XEYR - XOŞ «SOBİBOR»¹ TÜRMİSİ

     Wetinim Şerqiy Türkistandiki ahbarat neşiryat orunliri kommunist Xitay hakimyitining sadiq ğalçiliri bolup, mahiyet jehette Saddaning ehmeq jumhuryet qoğduğuçiliriğa bekmu ohşaydu. Bu orunlarda hizmet işlewatqan kişiler mundaq ikki xil idiye terkiwige ayrilidu.

     Birinji xildikiliri wijdan ğururi bar heqiqi insandek yaşaşni halaydiğan kişiler. Ular gerçe yéziqçiliq jehette qattiq muhasire içide bolsimu, likin siyasi we idiyejehette iğişmasliqni yaşaş mentiqisi qilğan bolğaçqa, bu xil idiye we dunya qaraş ularning eserliride öz ipadisini tapqan. Ular heqiqi ziyalilar tipidiki kişiler bolup her qaysi siyasi dewirlerde musteqil meydan étiqadi bilen éğişmay yaşap kelmekte .
     Ikkinji xildikiliri jan baqarlar bolup ular kün ötküzüş koyida biterep yaşap kelmekte. Xitayda peqet birla partiye yeni Zhonggu kommunistik partiyesi hökümiranliq qilidiğan bolğaçqa bu orunlarda işleydiğan yuqurdiki 1- we 2- idiyewi tipqa tewe muhbir muherrirlerning hemmisi merkez we aptonum rayun bikitip bergen teşwiqat yönülüşini çöridep hewer maqala yazidu. Bu xil atalmiş teşwiqat yönülüşi ijabi teşwiqatta çing turuş diyilidiğan buyruqlar we derijimu - derije testiqlinip basturilidiğan polat tamğilar iskenjiside bolğaçqa Şerqiy Türkistan muhbirliri huddi 2 - dunya uruşi mezgilidiki Gitlirning SOBİBOR türmisige qamalğan kişilerge ohşaydu bularning içidiki yuqurda éytip ötüp ketken 1 - xil idiye tipidikikişiler bu türmidin tizraq qutuluşni öz iradisi erkinligi boyiçe hewer maqala yizişni her waqit oylaydiğan bolğaçqa öz eserliride yoşurun rewiştiki naraziliğini ipadilep kelmekte.

     2 - xil idiyewi tipqa mensup kişiler, uzun mezgillik béqinmiçilik we bir xil qéliptiki yéziqçiliq formisi keltürüp çiqarğan pişik özgürüş tüpeylidin, başliqi sizip bergen siziqning sirtiğa çiqalmaydiğan, padişani qoğdap qiliş üçün özini deryağa taşlaydiğan, yiraqtin konturul qilinidiğan maşina ademge ohşaydu. Xitay teşwiqatida ijabi teşwiqat diyilidiğan dunyağa yat bir uqum mewjüt bolup, bu tohtimay medhiyeleş kerek deydiğan menani bildüridu. Eepsuski tarixtin buyan buxil medhiye astiğa eng éğir zulumlar yoşurunğan bolidu. Juğrapiyelik jaylişiş jehette Şerqiy Türkistanning şimalidiki Ğulja şehrige jaylaşqan Ili oblastliq tilwiziye istansisi Xitaydiki ene şu SOBİBOR türmilirining biridur. Ili oblastliq tilwiziye istansisida 200 din artuq işçi hizmetçi bar bolup, istansa başliğidin tartip adettiki hizmetçige qeder 80% kişi türlük munasiwet torliri we pare bérişler arqiliq yötkep kilingen bolğaçqa, asasi salmaqni işçiliqtin kesip almaşqanlar we artisliqtin késip almaşqanlar şuningdek Ilidiki emeldarlarning eng yéqin kişiliri igelleydu. Ali mektep we toluq kurslarni püttürgen kesip ehliliri nahayiti az salmaqni igelligenliktin we yuqurqidek qatmuqat tosaqlar sewebidin bu telwiziye istansisining helq qelbidin orun alğan tüzükrek birer purugirammisi yoq bolup sabiq Ili wilayitini asas qilğan 2 milyondin artuq her millet helqini yalğan, sahta, hayasiz dora élanliri arqiliq aldaş bilen kün ötküzmekte.

     Bu istansining Uygurçe qanili quruq şekildinla ibaret bolup, ahalining 90% tini teşkil qilidiğan Uygurlarğa wekillik qilip tilikamira kötürüdiğan birmu Uygur muhbir yoq şu seweptin Uygurçe kanal Xenzu muhbirlar yézip kelgen Xenzuçe hewerlerni bir kün terjime qilip etisi tarqitidu. Buningdin biz kommunst Xitay hakimyitining Uygur ziyaliliri we Uygur muhbirliriğa işenmeydiğanliqi we ularni qançilik derijide çetke qaqidiğanliğini körüwalalaymiz. Undin başqa Uygurçe kanalning Xenzuçe Ili hewerliri bilen Ili keçlik hewerlirini terjime qilip tarqitiş rolidin başqa, xelq arisiğa birip muhbirliq qiliş yaki déhqanlar turmuşi ekis ettürülgen mehsus programmilarni işleş hoquqi yoq bolup, Uygurçe qanal asasen hewer we bir neççe sen'et programmisini öz içige alidu xalas.

     Tolimu külkilik yiri şuki, Ili hewerliri porogrammisida her küni Ilida éçilğan şekilwaz yiğinlarning xewiri bérilidu we Ili oblastliq partikomning shujisi Lin Tian Shi bilen Ili oblastliq partikomning muawin sujisi Zhang guliangning baş süritini körsütüş asas qilinidu .

     Zhangguliang kim?

     Zhangguliang Sinjiangğa Shendong ölkisidin sürgün qilinip teliyi kelgen shujisi Wang lequanning qudisi şundaqla Wanglequanning Shinjangni Sendongluqlarğa erzan bahada sétiwitiş hile neyringining baş pilanliğuçisi. U Ili kendir tanap toqumçiliq zawuti Ili 1-, 2- yung toqumçiliq fabrikisi, Ğulja şeherlik. Ottura Asiya xelq'araliq soda baziri qatarliq jaylarni tüzülmüsini özgertiş, Shendongluqlarğa sétiwitiş, ijarige bériş, qatarliq usullar bilen yep bulang –talang qilip, xiyanetçilik we parhorluqta dang çiqarğan xiyanetçi idi. Nöwette u Shinjangni bulang –talang qilişta, Yangzingshing, Jinshurin, Shingshisey qatarliqlardin neççe hesse ashurwetken sipi özidin millitarist Wanglequanning qoyniğa özini étip, uning bilen quda boluşqan bolğaçqa, Zhanggoliangning hoquqi muawin shuji bolsimi lékin Ili oblastiğa Shuji Lintianshi bilen hoquqta barawer yaki uningdinmu üstünrek hökümranliq qilmaqta. 2000-yili sabiq Ili wilayetlik tilwiziye istansisining muhpiri Dangjie ihtiyatsizliq tüpeylidin Shuji Zhanggoliangning baş süritini kamirada ğuwa tartip qoyğanliği tüpeylidin telivizye istansisi boyiçe çong yiğin éçip ténqitlengen we sabiq Ili wilayetlik telivizye istansining başliği Zhang emilidin élip taşlanğan idi. Mana bu misallar Ili oblastlik telivizye istansining heqiqi SOBİBOR türmisi ikenligini, bu caydiki muhpirlarning şexiske çoqunuş şexisni medhiyileş bilen kün ötküzidiğan biçariler ikenligini ispatlap turuptu.
Men Ili oblastliq telviziye istansida muhpir bolup işlewatqan mezgilimde emeldarlarning ditiğa yaqmiğanliqim sewebidin Ili oblastliq telvizye istansidin ibaret bu SOBİBOR türmising eng éğir jaza lagiri bolğan hewer terjime guruppisiğa sürgün qilinğan idim. Hey SOBİBOR haman bir küni qaçimen ; dep oylayttim.
Kommunist Xitaylar bisip tarqatqan ahbarat teşwiqat orunlirini siyasiyonlar başqurişi kérek deydiğan uzundin - uzunğa sozulğan wehimilik maqalilar bilen ijabi teşwiqat yönülişide çing turayli! digenge ohşaş mejburi téngilğan şuarlar SOBİBOR türmisidikiler her küni üginidiğan muhim témilardin ibaret.
     Ahbarat neşiryat orunlirini siyasyonlar başqurişi kérek diyilidiğan medinyet zor inqilabining puriqi bar bu ğeyri siyaset yolğa qoyulğandin kéyin Şerqiy Türkkistandiki radio tilwiziye gizithanilarni kesiptin qilçe xewiriyoq şuarwazlar jawuldaq siyasiyonlar igellep, talantliqlar xarlinip ihtisasliqlar çetke qéqilmaqta. Partiye mektepliride köplep siyasi şoarwazlar yétiştürülüp, kespi orunlarğa seplengenliktin kesp ehliliri üzükçiligi peyda bolmaqta. Netijide Şerqi Türkistandiki ahbarat teşwiqat saheliride talant igiliri xarlinip, iqtidarsiz hoşametçiler mensep tutidiğan, éqil igiliri nadanlarning qoliğa qarap qalidiğan weziyet şekillenmekte. Bu huddi Molla Musa sayramining bundin 100 yil muqeddem yazğan «TARIHI EMINIYE» namliq kitabida otturğa qoyulğan yurtni hoşametçiler qaplap talant igiliri xarlanğan tarixi rialliqning qayta tekrarlinişi bolup hisaplinidu.

     Bir impiraturğa nisbeten öz –özini medhiyeleşning ewjige çiqqanliqi xaraplişişqa qarap yüzlengenligining bişariti.

     Heyr-Hoş SOBIBOR türmisi tang sübhide körüşeyli.

Sherqiy Türkistan Information Merkizi
Axbarat bölümi: ATILLA

2003-07-01

1 ) SOBIBOR  2 - dunya uruşidiki Gitlirning türmisi