Xinjang'ğa Seper Tesiratliri

Sungyen

Şinjangning nahayti bayaşat zimin ikenligini zadila oylimiğan ikenmen, méning bayqişimçe, Qeşqerdin başqa şeherlerde Junggoluqlar köp iken, yézilarda bolsa, asasen Uygurlar, başqurğuçilarning (saqçi, soda – sanaet hadimliri digendek) köp qismi Junggoluqlar, uşşaq sodigerlerning köp qismi Uygurlar iken. Her türlük ilğar tehnikilar arqiliq muhitni özgertiwatqanlarning köpi, Junggoluqlar, eksiçe, tebiet qanuniyetlirige maslişip en eniwi turmuş usulini saqlap qalğanlarning köp qismi Uygurlar. Biz yol we adirislarni soriğan waqtimizda men nurğunliğan Uygurlarning Xitayçini zadila bilmeydiğanliqini bayqidim. Şeherlerge orunlaşqan Junggoluqlar bolsa Uygurlarni bir hil öçmenlik bilen tilğa alidiken.

Şinjangdiki bayaşatçiliq junggoluqlarğa,bolupmu Şinjang işlepçiqiriş- quruluş bengtiwenige mensup,lékin bu hil bayaşatçiliq behit- saadetning ipadisimu yaki balayi- apetning bişaritimu? Buningğa hazirçe bir nerse diyiş qiyin. Bir neççe künlük seper jeryanida köpligen işlarni oyludum, éger Tibetliklermu Şinjangdiki junggoluqlarğa ohşaş tirakturlar bilen kesek tamliq öylerni buzuwitip yol yasiğan bolsa,u halda Tibetning yolliri hazirqidek naçar bolmaytti, eger Tibetlikler östeng qurup, derya- éqinlarni özgertken bolsa, Tibettimu hazir yoq bolğan köpligen ösumluklerni östurgili bolatti, eger Tibetlikler Şijangdiki işlepçiqiriş- quruluş bingtiwenige ohşaş Tibetni özgertken bolsa, Tibet helqimu bayaşatçiliqta yaşiğan bolatti, biraq Tibetlikler heqiqeten şundaq qilğan bolsa, u halda Tibette hazirqidek suzuk asmanni, şunçe köp derya- taramlarni, yap- yeşil otlaqlarni we şunçe köp yawayi haywanlarni korelmigen bolattuq, eger Tibetlikler ikologiyelik muhitni saqlap qalmiğan bolsa, payansiz igizliktiki yeşil otlaqlar saqlinip qalattimu?

Şinjangliqlar heqiqeten bayaşatçiliqqa erişiptu, biraq ular özlirining qançilik bedel tölgenlikini we töleydiğanliqini hazirmu ançe bilip ketmise kerek. 50-yilliri Lopnur kölide kime bilen yurgili, bir metirdinmu uzun bolğan beliqlarni tutqili bolatti, hazir bolsa , bu kölning qurup ketkinige heli yillar bolup qaldi. Xitaydiki déngiz yüzidin eng tüwen hesaplanğan aydingkölning dairisi eslidikidin 7 hesse kiçiklep ketken bolup, qurup kétiş aldida turiwatidu. Tarim deryasining yunuluşimu özgirip ketken, yuqiri éqimida su ambiri qurulğandin kéyin tuwenki éqimlarğa asasen su kelmeydiğan bolğan, köpligen yawayi haywanlarning nesli qurup kétiş aldida turidu.

Junggoluqlar özlirining muddiasi boyiçe Uygur helqining turmuş usuli we yaşaş şeklini özgertişke tirişiwatidu, ular Junggo mediniyiti arqiliq bu zimindiki heliqning milli mediniyitini ajizlaşturmaqta, Şinjangda Xitay tilini bilmigen birer Uygurning köngüldikidek yaşaş şarayitiğa érişişi, emeldar bolup birer işni wujutqa çiqirişi esla mumkin emes. Uygurlar özining térilğu yerini bir terep qilişqiçe bolğan barliq sahelerde Junggoçe şekilni qollunuşqa mejbur qilinğan. Siz Uygurlarning bir millet boluş süpiti bilen bu işlardin qançilik azaplinidiğanliqini hés qilalamsiz? Eger ötken künige şukiri qilidiğanlar bolsiğu bir gep, undaq bolmay, aq – qarini periq ételeydiğan, musteqil ang – sézimge ige ademler bolsa, ular bundaq azaplinişlardin qandaq hulasige kiler? Eger Junggoluqlarğimu Engilizçini bilgenler şeherlerge kirip hazirqidek bayaşat turmuşta yaşiyalaydu, Engilizçini bilmigenler bolsa, yézida yer terip, anda – sanda otup qalğan sayahetçilerge qiziqiş bilen qarap yuruşi kerek, digen telep qoyulsa, siz qandaq oyliğan bolattingiz?

Junggo medeniyiti bir türlük zorluq tusini alğan medeniyet bolup qaldi, bu medeniyet un – tinsiz singip kiriş arqiliq aqiwette başqa milli medeniyetlerni yoqutuş haraktirige ige, bu gerçe biz Junggoluqlarning meqsidimiz bolmisimu, biraq biz emeliyette şundaq qiliwatimiz. Başqa milletlerge qarita, Şehsining istiqbali nahayti zor derijide şu kişining Janggo medeniyitini qançilik qubul qilğanliqiğa bağliq bolup qaldi. Tibette we Şinjangda Xitayçini pişşiq bilgen az sanliq millet hadimliri bilen Xitayçini bilmigen ademler ikki qatlam bolup şekillengen, aldinqisi kéyinkisini başquridu, şuning bilen birge özliri Junggoluqlarning başquruşini qubul qilişi kérek, ular tebi muhitni özgertiş we en eniwi turmuş usulidin waz kéçiş qatarliqlarda Xitay millitining qaidiliri boyiçe iş qilişqa mejbur. Bu yerde yene men başta tilğa élip ötken ikologiyelik muhit heqqide tohtuluşqa toğra kéliwatidu, Junggoluqlar “adem tebiet üstidin ğelibe qilidu” digenge işinidu, şunglaşqa ular östeng qurup, su ambiri yasap, derya – éqinlarni mejburi özgertişke huştar. uning eksiçe köpligen az sanliq milletler tebietke maslişip yaşaşni yahşi bilişidu. Bu hergizmu noqul ikologiyelik muhitni qoğdaş mesilisila emes. Bu qétimqi seper jeryanida men bu hil köz qaraşlardiki periqning medeniyet we turmuştiki ehmiyitini çungqur hés qildim, Şinjangliqlar hazir gerçe bayaşat yaşawatqandek körünsimu lékin ularning kéyinki teqdiri kişini endişige salidu, bu hil endişe men tarim deryasi boyiğa barğinimda téhimu köçeydi, tarim deryasining boyida qoyuq ösken toğraqzarliqlar bolup, bu yerlerde sansizliğan yawayi haywanlar bar, derya boyida yürsingiz bu haywanlarning izlirini körisiz, epsuski bu derya qurup kétiş aldida turuptu, derya quriğandin kéyin ademlerğu köçüp kiter, lékin toğraqlar qurup ketse, bu yerde yaşawatqan haywanlar nege barar? ularning teqdiri nime bolar? eger haywanlarning nesli qurup ketse, toğraqlar ğayip bolsa, bu yerlerning qum bésip çöllöşöp kétişi turğanla gep, deryaning yuqiri éqimiğa sélinğan su ambirimu haman bir küni qurup kiter, u halda bu deryağa tayinip yaşwatqan ademler nege barar? men bu yerni Tibet bilen sélişturup kördüm , Tibetlikler özlirini tebietning terkiwi qismi dep qarap hiçnersini özgertmigen, Şinjangğa kelgenler bolsa tebietni özgertip, paydilinişqa bolidiğanliki nersilerni taki şu nersiler kereksiz bolğanğa qeder işlitişken, sizçe qaysi hildiki yaşaş usuli eng muwapiqken?

Junggo medeniyiti özining başquruş usuliğa tayinip, başqa milletlerning medeniyitini yoqutuş hisawiğa öz ornini küçeytmekte. Emma bu hildiki başquruş usuli eqilge muwapiqmu? başqurğuçilarning zadi qançilik salahiyiti bar? Siz başqilarni behitke ériştürdüm, ular manga rehmet éytişi kérek , digenni hés qilğan waqtingizda, başqilar érişmekçi bolğan heqiqi behit – saadetning nime ikenlikini oylap baqtingizmu? her qandaq nersini zorlap téngişqa bolmaydu, eger siz heqiqeten başqilarni hörmet qilsingiz, u halda başqilarğa tallaş erkinlikini bérişingiz lazim

Men bu yerde milli musteqilliqni terğip qilmaqçi emesmen, emma estaydilliq bilen bir az sanliq milletning hazirqi şarayiti heqqide oylanğanda, quruqtin – quruq milletler ittipaqi digenlerni tekitleşni yaqturmaymen. Eng eqellisi, eger men bir Uygur bolğinimda, Öz til – yéziqimning hiçqandaq bésimğa uçirimasliqini, yahşiraq turmuş şarayitiğa érişiş üçün Xitayçe til ügünüşke mejbur qilinmasliqimni haliğan bolattim. Eger Xitay tilini ugunuşke toğra kelse, turmuşning mejburlişi astida emes, belki öz qiziqişim boyiçe ügengen bolsam muwapiq bolatti. Men Ümrümde birinçi qétim biz şunçe yillardin buyan ağzimizdin çuşurmey kéliwatqan “milletler ittipaqi” digen sözdin gumanlinip qaldim, méning qarişimçe, eger biz başqilarni heqiqeten öz qérindişimiz dep qaraydikenmiz, u halda ularni qérindişimizdek hörmet qilişimiz, öz oy – pikirimizni ularğa mejburi tangmasliqimiz lazim. “Milletler ittipaqi” digen eğizdiki quruq gep bilen, yene kélip bir terepningla digini bilen wujutqa çiqmaydu .

Men alliqandaq köz qaraşlarni tekitlimekçi emesmen, eger heqiqi siyasi teşebbusni otturiğa qoyuşqa toğra kelse, başqa milletlerge özini – özi başquruş hoqoqining berilişini yaqliğan bolattim, mesilen: fidiratsiye tuzumi yaki şuningğa ohşaş usullarni qollunuşni dimekçimen .

Bézi kişiler dayim, ilğarliq qalaqliqning ornini élişi kérek, digendek sözlerni ağzidin çüşürmeydu. Biraq méning hés qilişimçe, tüp mesile; nimining ilğarliq ikenlikide. Köz aldimizdiki bayaşat köröngen turmuşni ilğarliq digili bolamdu? Biz yolğa qoyuwatqan tebietni özgertiş usulining zadi qançilik ilmiliki bar? Bizning çüşençimizdiki küçlükler bilen ajizlar otturisidiki periqlerni medenilik digili bolamdu? Köpligen işlarning toğra yaki hata ikenliki waqitning sinaqliridin ötkendin kiyin ayan bolidu, hazirla yekun çiqirişqa bizning salahiyitimiz tolmisa kerek, epsuslinarliqi şuki; Biz köp hallarda köz aldimizdiki tejirbimizge tayinipla şeyilerge baha bérimiz, we şu bahalirimiz boyiçla qarar çiqirişqa aldirap kétimiz.

Köp yillar ilgiri dölitimizde kişiler tağ we yézilarğa bérişqa, içki Mongğulğa, şerqi – şimalğa bérip boz yer éçişqa seperwer qilinğan bolup, şuning bilen köpligen otlaqlar terilğu yerlerge aylandurulğan idi, bügünki künde biz bu işlarning toğra bolmiğanliqini biliwatimiz. Biraq eyni yilliri xuddi bügünki künde “ğerbi – şimalni éçiş “ digenge ohşaş, u yerlerni éçiwatimiz, dep qariğan iduq. Adem birer işni qarar qilişta haman öz bilim dairisining çeklimisige uçrap turidu, şunga bir işni başlaştin burun, muşu qiliwatqanlirimiz éhtimal hata boluşi mumkin, digenni oylap qoyuşning ziyini bolmisa kérek. Men işlepçiqiriş – quruluş bingtiwenini tenqit qilmaqçi emes, qaysi hil tallaşning toğra bolidiğanliqini oylap yetkinimmu yoq, biraq ilgirki tejiribe – sawaqlarni yekünliginimizde, yenggillik bilen kimlergidur yardem qiliwatimiz, dep qarimasliqimiz lazim. Mana bu méning medenilik we ilğarliq heqqide ipadilimekçi bolğnlirim .

Şinjangning musteqil boluş – bolmasliqi, emeliyette men tehlil qilmaqçi bolğan mesililerning dairisige kirmeydu, men peqetla köpçilikning başqa milletlerni hörmet qilişinila umit qilimen, bu hil hörmet öz ölçemlirimizni başqa milletlerge tangğan asasta emes, belki ozimizni başqa milletlerning ornida qoyup turup mesililerge baha bériş asasida boluşi kerek, biz yahşi dep qariğan nersiler başqilar öçün zeherlik dora boluşi mumkin, eger siz heqiqeten başqilarni hörmetlisingiz, u halda ularningmu pikirini anglap béqing!!!

Ademlerni derijige bölüşke, küçlük – ajiz dep ayrişqa bolamdu ? Alla insanlarni barawer yaratqan turuqluq nime üçün beziliri ézizlinip beziliri harlinişi kérek iken? Eger siz özingizning tebiet aldida tolimu küçsiz ikenlikingizni hés qilalisingiz, u halda men başqilardin üstün turuşum, hemme iş méning digimindek boluşi kerek, dep qarimaydiğan bolisiz, tebiet qanuniyetlirige maslişip yaşaş kereklikini çüşüneleysiz .

Zimin dawasi insanlarni uruşqa sorep kirişi mumkin, siz özingiz muqeddes dep bilgen işni qiliwatqan çeğingizda, şu işingizdin gumanlinip baqqanmu ? çégra rayonlarda yaşawatqanlarning ezeldin tebietke maslişip yaşap kelgenlikini bilemsiz ? Eger bilsingiz, “adem tebiet üstidin ğelibe qilidu “ deydiğan ehmiqane gepni qilmaydiğan bolisiz, özingizning tebiet aldida bir dane zerre ikenlikingizni çüşünüp yiteleysiz, epsuski, biz haman başqilar bizge tuzup bergen ölçemler boyiçe mesililerge höküm qilip kelduq, endi bolsa, bu ölçemlerni başqa milletlerge téngiwatimiz

Adem haman hatalişip turidu, men her bir ademning bu noqtini éniq tonup yétişini umit qilimen .

Hantengri terjimisi.