Lorne Cornerning Şerqiy Türkistanğa Qilğan Ziyariti Toğrisida

Perhat Muhemmidi

( Şerqiy Türkistan informatsiyon merkizi tetqiqat bölümi )

Sizlerge melum bolğinidek, bügün pütün dunyaning diqqet – étibari iraq mesilisige merkezleşti, Amerikining iraqqa qarita keng kölemde bir herbiy heriket élip bérişi qaş bilen kirpikning ariliqida turmaqta, Amerika hökümet emeldarliriningmu pütün esi – yadi iraq we ottura şeriq mesiliside, qisqisi, nöwette Amerika hökümet xadimlirining beşini qaşlaydiğanğimu waqti yoq, bundaq halqiliq bir weziyet astida, yéqinda Amerikining kişilik hoqoqqa mesul muawin taşqi işlar ministiri Lorne Corner ependining Xitay we Şerqiy Türkistanğa qilğan tuyuqsiz ziyariti, iraq kirizi tüpeylidin dunya siyasi sehniliridin bir mehel uzaqlişip ketket Uygurlar mesilisining qaytidin dunya metbuatlirining qitiq temilirining birige aylinişiğa sewepçi boldi.
Çetel metbuatlirining xewer qilişiçe, Lorne Corner ependining bu qetim Ürümçige qilğan pewquladde ziyaritining tüp meqsidi, Xitay emeldarliriğa, waşingetun hökümitining < Şerqiy Türkistan islamiy herikiti > namliq Uygur teşkilatini xéliqaraliq teroristik teşkilatlar tizimlikige kirgüzgenlikining, Xitay hökümitining Uygurlarning kişilik hoqoqini depsende qilişiğa yol qoyğanliq emeslikini qayta çüşendürüş iken, Lorne Corner ependining < Xinjiang uniwersititi > da qilğan sözimu, Amerika hökümitining bu jehettiki meqsidi we semimiyitini oçuqçe ipade qilip turmaqta. Yene bezi çetel metbuatliri, Amerikining muawin taşqi işlar ministiri Lorne Corner ependining bu qetim Xitay we Şerqiy Türkistanğa qilğan ziyaritining, buningdin keyin Uygurlarning insan heqliri mesiliside yahşiliniş yüz bériş üçün ijabiy rol oynaydiğanliqini ilgiri sürmekte. Xitay hakimiyitining tebiyiti we mahiyiti nuxtisidin qariğanda méningçe bu riyalliqtin uzaq sadde bir qaraştin ibaret halas, çünki Lorne Corner ependining ziyaritining aldi – keynide yüzbergen bezi hadisiler, kommunist Xitay hakimiyitining Uygurlarğa qaratqan alahide basturuş siyasitide qilçe özgürüşning bolmaydiğanliqini, eger buningdin keyin rastinla insan heqliri mesiliside ilgirileş körülse, buhil ilgirleşning Şerqiy Türkistan rayonida emes, peqetla Xitayning içki ölkiliridiki Xitay milliti bilenla çeklinidiğanliqini oçuqçe körsütüp turmaqta.
Mesilen, bezi xewerlerde bayan qilinişiçe, Lorne Corner ependi Şerqiy Türkistanğa ayaq besiş harpisida, Xitay hökümiti bu rayondiki Uygur siyasi mehbuslarning simowuli hisaplanğan we 8 yilliq qamaq jazasiğa höküm qilinğan Rabiye Qadir hanimni qoyup bériş uyaqta tursun, eksiçe uning perzentlirini nezerbent astida éliwélip, ularning Amerika hey’iti bilen uçruşişining aldini élişqa tirişqan, emiliyette bolsa Xitay dayirliri Rabiye Qadir mesilisining Lorne Corner ependining bu qetimqi Şerqiy Türkistan ziyaritining mohim küntertiplirining biri ikenlikini yahşi biletti.
Buning eksiçe Xitay dayirliri Lorne Corne ependining ziyaritidin keyinla, özlirining insan heqliri mesiliside ijabiy qedem basqanliqini körsütüp qoyuş üçün, neççe wahtin béri türmide yetiwatqan we 12 yilliq qamaq jazasiğa höküm qilinğan < Xitay demokratik partiyesi > ning qurğuçisi Xü Binglini türmidin qoyuwetken, ohşaş waqitta yene Liaoning işçilar manayişida qolğa élinğan ikki neper tihay işçilar rehbirini qoyup bergen. Hazir çetellerdiki Xitay metbuatliri Xitay dayirlirining bu herikitini danglap kökke kötermekte we buni Lorne Corner ependining bu qetim Xitayğa qilğan ziyaritining ünümlük netijisi dep qarimaqta. Emma Şerqiy Türkistan rayoniçu ? huddi Uygurlarning kütkinidek, bu rayondin yenila şumluqning bişariti keldi. Bezi xewerlerde bayan qilinişiçe, Lorne Corne ependi Xitay we Şerqiy Türkistanğa qilğan ziyaritini ahirlaşturup turuşiğa, atalmiş < Xinjiang Uygur aptonom rayon > luq partikomning sekritari Wang Lequan, derhal yuquri derijilik emeldarlar yiğini çaqirip, < 3 ke qarşi turuş > ni, yeni, < terorizim, milliy bölgünçilik we diniy radikalliqqa qarşi turuş > herikitini téximu küçéytişni tekitligen, Xitay merkizi hökümitimu bu rayonda élip bériliwatqan < 3 ke qarşi heriket > ni dawamliq qollaydiğanliqini ipade qilip, özlirining qorçaq emeldari Wang Lequange oçuqçe medet bergen. Hemmimizge melum bolğinidek, Xitay hökümiti birqançe yildin buyan Şerqiy Türkistan xelqining milliy zulumğa, milliy kemsitişke we adaletsizlikke qarşi élip barğan türlük şekildiki heriketlirining hemmisini yuqurida zerbe bériş öbiktiwi qilinğan < 3 hil unsurlar > katigoriyesige kirgüzüwalğan bolup, Uygur xelqining neziride bu < 3 ke qarşi turuş > şoari, mahiyette bir pütün Uygur xelqiğe qarşi turuş herikitidin başqa nerse emes idi, şunga, méningçe Xitay dayirlirining Lorne Corne ependining Şerqiy Türkistanğa qilğan ziyaritining arqidinla élip barğan bu herikiti, Xitay merkizi hökümitining Şerqiy Türkistan rayoniğa qaratqan besim we zulum siyaitining buningdin keyinmu özgermeydiğanliqining eniq bişariti idi. omomlaşturup éytqanda, Şerqiy Türkistandiki Xitay dayirlirining Lorner Corner ependini qarşi élişta teqdim qilidiğan bir deste gül süpitide Rabiye Qadirning perzentlirini nezerbent astiğa alğanliqi we yene Lorner Corner ependini uzutuşta tutidiğan yolluq süpitide < 3 ke qarşi turuş > ni tekitligenliki, mahiyette kommunist Xitay hakimiyitining deplomatiye jehettiki siyasi ehlaqsizliqining we Uygur xelqiğe qarita yürgüziwatqan alahide rehimsiz siyasitining tipik orniki hisaplansa kérek.
Hemmimizge melum bolğinidek, xéliqara siyasi sehnilerde Xitaydiki insan heqliri mesilisi tilğa élinğan haman, dunya jamaetçilikining diqqet – etibari tebiy halda Şerqiy Türkistan, tibet we falüngong mesilisige merkezlişidu, dimek bu, kommunist Xitay hakimiyitining insan heqlirige qaratqan depsendiçilik qilmişlirining bu 3 nuxtida gewdilik gewdilik körüliwatqanliqini körsütüp turmaqta. Bolupmu keyinki yillarda Uygurlar mesilisi Xitaydiki insan heqliri mesilisining nigizige aylandi, eger biz peqet yéqinqi birqançe yildin buyanla xéliqara insan heqliri teşkilatlirining we Amerika başçiliqidiki bezi ğerip ellirining Xitayning Şerqiy Türkistandiki insan heqliri tajawuzçuluq qilmişliri heqqide élan qilğan doklat, ahbarat we bayanatlirini yiğip kélidiğan bolsaq, birqançe tomluq roman çiqidu, yeni, erkin dunya döletlirining Uygurlarning insan heqliri mesilisi munasiwiti bilen Xitay hakimiyitige qaratqan agahlanduruş we besimliri üzlüksiz küçeymekte, epsuski, şu bir emiliyetki, buhil agahlanduruş we besimlar Xitay hakimiyitining Uygurlarğa qaratqan besim siyasitige çong bir tesir körsütéligini yoq, eksiçe Xitay hökümiti Uygur xelqiğe qaratqan türlük basturuş we yoqutuş heriketlirining salmiqini we dayirisini peydin – pey aşurup kelmekte we bu hil basturuş siyasiti, Uygur xelqining Xitay hakimiyitige qarşi küreş hem naraziliqlirining üzlüksiz küçüyişige sewep bolmaqta. şunga Uygurlarning neziride, Xitayni Uygurlarning insan heqliri mesilisi heqqide agahlandurğanliq, huddi börige toşqan yimeslik heqqide nesihet qilğan bilen barawer bir iş.
Emma şu bir emiliyetki, gerçe Amerikining muawin taşqi işlar ministiri Lorne Corner ependining Xitayğa qaratqan deplomatik herikiti, Xitay hakimiyitining Uygurlarning insan heqliri mesiliside ijabi qedem taşlişiğa biwaste tesir körsütelmigen bolsimu, emma uning Şerqiy Türkistan rayoniğa qilğan ziyariti we < Xinjiang uniwersititi > da qilğan sözi, Uygurlar üçün mölçerligüsiz tarihiy ehmiyetke ige, çünki bügünki künde Uygurlarning hemmidin bekérek telmüriwatqini, Amerikining Uygurlarning insan heqliri mesiliside Xitayğa besim işlitişi emes, belki Amerika hökümitining Uygurlarğa tutqan omomiy pozitsiyesi we semimiyitidin ibaret.
Buning sewepliri şuki, buyil 9 – ayda < Şerqiy Türkistan islamiy herikiti > namliq teşkilatning Amerika hökümiti we birleşken döletler teşkilati teripidin < teroristik teşkilatlar > tizimlikige kirgüzülüşi, weten içi we sirtidiki Uygurda pişilogiyélik jehette zor besim we çüşkünlük peyda qilğan, ularda Amerika başçiliqidiki ğerip ellirige nisbeten qaytidin guman we ümitsizlik tuyğusi şekillengen idi, yene bir jehetti, Xitay hökümitining bu qararlarni süyistimal qilip, Uygurlarning milliy herikitini omomiy yüzlük qarilaşqa kirişkenliki we Uygurlarğa qaratqan basturuş heriketlirini küçéytkenliki, eyni çağda yawropa birliki we türlük xéliqaraliq teşkilatlarning, Xitay hökümitining birleşken döletler teşkilatining yuqarqi qararini Uygurlarni téximu qattiq basturuş üçün kozur qilip qollinidiğanliqi heqqide otturiğa qoyğan endişilirini heqliq çiqarğan idi. uzun yillardin buyan Xitay hakimiyitining dölet terori astida yaşap kelgen Uygurlar, özlirige < terorist > digen qalpaqning kiyilip qélişini özlirige qilinğan eng zor heqsizliq we adaletsizlik dep qariğan idi, bolupmu Xitay hökümitining ğayet zor teşwiqat wastilirining küçige tayinip, Amerika we birleşken döletler teşkilatining qararlirini eğir derijide burmiliğanliqi we Uygurlar içide qandaqtur Amerika başçiliqidiki ğerip ellirining Uygurlarning Xitayğa qarşi heriketlirining hemmisini < teroristik heriket > dep qaraydiğanliqidek bir sahte hawani yeyişqa tirişqan idi, gerçe Amerika hökümiti eyni çağda < Şerqiy Türkistan islamiy herikiti > heqqide alğan qararning pütün Uygur teşkilatliriğa qaritilmiğanliqini we Xitay hökümitining buni bahane qilip Uygurlarni basturuşiğa yol qoymaydiğanliqini eniqçe ipade qilğan we Amerika hem italiye parlamentlirida Uygurlar mesilisi heqqide mehsus muhakime we guwaliq bériş yiğinliri çaqirilip, yuqarqi qaraşlar tekrarlanğan bolsimu, emma bular Xitayning Uygurlarğa qaratqan ğayet zor tetür teşwiqatining aldida ajiz qalğan, bu seweptin Uygurlarning Amerika başçiliqidiki ğerip ellirige bolğan gumaniy qarişi hem ümitsizlikliri melum derijide özining küçini saqlap kelgen idi, emma, Amerika hökümitining pütün zehni – küçi ottura şeriq we iraq mesilisige merkezleşken bügünki künde, Amerikining insan heqlirige mesul muawin taşqi işlar ministirining Şerqiy Türkistanni ziyaret qilip, < Xinjiang uniwersititi > de qilğan sözide, Amerika hökümitining < Şerqiy Türkistan islamiy herikiti > bilen Uygurlar mesilisige tutqan yuqarqi qaraşlirini öz ağzi bilen biwaste tekitlep ötkenliki, Uygurlarning Amerika we ğerip ellirige bolğan gumaniy qarişining yoqulup, kelgüsi istiqballliriğa bolğan ümit we işençilirining hessilep eşişiğa sewepçi boldi, bolupmu Lorne Corner ependi başçiliqidiki héyt’etning ziyarettin burun < Amerika Uygur birleşmisi > ning wekillirini qobul qilip, ulardin biwaste pikir alğanliqi we Ürümçi ziyaritini bu qetimqi Xitay ziyaritining mohim küntertiwi qilğanliqi, Amerika hökümitining Uygurlar mesilisidiki semimiyitini we jiddilikini oçuqçe körsütüp turmaqta. Xitayning nöwettiki weziyitidin qariğanda, Amerikining bir yuquri derijilik emeldarining biwaste Şerqiy Türkistanni ziyaret qiliş we Uygur uniwersitit oquğuçiliriğa insan heqliri temisida söz qiliş salahiyitige erişişi misli körülmigen pewquladde bir ehwal, dimek, Amerika hökümitining buning üçün deplomatiye jehette zor bedel töligenliki oçuqçe körünüp turmaqta. Méningçe bu bedel, Amerika hökümitining < Şerqiy Türkistan islamiy herikiti > heqqide aldirap alğan qararining bedili bolsa kérek.

2002_ 12_26 küni