Nazarbayevning Beijing Ziyariti

XUmitwar

Qazaqistan bilen Xitay ottursidiki köp tereplimilik munasiwetler téximu tereqqi qilmaqta.

Xewerlerge qariğanda 22-dékabir küni Qazaqistan prezidenti Nursultan Nazarbayev Beijingge yétip kélip, özining Xitayğa bolğan resmi dölet ziyaritini başliğan.

Xewerlerge qariğanda; Prezident Nursultan Nazarbayev we Xitay dölet reisi Jiang Zemin ikki terepning diplomatik munasiwet ornatqanliqining 10 yilliqi jeryanida köp netijilerni qolğa keltürgenlikini tekitleş bilen ular arisidiki hemkarliqning tereqqiyatidin memnun ikenlikini bildürişken.

Qazaqistan prezidentining mexsus internet seipisidiki uçuriğa asaslanğanda; Bu qétim Qazaqistan bilen Xitay 10 parçe hojjetke qol qoyuşni pilanliğan. Xitayning Şinxua agentliqining melumatiğa qariğanda bu qétim Jiang Zemin bilen Nazarbayev < bu hujjetler> ni resmi imzaliğan şuningdek Jiang Zemin Qazaqistan -Xitay hemkarliqlirini téximu rawajlanduruşning bir qançe tekliplirini bergen U," << Qazaqistan-Xitay inaq qoşnadarçiliq hemkarliq şertnamisi>> arqiliq bu ikki dölet xelqining dostluq arzulirini qanuni asasqa ige qilip muqimlaşturuş, özara işiniş we hemkarlişişni téximu çongqurlaşturuş. Xitay bilen Qazaqistan ottursidiki soda hemkarliqini küçeytip, téximu ilgirligen halda soda tuzulmilirini yaxşilap, énergiye sahesidiki hemkarliqni rawajlanduruş lazim" dep otturiğa qoyğan. Nazarbayev ependimu Jiang Zeminning bu tekliplirige aktip maslişidiğanliqini bildürgen.

Nursultan Nazarbayev bilen Jiang Zemin arisida tüzülgen kélişimlarning içide xelqaraning diqqitini küçlik türde jelip qilğini Qazaqistan -Xitay inaq qoşnadarçiliq we dostluq şertnamisi>> hem << Xitay bilen Qazaqistanning térorzim, bölgünçilik we diniy esebilikke birlikte qarşi turuş kélişimi>> bolup hésaplinidu. Qazaqistan hökümiti Xitay hökümitining atalmiş "Şerqi Turkistan térorçiliriğa" birlikte zerbe bériş tekliplirini yene bir qétim qobul qiliş bilen berge, bu maddilarni qanunlaşturğan. Nursultan Nazarbayev Qazaqistanning Taywan mesiliside Xitayning meydanini qollaydiğanliqini jakarlaş bilen birge yene Qazaqistanning atalmiş "Şerqi Turkistan térorçi küçlirige" qarşi turup, rayonning uzunğiçe muqimliqi we ténçliqini qoğdaşni teşebbus qilidiğanliqini eskertken.

Melumki, Qazaqistan bilen Xitay Shanghai hemkarliq teşkilatining muhim ezaliri bolup, bu ikki dölet arisida 7 yildin buyan Uygurlarning musteqilliq herkitige birlikte qarşi turuş hemkarliqining dawamlişiwatqanliqi éniq.

Nursultan Nazarbayev we Qazaqistan taşqi işlar ministerlirining ilgirki ziyaretliridimu Uygur mesilisi muzakire dairsige kirgen bolup, Xitay hökümiti Qazaqistan hökümitidin Almutiğa jaylaşqan Uygur musteqilliq şoari bilen meydağa çiqqan teşkilatlarning paaliyetlirini çekleşni telep qilip kelgen hemde Qazaqistanmu bu teleplerni izçil türde orunliğan idi.

Melumatlarğa qariğanda; Qazaqistan hökümiti buningdin 4 yil ilgiri siyasi panaliq tiligen üç Uygurni Xitayğa qayturup bérip, ular Xitay hökümitining ölümge höküm qilişiğa şarait yaritip bériş bilen xelqara insan hoquqi teşkitlatlirining tenqitige uçriğan bolsimu, lékin özlirining Uygur köçmenliri we siyasi pa'aliyetçilirige qaratqan qattiq qol siyasitini toxtatmiğan. Qazaqistan metbuatlirida Uygurlarni térorizim bilen éyipleydiğan teşwiqatlarning yamrişiğa yol qoyğan. Uygur teşkilatlirining paaliyetlirige çek qoyulupla qalmastin belki, ularning rehberliri daim digudek saqçi we hökümet organliri teripidin çaqirtililip, tenqit we nezerbent astiğa elinğan.

Qazaqistan saqçi dairliri namelum küçler teripidin suyiqest bilen öltürilgen Uygur siyasi paaliyetçiliri Dilbirim Samsaqova, Haşir Wahidi qatarliqlarning délolirini taki hazirğiçe éniqlimiğan. Şu wejidin Uygur siyasi paaliyetçiliri özlirige jismani zerbilerning kéliş éhtimalliqlirining tehdidi astida qalğan.

Xitay özining Ottura Asia jümlidin Uygurlarğa qaratqan siyasitini emilileştürüş we Uygur élidiki hökümranliqini saqlap qéliş üçün Rosiye bilen Qazaqistandin ibaret Yawro-Asiadiki bu ikki çong döletning yardimige tayinidu. Uning üstige Qazaqistan zor énergiye zapisiğa ige dölet bolup, Xitayning uning neft we tebiy gazliridin paydilinişni qolğa keltürmekte. Biraq yéqindin buyan bu ikki dölet arisida neft sahesidiki iqtisadi hemkarliqta melum ziddiyetler kélip çiqqan bolup, Nazarbayevning bu qétimqi ziyaritide mezkur témimu muhim orunğa ige iken.

Qazaqistan -Xitay munasiwetliri xuddi bu ikki dölet rehberliri medhiyligendek muweppeqeyetlerge érişken bolsimu, lékin ular arisidiki ixtilaplar we menpet toqunuşlirimu künsayin köpeymekte.

Bundaq ixtilaplar, aldi bilen Qazaqistan xelqining Xitayni çüşinişining küçiyişige egişip, Xitayğa işenmeslik xaişining tereqqi qilişidin körülgen.

Iqtisadi jehette, Neft sahesidiki hemkarliqta Qazaqistanliqlarning özlirini aldanğan we ziyan tartquçi süpitide hés qilişiğa munasiwetlik ixtilaplardin başqa yene başqa sahelerdimu Qazaqistanning ziyanğa uçrişi, bulardin başqa yene Uygur élidiki Qazaqlarni Qazaqistanğa köçüriş mesilisimu mewjut bolup, bu izçil türde tekitlinip kelmekte.

Çegra -tupraq , derya éqinlardin Ili deryasi we Értiş deryasi mesilisi hem başqilar mewjut.

Lékin, Qazaqistanning taşqi siyasiti köp qutupluq xarekterge ige bolğaçqa u, özining zor xoşnisi bilen düşmenlişişni özliri üçün paydisiz dep qariğan. Qazaqistan hökümiti özlirining milli dölet menpeti üçün Uygur mesilisini öz içige alğan mesililerde Xitayğa maslişip siyasiti qollanğan.

Joğrapiylik siyasi siterategiye jehettin élip éyitqanda 11-sentebirdin kéyin Ottura Asianing siyasi siterategiylik xeritiside özgüriş yüz bergen bolup, Amerkaning mezkur rayonğa kirişi bilen Qazaqistanningmu Amerika bilen herbi hemkarliqliri şekillengen idi. Bu bir qatar ehwallar yéqindin buyan Rosiyening Ottura Asia siyasitini qayta özgertişke sewep bolup, Bişkekte herbi baza qurğan şuningdek Qazaqistan bilen bolğan munasiwetnimu küçeyitken idi. Nazarbayev Beijing ziyaritidin ilgiri Moskowada Putin bilen körüşip, bu ikki döletning itipaqdaşliqini téximu küçeyitken idi. Dimek, Nazarbayevning bu qétimliq Xitay ziyaritining nişani Rosiye bilenmu bağlanğan boluşi ehtimalğa yéqin.

www.uygurstudy.org (2002-12-23)