Haji Yaqup Ependini Esleymen

     Dr. Nabijan Tursun

     Ötken yekşenbe yeni 2002-yili 17-noyabir küni Türkiyening Istambol şehride Eysa Yusup Aliptekin wexpi teripidin meşur Uygur tarixçisi we jamaet erbabi, ataqliq milli mujadiliçi Haji Yaqup Yusup Anatning wapat bolğanliqining bir yilliqi xatirlengenlik xewirini anglap ustazim Haji Yaqup Yusupi ependining daim qoşumisini turgen halda, jiddilik we jasaret urğup turidiğan közliri bilen hemmige nezer taşlaydiğan untulmas simasi köz aldimda peyda boldi. Şuning bilen qolumğa qelem élip, ötken yilidin buyan yézişni könglümge püküp kelgen bu qisqiğina eslimemni dostlarning hözuriğa sundum. Elwette, uluqlirimizning, ejdadlirimizning basqan qedemlirini yad étip turuşning zor qimmiti bolsa kérek, belki, şu arqiliq ularning rohini xoş qiliş we ularning tohpiliri hem sawaqliri arqiliq özimizge pütmes - tügimes rohi özuq tépiş mumkin bolup qalar.

     Men ustazim Haji Yaqupning yarqin simasini axirqi qétim 1995-yili körgen bolsammu, lékin uning keskinlik urguliri bilen tolğan awazlirini 2001-yili u wapat boluştin ilgiri axirqi qétim angliğan idim. Belki, bu uning manga qaldurğan wesiyetliri bolsa kérek?! U, Şerqi Türkistanning 30-40-yillardiki milli azatliq inqilablirining meğlubiyet sewepliri we Uygur milletçilikining peyda boluşi şuningdek Xitay tarixçilirining Şerqi Türkistan tarixiğa ait köz qaraşliriğa bolğan öz reddiyéliri heqqidiki notqini telepon arqiliq manga xatire qilip qaldurğan idi. Men merhumning köz yumğanliq xewrini anglap, eşu uning sözliri qaldurulğan texminen biryérim saetlik lentini qaytidin anglap çiqtim, uning awazlirini qaytidin angliğinimda ,uni tiriktek hés qildim, qisqisi uning hazir bu yoruq dunyada yoqluqini ésimdin çiqardim. Şundaq! U yoq , u jismani jehettin bu dunyada yoq! Emma uning rohi we uning awazi, uning ötkür çarçimas qelemlirining qeğez üstide toxtawsiz şirildawatqan sadasi hayat ! Uning 1985-yili 9-aylarda Xinjiang uniwesitetidin pensiyige çiqirilğan çağda éyitqan xitapnamisi her küni her minut men bilen birge! Uning her bir terbiyiwi ehmiyetlik télimliri haman méning kündilik hayat mizanimda manga yol körsetküçi mayak bolmaqta!

     Haji Yaqup! Digen bu isim méning quliqimğa tunji qétim 1980-yili ajayip ğayiwi qehriman, xuddi Mehmud Qeşqiri kebi alim süpitide anglanğan idi. Men uni şu çağda tunji qétim korgen idim. Bu méning ottura mektep qoynida şairane hessiyatlar arilaşqan halda yurtumning şanliq küreş tarixini bilip, ejdadlar rohiğa atap roman yazimen digen ğayiler bilen yürgen waqtilirim idi. Künde digüdek şeirlar yézip, diklimatsiye qilip, hayajan içide yürettim. Tarix men üçün eng qiziqarliq bolup, dadamning terbiyisi astida 77-78-yilliridin başlap Uygur tarixi bilen tonuşqan idim. Men daim ügengenlirimni sawaqdaşlirimğa sözlep berettim. 1765-yilidiki Üçturpan xelqining Mançing tajawuzçiliriğa qarşi Rehmetulla we Esmetulla beg başçiliqidiki qözğilingida, Üçturpanliqlarning 6 ayğiçe düşmenning hujumlirini çékindürüp, ularni şeherge kirgüzmigenliktek qehirmanliq rohi meni ajayip tesirlendürgen idi. Heqiqeten Üçturpan xelqi Şerqiy Türkistan tarixida düşmenge öz şehrni bermey eng uzun muddet mudapa qilip turğan mudape uruşini béşidin keçürgen xelq idi. Bu uruşta uşşaq balilardin tartip ayallarğiçe jengge qatnaşqa idi. Men mana şu weqeler heqqide roman yazimen digen iradide yürettim. Ene şundaq künlirimde Haji Yaqup Uygur wetining hemme jaylirida digüdek aylinip yürp tarix sözlep, méning tuğulğan yurtumğa kélip qaldi. Men tunji qétim Haji Yaqupning yürekliri lexte -lexte bolup, umitsizlik içide ganggrap, çiqiş yoli izdewatqan Uygurlarğa mewjutluq nişani, özige işiniş hem özidin ğorurlunuş tuyğusi bexş étidiğan notuqlirini anglidim. Dimek Haji Yaqup méning şair emes, tarixçi boluş arzuyumni aşurğan idim. Tarixçi boluşni bext dep bildim, çünki tarixçi daim eşu tariximizdiki qehrimanlarimiz, alimlarimiz, mutepekkurlirimiz we, padişahlirimiz bilen sözlişip yürgendek yaşaydu-de?!

     Men Haji Yaqup we Abdurahim Ötkür kebi ustazlarning biwaste ilhami astidiki yüksek ğayilerimning şerin tuyğuliri içide tot yil Milletler Universitetining Uygur tili(emiliyette Türkilogiye) kespinini oqudum. Mezkur kesip meni Uygur millliti bilen téximu ziç bağlidi. Tamaq mesilisidin başqa ewzel oquş şaraiti meni Türk tarixi, Uygur tarixi, Xitayning şimali çégriliri sirtidiki milletler tarixi, ( Jurjitlar, Qidanlar, Siyanpilar, Jujanlar we başqilar) bilen tonuşuş pursitige ige qildi. Qedimqi Türki tili, qedimki Uygur tili, Çağatay tili we başqilarni ügünip, öz tariximizning şanliq ötmüşi bilen yazma menbeler noqtisidin tonuştum. Abdurahim Ötkürning, Zordun Sabirning notoqlirini anglidim. Uning üstige Merhum Abdurahim Ötkür ailimiz bilen kona yéqinçiliq munasiwitige ige bolğaçqa men u zat méning yazğanlirimni waqit çiqirp oqup, zor ilham bergen idi.
Yaşliqimning eng çaqmaqtek çéqip uçidiğan yillirida men ene şu öz tarixçilirimizdin Haji Yaqup, Abdurahim Ötkur, Axmet Ziyayi, Turğun Almas we başqilarning eserliri bilen yéqindin tonuştum. Bular méningdiki tarixçi boluş arzuyumni téximu aşurğan idi. Muellim sözlep bergen derslerni yadlaş bilen waqit ötküzişni israpçiliq dep qarap, özem musteqil halda kutupxanilardiki Uygurlarğa munasiwetlik Hitayçe yézilğan kitaplarni qaldurmay oqudum. Mana şu çaçlarda tunji qétim mexpiy saqlinidiğan kitaplar qatarida 1944-1949-yiliğiçe bolğan Şerqi Türkistan inqilabiğa ait neq materyallarning Hitayçe terjime qilinğan 10 tomi bilen tonuşup çiqip, Şerqi Türkistan inqilabi heqqide séstimiliq çüşençige ige boldum. Elwette bu çağlarda téxi metbuatlarğa"" üç wilayet inqilabining""ning mahiyetlik terepliri élan qilinmiğan idi.

     1985-yili oquş püturip, Xinjiang Uniwersitetining Til pakultetiğa teqsim qilindim. Mana bu méning Haji Yaqup bilen biwaste tonuşuş, birge xizmet qiliş we pikir almaşturuş mezgilimning başlinişi idi. Men merhum bilen yérim yil etrapida bir pakultette işlidim axiri 1985-yili 10- aylar bolsa kérek pakultet boyiçe murasim ötküzülüp, uni we başqa yene bir qançe peşqedemlerni pensiyige uzattuq. Pakultetning Xitay mudiri çirayliq, pedezlik sözler bilen uzutuş noqti sözlidi. Pensiyige çiqquçilarmu öz tesiratlirini bildürüşüp, partiyege, hökümetke rehmetler bildürdi. Nöwet Haji Yaqupqa keldi. Pakiz, nahayit medeniy yasanğan, çaçlirini anda - sanda aq sançiğan Haji Yaqup otkur közlirini Xitay muderge we başqa oqutquçilarğa tikip turup ," Bügün siler méni penisiyige uzutiwatisiler, silerge köp rehmet, emma esininglarda bolsun siler méning yéşimni pensiyige çiqarğan bilen méning rohimni téxi pensiyige çiqaralmidinglar, hem men'gü çiqiralmaysiler, Haji yenila Haji"" dep orniğa bérip olturdi. Biz Uygur oqutquçilar bir-birimizge qarişip külümsirep qoyduq, lékin Xitay muder bir tatirip, bir külüp, Hajikamğa apirin eyitti.

     Söyümlik dostlar ! mana bu söz éytilğiniğa 17 yil boldi . Men bu jeryanda dunyadiki mana men digen palançi peylasop, pokunçi alim digenlerning özum eyni waqtida ajayip herismenlik bilen yadliwalğan nurğunliğan sözlirini, eqliyélirini untup kettim. Biraq Haji Yaqupning mezkur xitapnamisi hazirğiçe quluqum tuwide jaranglaydu! U héç untulmidi! Işinimeki buningdin kéyinmu untulmaydu. Belki, bügün bu qurlurumni oquğan dostlurummu unutmaydu! Men heqiqetni çüşegensiri, Hajikamning buningdin 17 yil ilgirila oçuq - aşkare jeng élan qilğanliqini tonup yetken idim.
Şundaq! Haji Yaqup pensiyige çiqip, bir yildin kéyinla Xinjiang uniwersitetining Ottura Asia tetqiqat institotiğa teklip qilindi. Bu çağda mezkur inistitot başqa orunlar bilen birlişip," Uygur Ensklopediyisi" tuzuşni başliğan idi. Arqidinla Xitay tarixnamiliridiki Uygur-Türk tarixiğa ait menbelerni terjime qiliş pilani başlinip, Haji Yaqupning rehberlikide bir qançe kişi bu muşkul xizmetke atlandi. Uning kéçe-kündüz işlişi netijiside axiri Xitay qedimki tarixçisi Siamchianning ""Tarixi Xatiriler""we Ben Guning "Henname""namliq ikki kitabidiki Şerqiy Türkistanğa ait qisimliri toplunup, ayrim-ayrim neşir qilindi.

     Haji Yaqupning pilani Xitayning "24 tarixidiki"' pütün Uygularğa munasiwetlik menbelerni toplap terjime qiliş arqiliq, Uygur we başqa Türki tilliq alimlarning öz tarixi otmuşi heqqidiki tetqiqatlirini çungqurlaşturuş we Xitay alimlirining mezkur öz menbéliri arqiliq, tarixni qalaymiqan burmilişining aldini éliş idi..Yene bir noqtidin alğanda Uygurlarni Xitayning uzun esirlik Uygur qatarliq Türki xelqlerge qaratqan sitirategiylik taktikiliri, siyasetliri bilen tonuşturup, ularni eqilliq qiliş idi.

     Haji Yaqup bu jeryanda Uygur tarixiğa ait bir qançe maqalilarni yézip, kişiler arisida yaxşi inkaslarni qözğidi. Men bu çağlarda Ottura Asia tetqiqat inistitotiğa künde digüdek berip, Hajikamning işxanisida uning bilen uzun mungdişattuq. Asasi témimiz tarixi mesililer üstide bolatti. Munasiwet çongqurlaşqandin kéyin u, özidiki Türkiyide neşir qilinğan, Bahaeddin Ogel, Zeki Wélidi Toğan, Özkan Izgi, Kafesoğlu, Abduqadir Inan, Reşit Rehmeti Arat, Atsiz, Gulçin Çandar we başqilarning eserlirini manga körsetti. Uningdiki idiyelerni tonuşturdi. Şuni qisturup ötuş hajetki, bu mezgilde Ürümçide bir mezgil Türkçe kitaplardin paydiliniş ewji alğan bolup, Türkçe kitaplar Haji Yaqupta eng köp idi. Bularning mutleq köp qismi u arqiliq başqilarğa tarqalğan.Turğun Almasmu "Uygurlar"ni yéziş üçün Haji Yaquptin köp materyallarğa ige bolğanliqini eyni waqitta Haji Yaqup ependi özi digen idi.
Eng ehmiyetlik yéri şuki, eyni waqitta Haji Yaqup manga Eysa Yusp Aliptekinning "Esir Doğu Türkistan üçün" namliq eslimisini körsetken we u zat heqqide uzun sözlep bergen idi. Bu kitapqa Eysa Ependi özi imza qoyup, ewetken bolup, men şu imzani körgen idim.

     Şundaq qilip, dostluq we işenç bizning arimizdiki söhbet temilirini qedimki dewrdin hazirqi zamanğa yötkidi. Tarixning heqiqi terepliri heqqide uningdin köp soraytim we ügünettim. Men merhumning teşebbusi bilen 1988-yili Ottura Asia inistitotiğa magesterliq unwani üçün aspirant bolup kirdim, Imtahanda qiziqarliq bir weqe yüz berdi. Pütün imtahanlar Xitay boyiçe bir tutaş bolsimu, emma Xinjiang tarixi bilen Uygur pelsepe tarixiğa ait soalni yerlik professorlar çiqarğan iken. Men tarix pakultetining Liushigan isimlik Xitay professori çiqarğan Xinjiang tarixi imtahanidin 90 nomur aldim. Biraq, tarix pakultetning aspirantliqqa imtahan bergen Xitay oqutquçiliri we oquğçilirining eng yuqurisi 50 nomer aptu. Imtahanni tekşürgüçi Xitay professor mendek til pakultetining oqutquçisining tarixtin munçiwala yuquri nomur alğanliqimdin heyranliq hés qilip, işenmeptu. Netijide u, Haji Yaqup ependi we başqilardin soraptiken, Hajikam uni toyğuzup qoyuptu we uningğa "bu bala séningdin we sening eşu qerindaşliringdin imtahan alidu, xalisang uning bilen munazirilişip baq jiaoshou" digenlikini kéyin başqilar manga éytip bergen idi.

     Men 1990-yiliğiçe ikki yilğa yéqin Haji Yaqup ependi bilen birge işlidim, Men Ottura Asia pelsepe tarixi mesililiri bilen şuğullandim gerçe ilmiy rehbirim başqa kişi bolsimu, emma köprek télimim Haji Yaquptin élinğaçqa men uni oxşaşla ilmiy ustazim deytim.

     1990-yili men Xitay boyiçe Rus tili imtanahidin ötüp, aspirant süpitide Eyni waqittiki dunya boyiçe eng ataqliq we küçklik tetqiqat ournlirining biri dep étirap qilinğan Sovet ittipaqi penler akademiyisige doktor aspirant boldum. Seperge mengiş aldida Hajikam we başqa pikirdaş ustazlirim mexsus çay teyyarlap, meni uzatti. Bu sorunda haraq - şarap bolmidi. Hajikam issiq kawaplar we milli taamlirimiz bilen méni mehman qildi. U, qolumni çing tutup turup, "oğlum siz düşmenimizning qoyniğa oquşqa kétiwatisiz, Bu yaxşi boldi. Tarix haman tekrarlinidu. Tarixta Exmetjan Qasimi we başqa yüzligen yigitlirimiz Rosiyide bilim alğan idi. Ular u jaydin Rosiyige umit bağlap qaytip keldi. Epsuski, ularning arzuliri emelge aşmidi. Siz u jaydin bilim éling emma idiye almang. Men buninğa işinimen" didi.U yene "Tarixçi boluş bek şereplik, nadan millet üçün tarixçilar çiraqtur! Tarixni bilmigen adem öz milliti üçün işleydiğan heqiqi siyasetçi bolalmaydu, Nime üçün bizde xainlar köp bilemsiz?, çünki ularning öz ötmüşini bilmigenlikide, ötmuşini bilgen millet qul boluşni qobul qilmaydu. Heqiqi tarixçi qol çomaq bolmaydu. Eksinçe reqiplerni uridiğan çomaq bolidu. Sizdin kütidiğan umitim bek zor" didi. U yene Muhemmed Imin Buğra heqqide sözlep berdi. Men uning Muhemmed Imin Buğrağa ajayip hörmet qilidiğanliqini şu çağdila hés qilğan idim.

     Men tetilge qayitqan 1991-1993-yilliri, Ürümçide we Beijingde 1994-yili etiyazda Ürümçide merhum bilen uzun mungdişiş pursitige ériştim, U bir qançe pikirdaş dostlarning olturişiğa qatnaşti, kéçiçe mungdaştuq, uning bilen Sovet itipaqi yiqilğandin kéyinki dunya weziyiti we Xitay weziyiti heqqide sözleştuq, çünki bu uning üçün eng qiziqarliq téma idi.

     Men 1995-yili doktorluq unwanimni élip Ürümçige qaytip kelgendin kéyin Hajikamğa özemning bu netijisini melum qildim. Hajikam ajayip xoş boldi. Hajikam şu çağda méning Şerqi Türkistan Uygurliri içide tunji qétim mexsus Uygur tarixi boyiçe doktorluq unwani alğan ikenlikimni eyitti, hetta u xatirisige nede qançilik doktor barliqi heqqide yéziwalğan iken.
Uzun ötmey méning Moskwadiki beş yil jeryanida yazğan 300 betlik "Moskwa xiyalliri" namliq eslime qatarliq edebi xatire kitabimning 6 bapi ""Tengritağ ""jornilida élan qilindi. Hajikam uni oquğan iken. U, "hazirqi weziyette tariximizni we milli rohiyitimizni edebi xatire usuli bilen ipadileşmu bir yaxşi uslup iken. Muşundaq usul belki bekrek unim berse kerek" digen idi.

     Men 1995-yili 10-ayda özum oquğan Rosiye penler akademiyisining Şerqşunasliq insitotiğa ali doktor we tetqiqatçi süpitide qaytip kélip. Ilmiy tetqatimni başlidim. Bu méning Haji Yaqup aka bilen axirqi qétim we menggülik körüşişim bolup qalğanliqini peqet u wapat bolğandin kéyin hés qildim.

     Ustaz Haji Yaqup Anat Uygurlarning 20-esirde ötken ataqliq kespi tarixçilirining biri bolup, u, 80 yilliq ömruning xéli köp qismini Uygur tarixi tetqiqatiğa beğişliğan. Haji Yaqup ilgiri keyin, Nanjing Universiteti, Xinjiang universiteti, Türkiyening AtaTürk namidiki Tarix tetqiqat inistitoti qatarliq orunlarda oqutuş we tetqiqatlar bilen şuğullanğan.

     U, yaşliq dewridin başlap, Uygurlarning milli hoquqlirini qolğa keltüriş üçün qelem kürişi sepige atlinip, siyasi we neşiryatçiliq işliri bilen meşğul bolğan hemde, Hoten geziti, Aqsu geziti qatarliqlarda meherrirlik qilğan.1940-yillirda ,""Tengritağ"" jornilini özi biwaste neşir qilğan şuningdek Muhemmed Imin Buğra, Polat Qadiri , Abdul Eziz Çingizxan qatarliq zatlar bilen birge Uygur élining 1949-yilidin ilgirki tuji tarixçiliri qataridin orun alğan idi.

     Haji Yaqup, 1950-yilidin kéyin uzun mezgil türme hayatini baştin keçürgen. 1980 - yilliri xizmiti eslige keltürilgendin kéyin Uygur Élining her qaysi jaylirida aylinip yürüp, Uygur tarixidin leksiyeler sözlep, xelqning özini bilişi şuningdek milli rohining urğuşi üçün asas salgandin sirit yene bir ewlat tarixçilarning yétişip çiqişiğa zimin teyyarliğan idi.

     Andaqta Haji Yaqup ependining tarixçiliq köz qarişi nimilerdin ibaret? Elwette, bu çong emgek telep qilidu. Men bu yerde yüzeki bolsimu, uning noqtinezerlirini tekitlep ötüşning ziyanliq emeslikini hes qildim. Uning köz qaraşlari Xitay tarixçiliri bilen zitlişip qalğanliqi üçün, uning eserliri zor çekilimige uçriğan. Netijide u, bir mehel qedimki Xitay tarxnamiliridiki Uygurlar we Uygur éliğa ait menberlerni terjime qiliş bilen şuğullunup, "Xenname","Tarixi xatiriler"namliq kitaplarni asasliq terjiman süpitide neşirdin çiqarğan idi. Haji Yaqupning tarixçiliq köz qarişi şuki, u, Xitay tarixçiliqida mewjut "Uygurlar 9-esirde Şerqi Türkistanğa köçüp kelgen, esli yerlik xelq emes" digen köz qaraşqa qarşi turup kelgen. Uning qarişi şuki, Uygurlar Türki xelqlerning bir qismi, Uygurlar yeni Tukiy helqler üçün Şerqi Türkistan we Ottura Asia ana wetendur "

     U, yene Xitayning "Xinjiang ezeldin Zhunguoning ayrilmas bir qismi " digen noqtinezirige reddiye berip, "Xitay Xinjiangni bésiwalğan, Uning bésişi peqet Ching dewrdila emelge aşqan. Ğerbi Xen dewrliride Xitay bu rayonni bésiş üçün kelgen bolsimu, peqet qisqa muddetin kéyin meğlup bolup, qaçqan, Xitay 751 - yilidin kéyin taki 1759 - yiliğiçe Şerqiy Türkistanğa yoliyalmiğan"

     Merhum Haji Yaqup ependi yene Xitay alimlirining "Uygurlar ezeldin musteqil dölet qurmiğan, Uygurlarning döletlirining hemmisi yerlik hakimiyet" digendek noqtinezerlirini inkar qilidu. U, "Uygurlarning qedimdin tartip musteqil dölet qurğanliqini, baştin axiri Xitay döliti bilen teng barawer we uningdin üstün turğanliqini" tekitleydu.
Medeniyet jehette Xitay alimlirining "hemme medeniyet ottura tüzlengliktin kelgen, Henzular eng buyuk medeniyet yaratqan" digen Xitay merkezçilik idiyisini ret qilip, Türkler jümlidin Uygurlarning Xitayğa köp medeniyet bergenlikini, hergiz u millet medeniyetlik, bu medeniyetis diyişke bolmayidğanliqini şerhileydu,
Qisiqi Haji Yaqup ependi ,Xitay tarixçiliqining tamamen eksiçe yol tutqanliqi üçün Xitay alimliri uni "zeherlik çop" teriqiside körgen idi. Şuning üçün merhum pütün ömur boyi Xitay hökümiti teripidin "Pan Türkist"dep qarilinip, küreşke tartilip kelgen. Hetta 1985-, 1989-yilliridiki oquğuçilar herketliridimu u teşkilligüçi yaki qutratquçi teriqiside qarilinip, teqip astiğa élinğanliqini uqqan iduq. Turğun Almasning üç kitabini tenqit qiliş başlanğandin kéyin, Uygur élidiki mana men digen Uygur ziyaliliri bu küreşke qatnaşti yaki qatnaşturuldi. Ismini atap olturmisaqmu hemmige melum xéli köp zatlirimiz Turğan Almasning noqti'i nezerlirini maqala yézip tenqit qildi, hetta buni yaxşi purset dep bilgen emelpereslik kesilige giraptar bolğan edebiyatçilarmu, sen`etçilermu bir örülüp tarixçiğa aylinip, Turğun Almasning qedimki Uygur döletliri neziriyilirini "Ilmiy tenqit qildi" Pah nime digen kulkilik he?!, mözdözning öy yasiğini, tömürçining altun soqqini?!

     Haji Yaqup bu küreştin neri turup, héç nimini bilmeydiğan adem boliwaldi. Elwette, uning bezi köz qaraşliri T.Almasqa oxşimisimu, uni bundaq çağda hergiz meydanğa çiqarmidi we "Men Turğunning kitabini oqumudum" dep jawap bérip qutuldi. U, şuningdin kéyin wetendin ayrilip, ömrüde birer kün bolsimu erkin sözleş, erkin yéziş erkin oylaş hoquqiğa érişişining pursitini izdidi axiri 1996-yili Türkiyege kélip yerleşken iken, Haji Yaqup Yusipi Anat 2001-yili Türkiyening Enqere şehride wapat bolğan.

     Söyümlik dostlar, Uygurlar bay tarixqa ige emma bay tarixçiliriğa ige emes. Lekin, tarixni tarixçilardin talişalaydiğan bilermen tarix heweskarliriğa xéli bay bolsa kerek, boptu ularmu Uygurğa kerek! pajélik heqiqet şuki, bizde 21-esir qoynida téxi sestimilaşqan, kesipleşken, mutexesisleşken tarixçilar qoşuni, siyasetçiler qoşuni we başqilar yoq. Emma siyasetçiler, nezeryiçiler hem siteratigiyiçilerning bek köp ikenliki internet seiplirimizde we sorunlirimida körünip turidu. Bizning weten içide xéli köp pişiwalirimiz bar hem bolğan. Şularning köpiçisi bilen men alaqeler qilğan idim. Elwette men ularğa baha bermeymen hem ularning şexsiyetliri heqqide birnime dep olturmaymen çünki, men weten sirtida eger men weten içide bundaq geplerni diyéligen bolsam başqa iş idi. Ular hemmige melum şu şaraitta yaşawatidu. Lékin, yene şundaqlar barki, ular yazğuçi Turdi Samsaqning "Biz Uygurda tirikini işekning tézigige tégişiwetidiğan emma ölükini altunğa tegişküsiz ademler bar "digen sözige layiq. Mundaq Uygurning çirigen gorohi weten sirtidimu bar ikenlikide şek yoq. Emma Uygurlar içidin Abdurahim Ötkurdek, Haji Yaquptek, Turğun Almastek ziyalilar bek az çiqti. Bügün ular yoq, eng qiziqarliq yeri şuki, ular hayat waqtida ularğa salam bériştin qorqanlar, ularning ölüm murasimige qorqmay qatnaşti. Ehwaldin qariğanda bumu Uygurlarning özge xas bolğan küreş qiliş usuli bolsa kerek.
Haji Yaqup ependi, Enqerede özi çongqur muhebbet bağliğan Türk qerindaşlirimizning xizmet tekliwini qobul qilip, 5 yil eğir derjide xoridi. Belki xata bolsa kerek, intayin az maaş bilen qiyinçiliq içide yenila Türklerge tegimey ömürlik hayat mizani boyiçe yaşidi. Rehmetlikni çuşinişke urunğanning orniğa arqisidin tillaşqa urunğanlarmu xéli köp boldi. U, weten içide bu azaplarni özining ömurlik milli reqipliridin we uni söymigen Xitay hökümitidin tartqan bolsa, weten sirtida özini milletçiler, wetenperwerler dep atiwalğanlardin tartti. Qisqisi beziler zulum astida yétilgen uning şexsiyitidiki kiçikkine nuqsanlirini uning tohpiliridin üstun qoyup, uni haqaretlidi halas!. Dimek , u özi qedirligen Buğraning we başqa weten millet dep heqiqi yürigidin éçinğanlarning azap oqubetlerge girptar boldiğanliqini yaxşi biletti. Şunga u buninğa éçinmiğan bolsa kerek, çünki u öz millitini bilgen bolğaçqa un uni söygen de?!

     Uluq Alla Hajikamğa 80 yilliq ajayip jesurane, ğeyretlik bir hayat bergen. Şunga u pütün ömür boyi meyli türme bolsun we yaki mirza qamaq bolsun yaki ilmiy işlarni qilip yürgen waqitliri bolsun, her qaçan boynida galistuk, ayaqliri parqiriğan, kiyimliri retlik we pakiz, qedemliri téz hem yénik, qeddi tik qiyapet bilen kişiler aldida peyda bolatti. Kişiler uni her qaçan öz yéşidin 20 yaki 30 yaş töwen mölçerleyti.

     Belki bu, Haji kamning qançilik iradilik bir insan ikenlikini körsetse kerek, men Haji Yaqup ependi hayat waqtida 1997- 1998-yilliri Moskwada neşir qilinğan "Xitay tarixşunasliqida Uygurlarning etnik menbesi mesilisi" we "Xitay tarixşunasliqida Uygurlarning siyasi tarixi mesilisi" namliq ikki monograpiyemning eyni waqittiki uning bilen bolğan dostluqimiz we ustaz-şagirtliqimizning netijisi süpitide meydanğa kelgenlikini uningğa bilduréligen idim. Men bügün bu emgeklirimni we yéqinda meydanğa kéliş aldida turğan ilmiy kitabimni eşu ali hörmetlik ustazim we Uygurlarning nahayiti az sandiki kespiy tarixçisi Haji Yaqup Yusupi ependige beğişlaymen. Uning wapatining bir yilliq munasiwiti bilen Janabi Alladin bu zatqa jennet tileymen! Şuningdek Uygurum dep yürgi ağriğan, yiğliğan, eçinğan we bedel töligen esil ejdadlirimiğimu jennet tileymen.Yurigi eçniwatqan hem ana-milliti üçün bedel tölewatqan qerindaşlirimğa ehtiram bildurimen.

2002-yili 23-noyabir keç, Waşington DC