Wang Lequanmu ? Wang Shiseymu ?

     Perhat Muhemmidi

     Şerqiy Türkistanning yéqinqi zaman tarihida ötken Xitay militaris < Shingshisey > bu rayondiki yerlik xelqning ortaq jan düşmini, çünki u, Şerqiy Türkistanda hakimiyet beşida turğan 34 – yilidin 44 – yiliğiçe bolğan mezgil içide, yerlik xelqqe qarita çekidin aşqan faşistik we mustebitlik siyaset yüzgüzüp, 100 mingliğan bigunah xelqni rehimsizlerçe qirğin qilğan we bu seweptin, yerlik xelq teripidin < Qanhor jallat > dep atilip kélingen idi. Xitay yazğuçisi Wang lixiong ependining < Xinjiangdiki asasiy hewip > namliq maqalisida bayan qilişiçe, nöwette Şerqiy Türkistan xelqi atalmiş < aptonom rayonluq partikom > ning sekritari Wang Lequanni Qanhor jallat şingşiseyge teqlit qilip, < Wangshisey > dep ataşqa başliğan.
     Heqiqetenmu biz Wang Lequan Şerqiy Türkistanda hakimiyet beşida turiwatqan 95 – yilidin buyanqi omomiy weziyetke nezer salidiğan bolsaq, yerlik xelqning uningğa < Wang shisey > dep leqem qoyup qoyğanliqining hergizmu tasadipiliq emeslikini körüwalalaymiz.
Biz başqisini qoyup, peqetla Xitay hökümitining statiskiliriğa qarap baqayli, mesilen, Xitay ministirlar kabinti ahbarat işhanisi teripidin 2002 – yili 1 – ayning 21 – küni élan qilinğan bir bayanatta körsütülişiçe, 90 – yilidin 2001 – yiliğiçe Şerqiy Türkistan rayonida Xitay hakimiyitige qarşi 200 qétimdek qoralliq weqe yüz bergen, eger biz bu qarşiliq körsütüş heriketliri heqqide Xitay hökümiti teripidin neqil keltürülgen misallarğa qaraydiğan bolsaq, bu weqelerning 90 pirsentidin köpirekining del Wang Lequan hakimiyet beşiğa çiqqan 95 – yilining ahiridin étibaren yüz bergenliki körülmekte. Bu jeryanda yuqarqi qoralliq heriketlerdin başqa yene Şerqiy Türkistanning türlük milliy saheliridimu Xitay hakimiyitrige qarşi deémokratik heriketlerning şiddet bilen küçeygenliki, yerlik xelqning kommunistik hakimiyetke bolğan öçmenlik we nepret tuyğulirining hessilep aşqanliqi bir emiliyet. Elwettiki, buhil qarşiliq we öçmenlikning küçüyişi, Xitay hakimiyitining kéyinki 10 yildin buyan Şerqiy Türkistan xelqiğe qaratqan besim we zulum siyatisini hessilep aşurğanliqi, bolupmu kompartiyening Şerqiy Türkistandiki baş wekili Wang Lequanning bu rayonda merkizi hökümetning yuqarqi siyasitini ijra qiliş jeryanida burunqi kesipdişi Şingşiseyningkidin qelişmaydiğan rehimsiz we faşistik usollarni qollanğanliqi we hette uning bezi jehetlerde Şingşiseydinmu aşuruwetkenliki bilen ziç munasiwetlik.
Undaqta Wang Lequan kim? U hoqoq beşida turiwatqan jeryanda Şerqiy Türkistan rayonining siyasi weziyiti şunçe yamanlişip ketken turuğluqmu yene Nime üçün Xitay merkizi hökümiti Wang lequanni dawamliq etiwalap işlitidu?
     Xitay hömüti teripidin neşir qilinğan "Xinjang yilnamisi"da Wang Lequanning qisqiçe terjimahali tonuşturulğan bolup, uningda bayan qilinişiçe, Wang Lequan 1944-yili 12 – ayda Shendung ölkisining Shuguang nahiyiside tuğulğan 1966 – yili 3 – ayda kompartiyege eza bolğan, 1965 – yili 9 – ayda hizmetke qatnaşqan. U ilgiri Shendung ölkisi Shuguang nahiyiside Hu Jin gongshesining muawin başliqi, inqilabi komutét daimi komitetining ezasi, gongshi partikomining ezasi we daimi komitetining ezasi, şeher içi gongşi partikomining muawin şujisi, Daotian gongşi partikomining şujisi, Şugung nahiyelik patikomning muawin şujisi, nahiyilik inqilabi kommitetining mudiri, kommunistik yaşlar ittipaqi Shendung ölkisining muawin shujisi, Liaoçing wilayetlik partikomning muawin şujisi, şujisi, Shendung ölkisining muawin başliqi bolğan. Dimek, Wang Lequanning bu keçürmişliri, uning, héçbir ilimi telim – terbiye körmigen, peqetla kompartiyege bolğan telwilerçe sadaqetmenliki bilen baldaqmu – baldaq ösüp kelgen tipik kommunist ikenlikini körsütüp bermekte.
90 – yilarda merkizi Xitay hökümiti uni Shendung ölkisining muawin başliqliqidin biwaste halda atalmiş "Xinjang Uygur aptonom rayonluq xelq hökümiti"ning muawin reisi qilip yötkigen. Mahiyette bolsa bu, kommunist Xitay hökümitining uni sürgün qilğanliqi idi, çünki Shendung ölkisi Xitayning iqtisadi jehette téz tereqqi qilğan asasliq sanaet ölkisi hisaplinatti. Kéyinki yillarda Xitay merkizi hökümiti dengiz yaqisidiki ölkiliride jiddi türde kadirlar islahati élip bérip, Xitay merkizi hökümitining iqtisadi islahat siyasitige we dewirning tereqqiyatiğa maslişalmiğan bir Türküm klastik kommunist emeldarninng wezipisini élip taşlap yeki başqa orunğa yötkep, ularning yérige ali bilim alğan bir türküm iqtisas igilirini qoyğan idi, wujudida kompartiyege sadaqetmenlikidin başqa hikmiti bolmiğan eneniwi kommunist Wang Lequan belkim muşu sewep tüpeylidin Şerqiy Türkistanğa sürgün qiliwetilgen bolsa kerek. Yene bir jehettin, kommunist Xitay hökümiti héç bir zaman Şerqiy Türkistan we Tibetke ohşaş milliy rayonlarning iqtisadini tereqqi qilduruşqa ehmiyet bergen emes, merkizi hökümetning iqtisadi islahat siyasiti peqet Xitayning içki ölkiliri bilenla çeklengen. Xitay merkizi hökümiti bu rayonlarni peqetla Xitayning içki ölkilirini ham eşya bilen teminleydiğan baza qiliwalğan, şunga Xitay hökümitining bu rayonlarning eqtisadini tereqqi qilduralaydiğan yaramliq iqtisas igilirige peqetla ehtiyaji yoq, belki bu rayonlarda kommunistik ang we edilogiyeni qoğdap qalalaydiğan, merkezning bu rayonlarğa qaratqan talan – taraj qiliş we qattiq besim bilen idare qiliş siyasitini jan dili bilen bija keltüreleydiğan Wang Lequandek sadiq we rehimsiz kommunistlarğa éhtiyaji bar. Şu seweptin, içki ölkilerde ötmes matağa aylinip qeqilip – soqulup yürgen Wang Lequanning, Şerqiy Türkistanğa kélişi bilenla arqa – arqidin beşiğa "behit quşi" qonup, mensiwi téz sürette örleşke başliğan. U muawin reisliktin "Aptonom rayonluq partikom"ning daimi heyet azaliqiğa, partikomning muawin sekriratliqiğa östürülgen. 1995 – yilning ahirlirida eyni çağdiki "Aptonom rayonluq partikom"ning sekrirati Sung Henliang bilinmigen bezi ğeyri siyasi sewepler merkez tereipidin yötkep ketilip orni boş qalğandin kéyin, uning orniğa Wang Lequan bir qançe ay muwappeq sekritarliqqa teyinlengen, 1995 – yili 12 – ayning 27 – küni Xitay kommunistik partiyisi merkizi komiteti mehsus qarar çiqirip, Wang Lequanni atalmiş "Aptonom rayonluq partikom"ning resmi sekritariliqiğa teyinleş bilen birge, Xitay kommunistik partiyisi 14 – nöwetlik merkizi komitetining kandidat ezaliqiğa qoyul qildi. Shendungdiki mezgilliride bu qeder yuquri mertiwige erişiş Wang Lequanning uhlap çüşigimu kirip baqmiğan idi.
Qedirlik radiyo angliğuçilar, mezkur maqalining dawamini kéyinki qétimliq anglitişimizda angliğaysizler.
     Wang Lequanning partikom sekritari boluşning aldi – keynide Şerqiy Türkistanda yü bergen bir qatar zor siyasi weqeler, Xitay hökümiti üçün Wang Lequanning ayiğining yaraşmiğanliqini ispatlap berdi. Yeni, Wang Lequan "Aptonom rayon"ning muwappeq sekritari boluş harpisida, Şerqiy Türkistanda " 7 – iyun Hoten weqesi " yüzberdi, yeni 95 – yili 7 – ayning 7 – küni neçe ming Uygur Hoten wilayetlik memuri mehkime binasining aldida hökümetke qarşi naraziliq namayişi ötküzdi, netijide bu qétimqi namayiş qanliq basturuldi.
     Wang Lequan sekritarliq wezipisini resmi başliğan 96 – yili bolsa Xitay hökümiti üçün bala – qaza yili boldi. tunji bolup şu yili 2 – ayning 13 – küni keçe saet 12 lerde Ürümcide "13 – fewral partilitiş weqesi" yüz bérip, Ürümçi şehiri quruluş koçisi 8 – nomurluq qoroğa jaylaşqan "Xinjang herbi rayon oqutquçilarni yetişturuş merkizi"ning binasi bilen şu qoradiki Ürümçi behit yoli peyçusosida saetlik bomba partlidi. Yene şu yili 5 – ayning 12 – küni Qeşqerde, "Aptonom rayonluq siyasi kengeş"ning muawin reisi Harunhan Jajini qestleş weqesi yüz berdi. Şuning bilen birge, 96 – yili Şerqiy Türkistanda kommunist Xitay hakimiyitige qarşi qoralliq milli heriketler eng janlanğan bir yil boldi, çünki buninğga tamamen yéngi sekritar Wang Lequanning merkezdiki hojayinliriğa bolğan sadaqetmenlikini ispatlaş meqsidide 96 – yilning beşidin étibaren "Qattiq zerbe bériş" we "Omumlaşturup tüzeş" digen niqap astida pütün Şerqiy Türkistan miqyasida başliğan kolliktip tutqun qiliş, öltürüş we dini etiqatni yoqutuş herikiti sewepçi bolğan idi. bolupmu şu yili uygurlarğa qaritilğan "qattiq zerbe bériş" herikitining dairisi tarihta héç körülüp baqmiğan derijide zor boldi we bu jeryanda köpligen bigunah Uygur "milliy bölgünçi", qanunsiz diniy unsur" digendek böhtanlar bilen qolğa elindi we türlük eğir jazalarğa mehkum qilindi. Taliban hakimiyiti mezgilide afğanistanğa yiğilip qalğan Uygurlarmu del eneşu 96 – yili Wang Lequanning biwaste yetekçilikide qozğalğal < qattiq zerbe bériş > herikiti jeryanida jenini qutquzup qeçip çiqqan bigunah yaş diniy zatlar idi. Wang Lequan qozğiğan buhil qattiq basturuş herikiti, tebii halda Uygur xelqning kommunist Xitay hakimiyitige bolğan qattiq naraziliqini qozğapla qalmay, belki türlük şekiller arqiliq Xitay hakimiyitige qarşi heriket élip bérişni keltürüp çiqardi.
97 – yilmu Wang Lequan jim yatmidi, şu yili 2 – ayning 5 – küni Uygurlarning Ğulja şehiride ötküzgen teniçliq şekildiki naraziliq namayişi Wang Lequanning biwaste qomandanliq qilişi we buyruqi bilen qanliq basturulup, neqmeydandila neçe yüz Uygur qirip taşlanğan we köpligen Uygurlar qolğa elinip türmige taşlanğan idi. Wang Lequan Ğuljida élip barğan wehşi hirğinçiliqidin, hejil boluş uyaqta tursun, eksiçe yüzini daptek qilip 2 – ayning ahirlirida Beijinğa arqa – arqidin palaqşip bérip, Ğulja weqesi munasiwiti bilen uda 3 qétim çetle muhbilirini kütiweliş yiğini çaqirip, < 5 – fewral > weqesining harektirini burmilap, yalğan – yawidaq gepliri bilen çetel muhbirlirini aldaşqa urunğan idi.
     Wang Lequan Ğulja bilen Beijing ariliqida qatirap yürüp, çetel sodigerlirini "hazir Xinjan intayin téniç, Ğuljidiki intayin az sandiki bulangçi – qatillar jemiqturuldi, Xinjangğa kélip mebleğ selişinglarni qarşi alimiz" dep walaqşip yürgen künlerning özide, yeni 2 – ayning 25 – küni Ürümçide arqa – arqidin 5 yerde bomba partilap, Şerqiy Türkistanning Wang Lequanning eytqinidek "téniç" emesliki aşkarilinip qaldi. Qattiq reswa bolğan Lowang yene Şerqiy Türkistanğa kélip, "Ğuljidiki "5 - fewral" uruş, çeqiş, bulaş we öltürüş eksil inqilabi herikitining qalduğini tazilaş" digen nam astida Şerqiy Türkistanda omumi yüzlük ahturuş, tutqun qiliş herikiti başlap, Beyjingdiki reswaçiliqning a´çiğini bigunah Uygurlardin çiqirişqa tirişti. 98 – yili we 99 – yildiki ehwallar hemmimizge melum, bu ikki yilmu kommunist Xitay hakimiyitining Şerqiy Türkistan xelqiğe qaratqan besim, zulum we qamal qiliş siyasiti eng qattiq küçeygen yillar boldi, 99 - yilining başlirida xelqara keçürüm teşkilatining kommunist Xitay hakimiyitining Şerqiy Türkistandiki insan heqliri tajawuzçiliq qilmişliri heqqide mehsus 92 betlik doklat élan qilinğanliqimu, Wang Lequan tehtke çiqqandin buyan Şerqiy Türkistanning siyasi weziyitining intayin jiddilişip ketiwatqanliqining janliq ispati idi.
     Wang lequan Şerqiy Türkistanda hoqoq tutqan 7 yildin köpirek waqittin buyan, Şerqiy Türkistanning türmiliri Uygur siyasi mehbuslar bilen tolup – taşti, yerlik xelq içide işsizliq we namratliq köpeydi, < milliy bölgünçilerge we qanunsiz diniy unsurlarğa zerbe bériş > niqawi astida élip bérilğan qanliq basturuş, qanunsiz tutqun qiliş we ahturuş heriketliri taza ewjige çiqiş bilen birge, milliy sahelerge qaratqan yoqutuş we atsimilatsiye qiliş tedbirlirimu alahide küçeytildi, mesilen, kéyinki birqançe yildin buyan Şerqiy Türkistan rayonida élip bérilğan milliy maaripni Xitaylaşturuş, Uygurlarning heqiqiy tarihini burmilap, sahte tarih oydurup çiqiş, milliy mediniyet saheside tazilaş élip bérip, kitap köydürüş herikiti qozğaş, Uygur yeza – qişlaqlirida < muqimliq terbiyesi > nami bilen < mediniyet zor inqilabi > dikige ohşaş siyasi heriket qozğaş, yerlik xelqning normal diniy paaliyetlirini çekleş ... qatarliq türlük siyasi heriketler ayiği üzülmey dawam qilip keldi. Bolupmu amerikida yüz bergen < 11 – sintebir weqesi > din kéyin, Wang Lequan bu weqeni süyistimal qilip yerlik xelqni qirğin qiliş we basturuşta merkezdiki hojayinlirining kütkinidinmu bekerek janpidaliq körsetti we buning bilenla qalmay, hojayinlirining < 11 – sintebir weqesi > din paydilinip Uygurlarning milliy herikitini qarilaş üçün içki – taşqi jehette élip barğan siyasi kampaniyesige aktipliq bilen iştirak qildi hemde atalmiş < Şerqiy Türkistan terorçiliri > heqqide merkezge tohtimay yalğan < delil – ispat > yollap, hojayinlirining dunya siyasi sehniliridiki qarilaş kampaniyesige qulayliq tuğdurup berdi.
     Omumen, Wang Lequan tehitke çiqqandin buyan Şerqiy Türkistanning siyasi weziyiti kündin – künge naçarlaşmaqta we yerlik xelqning kommunist Xitay hakimiyitige bolğan naraziliqlirimu barğansiri aşmaqta, eger başqa bir dölette bolsa idi, bundaq emeldarni alliqaçan mensiwidin élip taşliğan we hette qanuni jawapkarliqqa tartqan bolatti, emma, Şerqiy Türkistan rayoni qalaymiqanlaşqansiri, Wang Lequanning mensiwimu şunçe ösüp barmaqta. Mesilen, Xitay kommunistik partiyesining 16 – qurultiyida Wang Lequan kommunistik partiye merkizi komutét siyasi birosining ezaliqiğa östürüldi, bu, şu nuhtini eniq körsütüp turuptuki, Xitay hakimiyiti Şerqiy Türkistanda igilikni tereqqiy qilduridiğan, yerlik xelqqe teniçliq we hoşalliq élip kélidiğan iqtisasliq idariçilarğa emes, belki Wang Lequange ohşaş özining mustemlikiçilik siyasitini toluq ijra qilalaydiğan, kompartiyening we Xitay millitining menpeetini hemmidin ela bilidiğan qattiq qol, rehimsiz emeldarlarğa muhtaj ! Eger hazir möjize yüz bérip, Yang Zeng Shing, Jin Shurin, Shing Shisey qatarliq qanhor jallatlar bir keçide tirilip qalğan bolsa idi, héç şübhisizki, kommunist Xitay hakimiyiti ularni qilçe ikkilenmeyla yene Şerqiy Türkistanğa mensepdar qilip yolliğan bolatti.

« Şerqiy Türkistan Information Merkizi Tetqiqat Bölümi »