Tatarstan Öz Tarihini Hatirlidi

Umitwar

     Rosiye ""Novosti"" agentliqining hewirige qariğanda yéqinda Tatarstanda Qazan hanliqining(1450-1552) Rosiye imperatori Ivan Grozniy terepidin ağdurulğanliqining 450 yilliqi hatirlengen.

     Rosiye agentliqining hewirige qariğanda, 13-oktebir küni we başqa milli teşkilatlarning uyuşturişi bilen Qazan şehridiki Tatarstan döletlik konsert binasining aldiki çong meydanda yiğiliş ötkuzilgen bolup, namayiş teşkilligüçiliri bu qétimliq bu hatirleş paaliyitige 5 , 6 ming adem qatnaşqanliqini bildürgen.

     Hewerge qariğanda namayişçilar yiğilişni ahirlaşturğandin kéyin, Qazandiki Kremil Sariyining aldiğa jaylaşqan Suyumbike munarisiğiçe bolğan yol üstide Kollektip namaz oquş paaliyiti uyuşturp, miladi 1552-yili Ros tajawuzçisi Ivan Grozniyning hujumiğa qarşi Qazanni mudape qilip, qurban bolğan şehitlerning rohiğa atap hetme quran qilğan.

     Tarihi melumatlarğa qariğanda, Tatarlar asasliqi Volga derya boylirida yaşaydiğan Türki Bulğar qebililiri bilen 13-esirde Monğoliye yaylaq rayonliridin Çingizhan we uning ewlatlirining qoşunliri terkiwide kelgen Tatar qebililirining birlişişi we arilişip yugurluşi netijiside şekillengen helq bolup, Çinggizhanning newrisi Batuhan qurğan, pütün Yawro-Asianing bir qismiğa hökümranliq qilğan Altun Orda handanliqi ağdurulğandin kéyin uning keng téritoriyiside Qazan hanliqi, Qirim hanliqi, Astrahan hanliqi, Sibir hanliqi, Qasimowlar hanliqi qatarliqlar qurulğan. Bularning içide eng çongi Qazan hanliqi bolup, Qazan şehri bu handanliqning merkizi bolğan idi.

     16-esirning başlirida Moskwani merkez qilğan Moskwa hanliqining tehtige Ivan Grozniy olturğandin kéyin, Roslar qudret tépip etrapqa kéngiyişke başliğan idi. Bu çağda Qazan hanliqi Roslarning şerqqe kengiyişige eng küçlik tosqunluq qilğan bolup, Tatar tarihiğa ait yezilğan kitaplarda bayan qilinişiçe: miladi 1552-yili Ivan Grozniy nahiyiti zor sandiki eskiri kuçini işqa sélip,top zembireklerning maslişişi bilen Qazanğa hujum qilğan, lékin u Qazanliqlarning qattiq qarşiliqiğa duç kélip, uzun qorşawdin kéyinla aran digüdek şeherni işğal qilğan.Ivan Grozniyning buyruqi boyiçe kollektip qirğinçiliq élip berilip, barliq er jinisliqlarning hemmisi qiriwetilgen. Qirğindin éşip qalğan ayllar, balilar we qeri çoriler şeherdin qoğlap çiqirilip, surgun qilinğan. Mesjitler çéqip taşlinip, uning orniğa Hiristiyan çerkowliri sélinğan. Tatarlar mejburi halda Hiristiyanlaşturilğan iken.

     Tatar milletçiliri bu kunni Tatar musteqil doletçilikining yoqutulup, Rosiye imperiyisining mustemlikisi bolup qalğan hatire künidur dep qarimaqta. Dimek bu qétimqi yiğiliş ene şu mewqedin çiqiş qilinğan iken.

     Rosiye agentliqlirining melumatiğa qariğanda bu qétimqi hatirleş paaliyitini ötküzişni Tatarstan hökümet teripi tosqan bolismu, lékin mezkur paaliyet beribir dawamlişiwergen hem saqçilarning basturişiğa uçrimiğan.

     Bu yerde belki Tatar milletçilikining qaytidin şekillinişi we rawajlinişi heqqide qisqiçe melumat bérip ötüş zörür bolsa kerek. Tatarstanda milletçilik herkiti 19-esirning ahirlirida peyda bolğan, 20-esirning başlirida bir qisim Tatar we Başqurt ziyaliliri Rosiyede yüz bergen inqilabtin paydilinip, Tatarstanning musteqilliqini qolğa kelturiş üçün köp paaliyetlerni élip barğan hemde 1918-yilida "Idil-Ural şitati"namliq milli hakimiyetni barliqqa keltürgen bolsimu, lékin bu hakimiyet Kommunsitlar teripdin yoqutulup,1920-yili Rosiye federatsiyesi terkiwidiki Tatarstan aptonom jumhuryiti qurulğan şuningdek musteqilliq terepdarliri bolğan Tatar we Başqurt ziyaliliri hem inqilabçiliri zerbige uçrap,Kommunsit terepdarliri hakimiyetni igelligen idi. Tatarlar gerçe san jehette köp sanliq milletlerning biri bolsimu, emma Sovet itipaqi dewride itipaqdaş jumhuryet dejirisige kötirlelmeyla qalmastin belki, Sovet -German uruşi harpisida Tatarstan aptonom jumhuryiti bikar qilinğan we Qirim Tatarlirining Qirim aptonom jumhuyritimu emeldin qaldurlup, Tatar ahaliliri Ottura Asia we Sibirye tereplerge sürgün qilinğan idi. Stalin hökümiti bu çağda Tatarlarni Germaniye bilen birlişip, Sovet ittipaqini ağduridu dep qariğan .

     Uruştin kéyin mezkur jumhuryet eslige keltürilgen. Sovet ittipaqi parçilangandin kéyin Rosiye tewesidiki Tatarstan jumhuryiti bolup, öz igilik hoquqini jakarliğan idi. Elsin hökümiti Tatarstanning oz dolet asasi qanuni tuzuş qatarliq köpligen ali hoquqini etirap qilğan bolup, 1994-yili Rosiye bilen Tatarstan ikki terep federal kélişimge imza qoyğan . Rosiyediki démokratik islahatning kuçiyişi bilen Tatar milletçiliki qaytidin janliniş pursitige érişken bolup, türlik teşkilatlar we grohlar berpa bolğandin sirt yene Tatarlarning otmuş tarihi,milli rohi we medeniyitini ekis ettürilidiğan kitaplar, maqalilar köplep élan qilinğan şuningdek Sovet hökümiti terepidin milletçi, pantürkist dep qarilanğan Tatar, Başqurt ziyaliliri, milletçiliri qaytidin aqlinip, ularning tohpiliri medhiyilengen. Elwette, bularning hemmisi Tatarstanning Rosiyedin téhimu zor hoquq dawa qilişiğimu tesir körsetken. Emma yéqindin buyanqi melumatlarğa qariğanda Putin hakimiyetni igellep, hoquqni merkezleşturişni küçeytkendin kéyin Tatarstanning Elsin dewridiki eméli hoquqliri çekilimige uçriğan.Yéqinda Şiwetsariyid élan qilinğan namliq maqalida ( bu maqale Rosçe; www.inosmi.ru da terjimisi bilen elan qilinğan) mezkur ehwallar étrapliq şerhilengen bolup, maqalida yezilişiçe: Tatarstanning asasi qanuni Rosiyening asasi qanuni bilen zitlişip qalğan , Moskwa Tatarstanning ozini igilik hoquqluq dölet dep qarişidin bek ensireydiken. Şunga Putin Tatarstanning aptonomiylik hoquq çegrisini Rosiey feratsiyesidki 89 birlikning biri supitide qariğan. Lékin, hazir Tatarstanda yenila toluq musteqilliqqe intiliş herkiti mewjut bolup, bu qétimqi hatirleş paaliyitini uyuşturğan Pütün Tatar Ijtimai Merkizi del 40-50 yillar içide bolsimu Tatarstan we etrapidiki başqa jaylarda musteqil Idil_Ural jumhuryitini quruşni meqsed qilidiken .

     Melumatlarğa qariğanda Hazir Tatar tili Ros tili bilen birge Tatarstanning dölet tili qilip békitilgen. Tatarstan parlamenti Latin yéziqini işlitiş heqqide qarar maqulliğan bolsimu, lékin Ros milletçilirining qattiq qarşiliqiğa duç kelgen iken.

     Qazanning Roslar teripidin isğal qilinğanliqining 450 yiliq hatire paaliyitigen nisbeten Rosiye hökümitining qandaq inkasta ikenliki namelum, biraq Tatarstan hökümitining bu paaliyenti ret qilişi we Hökümet emeldarlirining mezkur yiğilişqa hem buningdin 450 yil ilgiri qurban bolğan qehrimanlarning rohiğa atap hetme Qur`an qilişlarğa qatnaşmasliqi belki hökümetning Moskwa bilen bolğan siyasi, iqtisadi munasiwitini buziwélişini halimiğanliqi bolsa kérek.

     Roslarning Çeçenistanning musteqilliqiğeqetiy yol qoymay,uni dehşetlik basturişining seweplirining biri ularning Çeçenistan çiqip ketse, pütün şimali Kawkaziye çiqip kétişi, şimali Kawkaziye qoldin ketse, Tatarstan we Başqurtistan qatarliqlar çiqip ketip, Rosiye Ural tağliridin parçilinip ketip, Rosiye imperiyisi zawalliqqa yuzlinişi, belki Roslar huddin 15-esirdiki Moskwa hanliqi dairisige qaytişi mumkin digen qorqunuçluq endişiliridin bolsa kerek, Roslarning neziride Tataristan Rosiyeni parçiliwetiş hewipi eng zor rayondur.

     Dimek , Moskwa 1552-yilidin tartip taki hazirğiçe bolğan 450 yil jeryanida Tatarlarning musteqilliq idiyisini yoqutalmiğan.