Hitay Hökümiti Internet Toridin Nimişqa Qorqidu?

6-ayning 16-küni Hitay paytehti Bey jingdiki bir internethanida ot apiti yüz bérip, 24 adem öldi, 13 adem yarlandi.
Weqedin kéyin, Bey jing şehrelik hökümet şeherdiki 2400 din artuq internethanining hemmisini waqtinçe derhal taqaşni, tekşürüp tertipke salğandin kéyin 200 çe internethanining qayta éçilişiğa ruhset qilinidiğanliğini élan qildi.
Arqidinla Shang hai, Tien jin, Guang zhu we Shan dong qatarliq şeher we ölkilerde yerlik hökümet dairliri buyruq çüşürüp internethanilar üstidin tekşürüş başlidi we birqisim
internethanilarni taqiwetti.
Uygur Aptonum Rayonida, Urumçi şeherlik hökümet uqturuş çüşürüp şeherdiki barliq internethanilarning bir hepte tijaret tohtitişini buyridi, hemde tekşürüp tertipke salğandin kéyin birqisim internethanilarni taqaşni élan qildi. Kéyinki birqançe kün içide internethanilarni taqaş we tertipke séliş işining Uygur Aptonum Rayonidiki başqa çong-kiçik şeherlerdimu yürgüziliwatqanliği melum bolmaqta.

Hitayda internet torining yolğa qoyulişi 1994-yili başlanğan,
nöwette Hitayda internettin paydilanğuçilarning sani 56 milyondin köprek bolup, bu sahede Amrekidin qalsila 2-orunda turidu.

Internetning keng turde qollunulişi, ahparat erkinligi bolmiğan hemde, kişlerning erkin sözleş we piker qiliş erkinligi mutleq çeklengen Hitaydek mustebit dölet puqraliriğa nispeten tesewur qilğusiz yéngiçe bir erkinlik muhiti hazirlap berdi. Burunqidek barliq ahparat-uçurlarni hökümetla konturul qiliwalidiğan weziyet ozgerdi. Hitay puqraliri internet toridin paydilinip kişlik hoquq, demguratiye, kompartiyening çirikligi we Hitay jemiyitining qarangğuliği heqqide türlük uçurlarni köreleydiğan we öz qarişini ipadiliyeleydiğan boldi. Kommunist hakimyetke qarşi bolğan Hitay demukratliri we Falunggungçilarmu internettin keng paydilandi, Falungungçilar internet tori arqiliq alaqe ornitip 10 ming kişlik yiğinlarni uyuşturdi.

Hitay hökümiti özi teşebus qiliwatqan islahat, éçiwetiş siyasiti we zamaniwilaşturuş ehtiyajliri tüpeyli internetni yolğa qoyuşqa mejbur boliwatqan bolsimu, lékin, internet torining erkin uçur-alaqe meydaniğa aylinişi we tez sürette ammiwilişişi Hitay hakimyet dairlirini qattiq sarasimige saldi. Ular demukratik piker éqimining ulğiyişini öz hakimyiti üçün éğir tehdid dep qaridi.
Şunga Bey jing hökümiti internet torini könturul qiliş üçün ötken birqançe yil içide arqa-arqidin türlük belgilimilerni élan qildi we kölimi zor bolğan “internet saqçiliri” qoşunini qurup çiqip internet tori üstidin nazaret ornatti.
Mesilen, 1998-yili 9-ayda Hitay dölet biheterlik ministirligi we Jamaet hewpsizligi ministirligi birlikte “dölet biheterligi yiğini” ötküzdi, yiğinda internet torini konturul qiliş mesilisi alahide muzakire qilinip, bir Türküm kompuyutur mutehesisliri we internet saqçilirini teşkillep, internet tori üstidin nazaret ornitiş, iz qoğlap tekşürüş, we bezi tor sehipilirini étip taşlaş heqqide konkirit belgülimilerni élan qildi. “Amreka Birleşme Agentliği”, “Waşingiton poçta Geziti” “Royter Agentliği”, “BBC hewer agentliği” qatarliq köpligen çong agentliq we gezitler, şuningdek Hitay demukratlirining tor sehipilirini taqiwetti.
Bu yil 1-ayda Hitay hökümiti téhimu qattiq bolğan internet torini başquruş belgilimiliri tüzüp élan qildi. Bu belgilimide, internet tori mulazimiti bilen teminligüçi orunning, jezmen mehsus işlengen pirogrammilarni ornutup, internettin paydilanğuçi şehislerning eliktironluq poçta yollanmisini tekşürüşi“çeklengen” mezmunidiki uçurlarni tarqatmasliği we uni munasiwetlik orunlarğa yetküzüp turişi telep qilindi.
Atalmiş “çeklengen mezmun” degini: Dölet mehpiyetligini aşkarilaydiğan, döletning şan-şeripige ziyan yetküzidiğan, dölet hakimyitini ağduridiğan, döletning birligini buzidiğan, bid’et diniy we zorawanliqni teşwiq qilidiğan…qatarliqlardin ibaret idi.
Yene bu qétimqi belgülimide, torhana açquçilarning jezmen saqçi dairliri telep qilğan yumşaq détal we programmilarni ornitişni, torğa kirgüçilerning ehwalini hatirlep méngişni, hemde tordin paydilanğuçilarning çeklengen “qanunsiz” tor sehipilirige kirişige yol qoymasliqni telep qildi.

Atalmiş “Xin Jiang Uygur Aptonum Rayoni” dep atilip kéliwatqan Şeriqiy Türkistan, Hitaylar teripidin mustemlike qilinğan el buluş süpitide, Hitayning dölet siyasitide alahide orun tutup keldi.
Şerqiy Türkistan helqining kişlik heq-huquqlirini qoğdaş we milliy musteqilliğini qolğa keltürüş yolida élip bériwatqan küreşlirining izçil dawam qilişi we yéqinqi yillarda yenimu küçiyişi bilen, Şerqiy Türkistan mesilisi Hitayning eng béşini ağritidiğan mesilige aylandi.
Hitay hökümiti, Şerqiy Türkistan Helqining demukratiye we milliy musteqilliq arzusini yoq qiliş, Şerqiy Türkistanni menggu öz çanggilda saqlap qéliş üçün bu yerde eşeddi dölet téror siyasitini yürgüzüp keldi. Meyli ilgiride bolsun, meyli Hitayda islahat, işikni éçiwétiş siyasiti yürgüzilgen yéqinqi 20 yil içide bolsun, Şerqiy Türkistanda yürgüzülgen siyasi téqip we bésimler Hitayning içkiri ölkilirige qariğanda neççe hesse eğir bolup keldi, Hitay hökümiti Şerqiy Türkistan helqini dunyadin uzaqlaşturuş üçün, bolupmu, ahparat-neşiryat we barçe mediniyet saheside pewquladde küçlük çekleş we nazaret qiliş siyasitini yürgüzdi.
Şunga eng zamaniwi alaqe wastisi bolğan internetning Şerqiy Türkistanda yolğa qoyulişi hem, içkiri ölkilerdin kéyin boldi.
Şundaq boluşiğa qarimay, Şerqiy Türkistandiki qorçaq yerlik hökümet dairliri Hitay merkizi hökümitining internet torini konturul qiliş heqqidiki belgülimiliridin sirt, yene birqatar “yerlik belgülime”lerni işlep çiqirip, Şerqiy Türkistan helqining, jümlidin Uygurlarning internettin paydilinişiğa tosqunluq yaratti. Yerlik dairler tüzgen belgülimilerde: “milliy bölgünçilik diniy idiyilerni terğip qiliş, milletler ittipaqliği we wetenning birligige ziyan yetküzüş mezmun qilinğan tor betlirini yasaş we körüş, hemde şu hildiki uçurlarni tarqitiş qet’i men’i qilinidu” diyilgen, şuningdek tordin paydilanğuçi Uygurlar üstidin mehsus nazaret ornitiş belgülengen idi. Şundaq bolğaçqa, Şeqiy Türkistanda internet tori işlirining tereqiyati we internetning qolunuluşi derijisi içkiri Hitaydin köp arqida turidu. Gerçe Şerqiy Türkistanda 20 milyondundin artuq Uygur yaşaydiğan bolsimu, taki hazirğiçe türlük saheler boyiçe ahparat we uçur tarqitidiğan resmiy Uygurçe tor sehipisidin birsimu yoq, bezi Uygurlar açqan tor sehipiliri hökümetning yéngidin yéngi çekleşliri seweplik yerim yolda tohtap qalğan. Çeteldiki Uygurlar açqan tor sehipiliri bolsa Şerqiy Türkistanda zadila eçilmaydu.
Undin başqa, Şerqiy Türkistanning Ğulja, Qeşqer we Hoten qatarliq Şeherliride Uygurlar açqan sani intayin çekleik bolğan internet torhanilirimu tertipke séliş bahaniside peçetlep taşlanğan, hetta, “çeklengen eksiyetçi mezmundiki tor betlirini kordung” dégen bahaniler bilen, Uygur yaşlirini torhanilardin tutup kétidiğan işlar Şerqiy Türkistanning herqaysi şeherliride köp qétim sadir boldi. Bolupmu, bu yil 2-aydin tartip, Şerqiy Türkistanda atalmiş “Idologiye sahesidiki milliy bölgünçilikke qarşi küreşni qanat yayduruş boyiçe qayta terbiye éliş herkiti”namidiki siyasi herket başlanğandin beri, Şerqiy Türkistan boyiçe pütün ahparat-neşiryat, milliy marip we milliy medeniyet-senet sahaside kem-kölemde çekleş hem yoqutuş herkiti ewj aldi. Téhi yéqindila Şerqiy Türkistanning Qeşqer şehride Uygur tarihi, edebiyati we medeniyitige a’it 40 ming parçidin artuq kitap mejburi yiğwelinip köydürüldi. Bu herket nöwette Şerqiy Türkistanning Hoten we baş birqisim rayonlirida dawam qilmaqta.
Şu qatarda Şerqiy Türkistanda internetqa qaritlğan çekleş téhimu küçeydi, Şerqiy Türkistanning birinçi qol emeldari Wang Lequan we başqa qorçaq emeldarlar, Şerqiy Türkistanda internet toriğa bolğan nazaretçilini téhimu küçeytiş toğruluq mehsus körsetler berdi. Muşundaq ehwal astida, Bei jingda yüz bergen internethaniğa ot kétiş weqesi we Bey jing Shanghai qatarliq şeherlerde internethanilarning taqilişi, Hitay dairlirining Şerqiy Türkistandiki internet torhaniliriğa bolğan çekleş we nazaretçilikni téhimu küçeytişning bir yahşi pursiti boluşi teb’i.

Nöwette, meyli Hitayning özidiki tor heweskarliri bolsun, yaki çetellerdiki küzetküçiler bolsun, Hitay hökümitining bu qétimqi internethanilarni taqaş herkitige qarita, “Bei jingdiki internethaniğa ot kétiş weqesi bir bahane, Hitay hökümiti muşu işni bahane qilip turup internet torini çekelş meqsidige yetmekçi, bu mahiyette kişlerning uçur almaşturuş we erkin piker bayan qiliş hoquqini ayaq-asti qilğanliq” dep qarimaqta.

2002. 6. 22.