Şerqiy Turkistandiki Qorçaq Saqçi Dairlirining Asasliq Küçi Yerlik Helqni Basturuşqa Qaritilmaqta

Muhbirimiz Arslanning wetendin yolliğan ziyaret hatirisi:

Men 2002-yili 3- aydin 4-ayğiçe bolğan azğine kem bir ay waqit içide Hitay mustemlikiçiliri terpidin jenubiy Xinjiang dep atalğan Şerqiy Turkistanning jenubiy rayonliriğa birip ziyarette boldum. Ziyaret jeryanida mini heyran qaldurğini şu boldiki, bu rayondiki yerlik ahale hisaplanğan Uygurlarning 95% Hitay qorçaq saqçi da'irlirige işenmeydiken we ulardin yirginidiken. Men Hitay qorçaq hakimiyet organlirida işleydiğan "kadir"lardin tartip taki déhqanlarğiçe hetta qorçaq saqçlarnimu ziyaret qildim. 300 din artuq ziyaret qobul qilğuçi içide 280 kişi saqçilardin intayin bizar ikenlikini bildürüşti, 10 kişi müjimel jawap berdi we men soriğan soallarğa jawap bérişni ret qildi, 10 kişi oçuqla siz paylaqçimu? yaki hökümetning jasusimu dep sualğa sual bilen jawap berdi. Men bir ayliq sepirimde Hitay saqçi da'irlirining heqiqiy epti beşirisini öz keçürmişim arqiliq körüp yétip, helqimiz béşidin keçüriwatqan éğir künlerge çeksiz içindim we Hitay da'irlirige bolğan ğezep-nepritim téhimu aşti. Men seper jeryanida körgen we angliğanlirim bu noqtini téhimu éniq ispatlaydu .
Bu rayonda seper qilğan adem çoqum Hitay da'irliri tarqatqan "kimlik"ini élip seper qilişi kerek. Bolmisa Hitay qorçaq da'irlirining tengsiz mu'amilisidin we insaniy qedir-qimmitining depsende qilinişidin mustesna qalmaydu. Seper jeryanida men olturğan kira aptomobili Hitay qorçaq saqçi dair'liri teripidin qaçqun jinayetçini ahturuş bahanasi bilen tört qétim tosuldi. Aptomobildiki Uygurlar kimlikini élip, aptomobildin çüşüp tekşürüşni qobul qilişqa buyruldi. Aptomobil içige diqqet qilip qarisam 13 Hitay aqquni, ikki Hitay hökümet hadimi qaptu. Men özemni öz makanimda ikkinji derijilik puqradek horluq his qildim. Toluq qorallanğan qorçaq saqçilarning sewepsizla ahturuşi, doşkuşlişi, bezilirimizni miltiqning paynigide ittirişliri tehimu éğir keldi. Men aldimizdiki şeher ezizane qeşqerge barğanda çeksiz horluq içide aptomobildin çuşup qaldim. Helqimizning derdini tehimu çüşünüş meqsitide Uygurlar açqan dengge (kembiğellerning qonalğusi) çüştüm. Deng zeyrek bolsimu çong öyge 11 kariwat qoyulğan bolup, bahasi erzan bolğaçqa Uygurlarla çüşidiken. Men işik tüwige yéqin bulungdiki karwatqa uzulup yatqinimda huddi öz öyümge kilip qalğandek hissiyatta boldum. Seper harduqimikin közüm baldurla uyquğa kétiptu. Ornunglardin turunglar digen qattiq awaz uyqumni buzdi. Deng igisi bir neçe qorçaq saqçi we kadir laring hemraliqida dengge kirip keldi. Dengning hojayini hijil bolğan qiyapette - tekşürüş bar maslişip bersenglar dégen gepni aran qamlaşturup diyelidi. Bir qorçaq saqçi aldiğa ötüp: hemminglar karwattin çüşüp öre turunglar dep buyruq qildi. Men heyranliqta karwattin peske çüştüm. Öyning içini 25 watliq lampuçka bolsa kérek ğuwa yorutup turatti. Arqidin qaysi birsi yüzimizge qolçiraq yéqip birdin birdin qarap çiqti. Buning bilen iş tügimidi, sual – soraq emdila başlanğan idi, hemmeylen kimlikini élişqa buyrulduq, qorçaq saqçi birtereptin kimlikke sépsélip qarisa yene birtereptin yurtimizni, nedin kelgenlikimizni bir-birlep soridi. Nowet manga kelgende yiraqtin kelgenlikimni, bu yerlik emeslikimni, nime uçun çong mihman sarsyğa çuşmigenlikimni tepsili soridi. Ahirida kimliki yoq bir yaşni aldiğa silip heydep çiqip ketti. Hojayin- tekşuruş tugidi uhlanglardiginiçe ularning arqidin şapaşlap çiqip ketti. Sirt jimiğandin kéyin yinimdiki karwatta yatqan kişining:___ Hey biçare! bir neççe kun qarangğu oyde koridiuni bar de! degen hesretlik sözini anglap qaldim miningmu uyqum nelergidur qaçqan idi. Men işning sewebini soridim. Bu şeherde bu hil tekşürüşning daim bolup turidihganliqini, hetta Uygurlarning oyinimu ohşaşla héçqandaq qanuniy resmiyetsizla ahturdiğanliqini, buni Hitayçe dachingcha (çong tazilaş digen menide - aptordin ) deydiğanliqini, tutup kitilgenlerdin sewepsizla jerimane élinidiğanliqini bildim. Etisi keçte tonuş- bilişlirimningkige bardim we parang arliqida tunugun keçte beşimdin otkenlirini qisqiçe sözlep berdim, aridin bir tonuşum kulup kitip, qorçaq hökümette işleydiğan bir buradirining tönögünki tazilaşta tutup kitilgenlikini, qoyup birilgen birsidin özige hewer yetküzgenlikini, 100 yuan jerimane tölep qayturup çiqqanliqini sözlep berdi. Yene bu hil tazilaşning noqulla Uygurlarğa qaritilğanliqini uqtum.
Men çeksiz horluq hisyatta sepirimni dawamlaşturup Seidiye handanliqining paytehti bolğan Yerkentke qarap yolğa çiqtim. Yol boyi qurulğan çazilarda bir qitim yoqarqidek tekşuruşke duç kelduq, bu qétimqi tekşürüşning aldinqi qétimqiğa ohşimaydiğan yiri şu boldiki, ikki Uygur yigitining piçiqi mejburi tartiwilindi. Yol boyi manga eng çong tesir qilğini şu boldiki, Şerqy Türkistanning jenubidiki eng çong özgiriş Hitay köçmenlirining zor derijide köpeygenligi boldi. Menzilge barğandin kéyin udulla uruq –tuqanlirimning öyige çüştüm. Etisi tuqqanlirimning içide yüzbergen talaş – tartişqa arlişip qaldim. Eslide tuqqanlirim turuwatqan mehellining bir qismi çiqilip, qorçaq da’irler igelliniwalğandin kéyin, yéngi quruluş qiliwatqan iken, bu quruluşni Hitay köçmenliri qiliwatqaçqa mehellining amanliqi buzulup mehellidiki Uygurlarning mal-mülki tohtimay yütütüp kitidiğan bolup qaptu. Tuqqinimizning motosikiliti aldinqi küni keçte yütüp ketken iken. Tuqqanlar arisida qorçaq saqçiğa melum qiliş – qilmasliq toğrisida talaş –tariş boluwatatti. Men melum qilişni teşebbus qildim. Yaşraq tuqqinimiz manga qarap :--- sille yiraqtin keldile, bu yerning işlirini taza bilip ketmeyla, saqçiğa digenning paydisi yoq, béri tipip bermeydu, uning üstige birmunçila soal – soraqqa qalidiğan gep. Körüp qalila – déginiçe ömsüyüp uluq kiçik tindi. Ahiri çonglarning zorlişi bilen saqçiğa melum qilduq. Tehminen bir sa’et waqit ötkende ikki saqçi yitip keldi. Bir Qatar sürüşte qilişliqqa tégişlik işlarni sürüşte qilip, hatire yazğandin kéyin qaytişqa tereddutlandi Men ularni : __ japa çektingiz birer otlam çay içip minging --dep öyge teklip qildim. Ularning içidiki birsi başliqi bolsa kirek manga qarap: _ Hoy ! mihman barken emesmu ? – diginiçe men bilen qol ilişip körüşti, başqilar mini çong şeherdin kelgen tuqqinimiz dep tonüşturdi. Men söz arliqida uni çikip biqiş üçün bek aldiraş ohşimamsiler dep sorudum. U tekellüp qilmastinla:--- uni bir dimeng, bekla aldiraş uşşaq enzilerge yitişelmeymiz, mesilen oğurluq digendek-- diginiçe manga qarap qoyup, cong şeherde nime hizmet qilidiğinimni soriğandin kéyin, udulla mundaq didi: hazir bölgünçilikke qarşi turuş birinçi wezipe, qalğan işlarğa yitişelmeymiz – dep jawap berdi çüşendürüp. Men heyranliqta:-- bölgünçiler şunçe köpmu ? dep sorisam u hoduqup: şundaq, yaq -.yaq ..-- diginiçe duduqlap, buni éniq diyiş epsizrek – dep jawap berdi. Buni angliğan saqçi çaqirişqa qarşi turğan tuqqinimiz qandaq digendek közümge menilik qarap qoydi. Önüm içimge çüşüp ketti. Qayta éğiz açmidim. Kéyin köp kişilerdin sürüştürüp körsem kişiler birnersisi yütüp ketse saqçiğa melum qilip çiqmiğandin kéyin ularğa işenmes boptu, uning üstige dilo melum qilsa birtalay awarçiliqqa qalidiken, bir talay so’al –soraq, qerelsiz saqçihaniğa çaqirtişlarning ayiği üzülmeydiken. Men çeksiz ğezep içide yalğan salahiyet bilen Hitay köçmenlirini ziyaret qildim. Ular qorçaq saqçilarning öz menpe’etini qoğdaydiğanliqidin qilçe şeklenmeydiken. Bir Hitay aqqun teptartmastin: --saqçlar bolğaçqa balangza ( Hitaylarning Uygurlarni kemsitip ataydiğan sözi, kiçik bala digen menide) larğa bözek bolmaymiz -- didi, men bözek qilamsiler ?—dep sorisam, miningmu balangza ikenlikim isige keldimu qandaq lam-jim dimidi .
Men qaytişimda Yerken – Ürümçi yolidiki şeherlerde « zorawanliqqa qarşi turuş saqçi etiriti » , « 110 tez inkas qayturuş çarlaş saqçi etiriti » qatarliqlarning mehsus Uygurlar üstidin zorawanliq qilidiğan qorçaq saqçi etiretliri ikenlikini her sahe qirindaşlirimizning ağzidin anglidim we kördum. Bu etiretler mehsus Hitay köçmenlirinila qoğdaydiğanliqini, Uygurlarni basturdiğanliqini çongqur hés qildim. Ziyaret hatiremde men uçraşqan adem we orun weqelerni yazmaqçi idim, lékin faşisttik térorluqqa tolğan Şerqiy Türkistanda ziyaritimni qobul qilğan qirindaşlirimizning biheterligini oylap yéziştin yaltaydim.
Ahirida pütün dunyadiki qirindaşlirimizning semige Uygurlarning Şerqiy Türkistanda Hitay mustemlikiçilirining faşisttik térorluqi we irqiy yoqutuş tömür tapini astida yaşawatqanliqini yene bir qétim salimen ( 26 – may Ürümçi)