Bağçilining Zhung Guoğa Ziyariti We Şerqiy Türkistan Mesilisi

< Merkizi agentliq muhbiri Guo Juan Shinning Ankaradin yolliğan ahparat mulahizisi >

     Türkiyening eşeddi pan Türkuzimçi, ongçil “Milletçi Herket Partiyisi”ning reisi, 1-muawin baş ministir Dölet Bağçili muşu ayning 25 – künidin 6 - ayning 2 - künigiçe Zhung Guo çong quruqluğini ziyaret qilip bir qatar tereqqiyat we ihtisat mesillirini muzakire qilmaqçi, bu yerde kişining diqqitini qözğaydiğini şuki, Bağçilli bu qétim Zhung Guo dairlirige, ziyariti dawamida Türkler bilen qandaş bolğan Xinjiangdiki Uygurlar mesilisini otturiğa quyudiğanliğini teşebbuskarliq bilen bildürdi we Xinjiangni ziyaret qilip heqiqi ehwalini çününip béqişni telep qildi, melum boluşiçe Zhung Guo terep uning bu teliwige deslepki qedemde quşulğanliğini bildürgen.

     Melumki, “Şerqiy Türkistan” we Uygurlar mesilisi, bügüngüçe Türkiye bilen Zhung Guoning taşqi munasiwet tereqqiyqtiğa tosalgu bulup kelmekte. Uygurlar izçil rewişte, Zhung Guo hökümitining Uygurlarni ézgenligi we kişlik heq-huquqlirini depsende qiliwatqanliği heqqide qérindişi Türkiyiliklerge şikayet qilip kelmekte. Eksçe Zhung Guo hökümiti, Türkiye hökümitining Türkiyediki “Şerqiy Türkistan” teşkilatlirining Zhung Guoğa qarşi herketlirige yol qoyuwetkenligidin ağrinip keldi, bulupmu, muawin minister Dölet Bağçilli rehperligidiki Pan Türkizimçi “Milletçi Herket Partiyisi”ning, “Barçe Türk Milletliri Bir Aile” dégen qaraşni kökke kötürüp, Şerqiy Türkistanliqlarning ehwaliğa hésdaşliq qilişi Zhung Guo hökümitining béşini ağritidiğan mesile bolmaqta.

     1997-yili 2-ayda Xinjiangda “Ğulja weqesi” yüz berdi, Türkiyidiki Uygurlarning “Şerqiy Türkistan” teşkilatliri köp qétim Zhung Guoğa qarşi dağduğuluq namyiş herketlirini élip bardi, bu jeryanda “Milletçi Herket Partiyisi”ning birmunçe ezaliri bu herketlerni qollidi we özlirimu aktip qatanşti, 1998-yili 6-ayda, mewqesi Zhung Guo hökümitige yéqinraq bolğan Türkiyening “Demukratik Solçil Partiye”sining reisi, muawin ministir Ejiwed Beyjingni ziyaret qildi, Zhang Zemin Türkiyeni dölitidiki Zhung Guoğa qarşi “Şerqiy Türkistan” herkitini qanat astiğa alğanliqta eyiplidi we buning ikki Dölet munasiwitining tereqiyatiğa paydisiz ikenligini eytip, Ejiwitni osal ehwalğa çüşürüp qoydi.
     Ejiwed dölitige qaytqandin kéyin derhal Türkiye Hökümet dairlirini agahlandurup: “Türkiye Şerqiy Türkistan mesilisini hel qilğandila Beijing bilen bolğan munasiwetni normallaşturalaydu” –dep körsetti. Şuning bilen yuquri qatlamdikiler kengişiş arqiliq 36-numurluq mehpi buyruq élan qildi, uningda, Türkiye hökümitining Şerqiy Türkistan (Xinjiang Uygur Aptonum Rayoni)ni Zhung Guoning bir qismi dep étirap qilidiğanliği éytildi, Hökümet emeldarlirining Şerqiy Türkistan teşkilatlirining her qandaq paliyetlirini qollişi, qatnişişi we tebrik hetliri ewetişi çeklendi, şuningdek Şerqiy Türkistan teşkilatlirining öz paliyetliride Şerqiy Türkistanning bayriğini uçuq – aşkare ésişi, Zhung Guoning bayriğini köydürişi we Zhung Guoni haqaretleydiğan teşwiqat lözunkilirini kötürüp çiqişi men'i qilindi.
     1999-yili 4-aydiki çong saylamda 2 - çong partiyege aylanğan “Milletçi Herket Partiyisi”, Ejiwid rehberlik qilgan 1-çong partiye “Solçillar Partiyisi” we sabiq baş ministir Mesud Yilmaz rehberligidiki ongçillarğa mail motidil “Ana Weten Partiyesi” qoşulup birleşme hökümet teşkil qildi. Ejiwed baş minister, Dölet Bağçili 1-muawin ministir, Mesud Yilmaz 2- mawin Menistir boldi, bu üç şehis Zhung Guo bilen bolğan munasiwetni küçeytiş pirinsipini qollandi, alahide bolğini qoşma ahbaratta, bir Zhung Guo pirinsipiğa reaye qildiğanliğini bildürdi. Bağçilli şuningdin kéyin bu qoşma ahbaratning tizginlişige uçrap, söz-herkette éhtiyat qilişqa mejbur boldi we Şerqiy Türkistan mesilisini kemdin-kem tilğa alidiğan boldi.

     Şundaq boluşiğa qarimay, Bağçili tehitke çiqqandin kéyin Zhung Guo dairliri teşebbuskarliq bilen hujumğa otup, Bağçillini Zhung Guoni ziyaret qilişqa kop qetim teklip qilğan bolsimu, çet'elge nahayiti az çiqidiğan bağçilining çirayliqçe ret qilişiğa uçriğan idi, yéqinqi waqitqa kelgende, Bağçili Ezerbeyjan, Awistiriye qatarliq birqançe döletke ziyaretke çiqişni pilanlidi we şuqatarda kéyinki hepte Zhung Guo çong quruqliğini ziyaret qilmaqçi boldi. U Zhung Guo dairliridin “Xinjiang Uygur Aptonum Rayoni”ni ziyaret qilişni telep qilğan bolup, melum boluşiçe, Zhung Guo terep buninğa hazirçe qoşulğan we 5-ayning 31-künidin, 6-ayning 1-künigiçe U yerde tohtap ötüşini orunlaşrurğan.
     Bağçilining Zhung Guo çong quruqliği sepiri toğrisida “Milletçi Herket Partiyisi”ning yuquri derijilik emeldarliri: “Hittay merkizi hökümitining Bağçlidek Zhun Guo kompartiyige eng qarhsi bir kişini çong quruqluqtiki kompartiyige hakimyitige eng qarşi bir jayğa ziyaretke teklip qiliştiki mehsidi bir tereptin muşu qétimliq ziyaret arqliq Bağçillini sétiweliş, yene bir tereptin Bağçilining idiyisini mujimelleştürüp, uning bilen çet'eldiki Uygurlarğa birlikte qaşi turuş heqqide kélişiş we Şerqiy Türkistan herkitini emdi héçkimning qollimaydiğanliğini hemde, Türkiye - Zhung Guo otturisida Şerqiy Türkistan mesilisining emdi qayta mewjut bolmaydiğanliğini teşwiq qiliştin ibaret” dep qarimaqta.
Lékin ularning içidiki yene bir erbepning bilduruşiçe, Bağçilining bu qétimqi ziyariti, peqetla bir hil siyasi oyun we déplumatik kuzurdin ibaret bolup, buningliq bilen Bağçili we uning “Milletçi Herket Partiyisi” partiye qurulğandin buyanqi, “dunyadiki Türkiy Heliqler Bir Aile” dégen pirinsipini hergiz özgertmeydu, başqiçe éytqanda, “Millietçi Herket Partiyesi” özining “Şerqiy Türkistan” siyasitini özgertmeydu.
     Bağçilining Hitay çong quruqliğini ziyaret qilişqa qoşuluşi, peqetla birleşme ahparatni ijra qilğanliğinila bildüridu, halas.

     Xinjiang Uygur Aptonum Rayonida tuğulğan birneper Türkiyilik istiratigiye tetqiqatçisi tekitlep: “Hitay hökümiti Türk helqi bilen Uygur helqi arisidiki qérindaşliq mehrini téhiçila hés qilip yételmidi, ular hemişe özining çong döletlik salapitini peş qilip, téhdid séliş we aldaş usuli bilen Türkiye hökümitige bésim işlitip keldi, yaki, Türkiye hökümitidin Türkiye helqige bésim işlitişni telep qilip, bu arqiliq, Türk helqi bilen Uygur helqi arisidiki qérindaşliq héslirini tamamen üzüp taşlimaqçi boldi. Lékin, Türkiye Hitayğa sélişturğanda Demukratik we éçiwetilgen hemde, aqilane siyaset yürgizidiğan bir dölet, Türkiye Hitayning heddidin aşqan teleplirige qandaq jawap bérişni bilidu, Öz nöwitide Türkiyiningmu öz aldiğa pilani bar, Türkiyening neziride, Hitay köp nopusluq, şuningdek uçqandek tereqqi qiliwatqan ğayet zor bir bazar, wahalenki, Hitay rehperliri bilen kélişiwalsila, Türkiye tawarlirining Hitay bazarliriğa kirişi asanğa tohtaydu. Mesilen, “Wariyak” namliq Awiyamatkining işida Türkiye utuq qazandi” dédi.
     Undin başqa yene birqatar işlarda, Türkiye jemiyitining “Şerqiy Türkistan” mesilisidiki asasi meydanining yenila özgermigenligini bayqaş mumkin. Mesilen, yuqurda bayan qilinğan, 36-nomurluq mehpi qararni élip éytsaq, gerçe, uningda, Türkiye hökümitining, Zhung Guoning zémin pütünligini, “Şerqiy Türkistan (Xinjiang)ning Zhung Guoning birqismi ikenligini étirap qilidiğanliği oçuq korsitilgen, Hökümet emeldarlirining “Şerqiy Türkistan” teşkilatlirining herqandaq paliyetlirige qatnişişi çeklengen, şuningdek, “Şerqiy Türkistan” teşkilatlirining paliyetliride, “Şerqiy Türkistan” bayriğini aşkare ésiş, Zhung Guoning dölet bayriğini köydürüş we Zhung Guoni haqaretleydiğan lözunkilarni işleş men'i qilinğan bolsimu, bu mehpi qarar aşkare bolğandin kéyin, Türkiye jemaetçilikide buningğa qarita omuyüzluk narazliq peyda boldi, köpligen gezit - jornallar Türkiye hökümitini: "Şerqiy Türkistanliq qérindaşlirimizning huquq-menpeetini qoğdaşning orniğa, ularğa asiyliq qildi" dep eyiplidi.
     Emeliyette, çekleş buyriğiningmu ançe roli bolmidi, "Şerqiy Türkistan” teşkilatlirining ammiwi yiğilişlirida Türkiye yuqiri qatlam emeldarlirining tebrik hetliri yenila uqulup turdi, “Şerqiy Türkistan” teşkilatlirining namayişlirida, Zhung Guo hökümitini eyipleydiğan lözunkilar we Şeriqy Türkistan bayriğimu burunqidekla aşkare esiliwerdi.

     2000-yili 4-ayda, Zhung Guo dölet Reisi Zhang Zemin Ankarege kelgende, Zhung Guo baziriğa qiziqqan Türkiyening soda sahesidkilerning dey-deyge selişi bilen, Türkiye taşqi işlar ministiligi Zhang Zeminge Türkiyening “Dölet Ordini” berişni jakalidi. Bu iş Türkiye içki işlar ministirligidiki başqa emeldarlar we dölet mejlisidiki herqaysi partiyelerning qarşiliğini oyğatti.
Birlehsme hökümettiki hakimyet yürgüzgüçi partiyening birsi bolğan “Milletçi Herket Partuyesi”ge mensup dölet işliri Ministiri Sadik Sabunçi qatarliq emeldarlar bu toğrida: “Zhang Zemen Şerqiy Türkistanliq qérindaşlirimizğa ziyankeşlik qilğandin başqa, Türkiyege héçqandaq tohpe qoşmiğan tursa, néme üçün döletning eng ali şerep ordinini uningğa berimiz?!” diyişti.
     Şundaq bolişiğa qarimay, Taşqi işlar ministirligi bu qararni allaqaçan élan qiliwetken bolğaçqa, yéniwalalmay, ahiri ilajisiz halda dölet şerep ordinini Zhang Zemenning meydisige taqap qoyuşqa mejbur boldi.
     Bu yil 4-ayda Zhung Guo baş ministiri Zhu Rungji Ankarege ziyaterke keldi, Baş minister mehkimisidiki muhpirlarni kütiwéliş yiğinida u: “Şerqiy Türkistan teşkilatliri téroristik teşkilat, Türkiye hökümiti bu sahede biz bilen önümlük hemkarlişişi kerek” dégenni qayta tekitlidi.
     Lékin, ezeldinla Zhung Guo bilen birdek pikirde bop kelgen Ejiwit bu qétim: “Türkiye Demukratik dölet, qanun yol qoyğan dairide Türkiye girajdani bolğan Şerqiy Türkistanliqlarning qarşi pikirlerni bayan qiliş hoquqi bar, eger ular qanunğa hilapliq qilsa yaki zorawanlq herketlirini sadir qilsa, qanun ularğa muwapiq jaza béridu” dep iapade bildürdi.
     Yene şu qétimqi muhpirlarni kütiwéliş yiğinida, muhpir, Zhu Rungjining “Türkiyediki Şeriy Türkitan teşkilatlirimu térorçi teşkilat déginige qarita Ejiwitning köz qarişini soriğanda, Ejiwit bu mesilige toğridin - toğra jawap bermestin, peqetla: “Türkiye Zhung Guoning zémin pütünligige hörmet qilidu, herqandaq téroristik herketke qarşi turidu, Şeriy Türkistandiki téroristik herketlerni qollimaydu” déyiş arqiliq, u yéqinda Amerikini ziyaret qilğanda éytqan, “Şeriy Türkistan herkiti térror herkiti emes, Şeriy Türkistançilarmu térrorist emes” dégen sözini delillidi.

     Yuqarqilarning hemmisi bizge, Türkiyiliklerning haman “Şerqiy Türkistanliq” qérindaşliriğa hésdaşliq qilidiğanliğini, gerçe waqitliq déplumatik we ihtisadi menpeetler, Türkiyidiki Şerqiy Türkistan teşkilatlirining paliyetlirini birmehel çeklimige uçratsimu, ikki helq ottrisidiki tarihiy qan-qérindaşliq riştilirini esla yoq qilwetelmeydiğanliğini ruşen çüşendürüp beridu.
     Bu huddi, dunyaning birer yéride Henzular ziyankeşlikke uçrisa,Taiwen boğizining ikki qirğiqidiki Henzular buningğa jim qarap turalmiğandekla bir iş.

     Undin taşqiri, uzaqtin oyloğanda, helqara weziyetning özgirişi bilen, bolupmu, “11-sentebir weqesi”din kéyin, Zhung Guo hökümiti helq'ara térorizimğa qarşi küreşni bahane qilip, Xinjiangdiki Uygurlarğa qaratqan bésim we basturuşni hessilep küçeytti, bu hal Yawropa we Amreka döletlirining hemde, B.D.T Kişlik Hoquq Teşkilatning eyiplişige uçridi, ular, Zhung Guo hökümitini, térorizimğa zerbe bérişni bahane qilip, az sanliq milletlerning hoquq-menpeetini depsende qilmasliqqa agahlandurdi. Muşundaq ehwal astida, Şerqiy Türkistan mesilisi resmi helq'ara sehnige çiqti, hemde, Şerqiy Türkistan musteqilliq herketliri téhimu keng paliyet soruniğa ige boldi.
Netijide, helqara özgürüşlerge ziç maslişip mangidiğan Türkiyemu, tebiki, öz dölitidiki “Şeriy Türkistan” herketlirige qaratqan çeklimni tedirji boşaşturdi.
2002.5.22.