Xinjiang Universitida Uygur Tilida Ders Ötuş Men'i Qilindi

     Imformatsiyun merkizimiz igelligen işençlik menbelerdin melum boluşçe, yéqinda Hitay merkizi hökümiti buyruq çüşürüp, bu yil 9-ayning 1-künidin étibaren, Xinjiang Universitida Uygur tilida ders ötüşni meni qilğan.
     Bu heqte Informatsiyun merkizimizning Shiwitsiyide turuşluq bayanatçisi Dilşat Rişit 15-may küni Dowey agentliğining ziyaritini qubul qilğanda mehsus bayanat élan qilip: “Hitay dairliri Uygur musteqilliq herkitige zerbe bériş we uning meniwi yiltizini yoq qilip taşlaş üçün, meqsetlik yusunda, Uygurlarning milliy ğurur we milliy hés-tuyğulirini yoqutuş süyqestini yürgüzmekte, Xinjiang Universitida barliq Uygurçe dersliklerning bikar qilinip, Uygur tilida ders ötüşning qet’i men’i qilnişi buning ruşen bir delilidur” dep körsetti.
     Hitay merkizi hökümiti çiqarğan mezkor buyruqta yene, 9-ayning 1 - künidin étibaren, Xinjiang Universitidiki barliq oqutuş materyallirining Hitayçe qilinip, derslerning birdek Hitay tilida ötülidiğanliği, mektep dairlirining herqandaq bahaneler bilen bu qararğa tosqunluqqilişiğa we ijra qilişni kéçiktürişige ruhset qilinmaydiğanliği alahide eskertilgen.
     Xinjiang Unversititi, Şerqiy Turkistandiki eng çong, eng dangliq ali bilim yurti, aldinqi yérim esirde Uygurlardin yétişip çiqqan alimlar, yazğuçi-şairlar we jamaet erbaplirining kopçiligi muşu ali bilim dergahida öz ana tilida telim alğan, Uygur tili ularning ilim saheside kamal tépişiğa tosalğu bolğan emes!
Emdilikte, Hitay dairliri “milliy maaripning süpitini yoquri kötürüş” sahta şuarini kötürüwélip, Uygur tilini ilim sahesidin, oqutuş munbuiridin siqip çiqarmaqta, emilyette bu, Hitay mustemlikiçi dairlirining,uzundin beri pilanliq, meqsetlik halda yürgüzüp kéliwatqan, milli asmilatsiye siyasitinig téhimu aşkare, téhimu, jiddi rewişte yürgüzülüşke başliğanliğidin dérek béridu!
Tarihi pakit we rial emilyetlerdin melumki, mustemlike astidiki milletning hökümiran milletke asmilatsiye bolup yoqulişi aldi bilen uning tilidin başlinidu, öz ana tilini yoqatqan milletning milliy hés tuyğusi, milliy ğururi yoqilidu, milliy ğurur we milliy hés-tuyğusi bolmiğan milletning ewlatlirida, millitining hörlugi we wetenining azatliği üçün kürişiş istigimu bolmaydu!
Bolupmu, Hitay tarihi bundaq misallarğa nahayti bay, tarihta Hitay térotoriyiside yaki Hitayğa hoşna yaşiğan birmunçe milletler Hitayğa asmilatsiye bolup ketken, bügünki künde hem Hitay qol astida yaşawatqan 50 neççe milletning içide, peqet Uygur, Tibet we Mongğullarningla milliy musteqilliq dewasi qilip başqa köpligen milletlerning jim yétişidiki sewep del, bu milletlerning til we başqa tereplerdin hitaylarğa asmilatsiye bolup ketkenligidin bolğan.
Hitay mustemlikiçi dairliri, 200 neççe yildin beri, Uygurlarnimu huddi şundaq asmilatsiye qilip yoqutuşni közlep kelgen bolsimu, Uygurlar Hitaylar bilen tili, dini, milli orup-aditi, itnik kélip çiqişi jehelerdin tamamen ohşimaydiğan bolğanliği üçün, hemde, hitaylarni eşeddi basqunçi we yawuz düşmen hésaplap, uning hemmila nersisige oçmenlik bilen qarap kelgini üçün Hitaylarning bu süyqesti bügüngiçe işqa aşmidi.
Emdilikte Hitay mustebitliri Uygurlarğa mejburi asmilatsiye yürgüzüş üçün zorluq küç we mejburlaş çarilirini jiddi yürgüzüşke başlidi.
Ürümçide Hitay tilida neşir qilinidiğan bir içki mejmuening 2000-yil may éyidiki sanida Gao famililik bir Hitay alimining bir parçe maqalisi élan qilindi, mezkor maqalide oçuq aşkare halda: “Uygurlar merkizi hakimyetke boy sunğili 200 yildin aşti, Xinjiangda kompartiye hakimyiti ornitilğilimu 50 yil yil boldi, şundaq turup Uygurlar yene nimişqa Zhung godin bolunup musteqil boluşni telep qilidu?…, bu yerdiki asasi sewep, bizning bugüngiçe Uygurlarning öz tilida sozlişige, öz diniğa étiqat qilişiğa we öz orp-adetliri bilen yaşişiğa yol qoyuwetkenligimizde,…ularğa til we medeniyet tereptin küçlük tesir ötküzüşke sel qariğanliğimizda…, ularning rohi dunyasini boy sunduruşqa sel qariğanliğimizda…” dep yazğan idi. Hitay alimining bu sözliri tégi-tektidin Hitay hökümitining mewqesige wekillik qilğan bolup, Wang Leqanning Uygur mektepliride 3-siniptin başlap Hitay tilada ders ötüşni jakarlişi, Hitay merkizi hökümitining 1-sentebirdin tartip Xinjiang Universitida Uygur tilida ders ötüşni men’i qilişi Hitay hökümitining yéqindin béri heqiqetenmu Uygur maaripini Hitaylaşturuş we Uygurlarlani asmilatsiye qiliş üçün jiddi heketke ötkenlidigini körsitip beridu.
Xinjiang Unversitida pütün dersler Hitay tilida ötülse Uygurlarning maarip süpiti osmestin eksçe çékinip kétidu, sewebi, bu mektepke oquşqa kelgen Uygur oquğuçilar başlanğuç we ottra mektepni öz ana tilida tügetken bolğaçqa, Hitay tilida ötülgen derslerni yahşi çüşinelmeydu, bolupmu ijtimayi penlerde ehwal téhimu şundaq bolidu.
Yene bir jehettin, Xinjiang Universititida Uygur tilida ders ötüş emeldin qaldurulsa, mekteptiki birmunçe Uygur oqutquçi iş ornidin ayrilip qélişi mumkin, bolupmu ijtimayi pen oqutquçiliri uzun muddet Uygur tilida ders sözlep adetlengen bolğaçqa, biraqla Hitay tilida ders ötüşke qiynilidu, buning bilen mektep ularning orniğa içkirdin Hitay oqutquçilarni yotkep kelidu.
Undin başqa, Xinjiang Unversititida Uygur tilida ders ötüşning bikar qilinişi éniqki, Uygurlarning Hitay hökümitige bolğan narazliğining téhimu küçiyisige sewep boludu.