Dunya Uygur Ahbarat Tori 2001

Tarihni Burmilaş – Hitay Hakimiyitining Saqaymas Késili
Perhat Muhammedi

( < Uçqun > gezitining mesul muherriri )
     Amerikida yüzbergen 11 – sintebir téror weqesidin buyan, kommunist Hitay hakimiyitining Uygurlarning uzun yillardin buyan dawamlaşturup kéliwatqan milliy heriketlirining kélip çiqiş sewebi, meqsidi, harektiri we heriket şeklini üzlüksiz burmilap, Uygurlarning öz teqdirini özi belgileş hoqoqini qolğa keltürüş üçün élip bériwatqan milliy musteqilliq heriketlirini < téroristik heriket > dep qarilap kéliwatqanliqi we bu arqiliq Uygurlarning milliy herikitini helqara térorizimning terkiwi qismiğa kirgüzüwéliş üçün tirişip kéliwatqanliqi dunya jamaetçilikige aşkare bilinip kelmekte, şunga Hitay hökümiti bu meqsidige yétiş üçün dunya siyasi sehniliride herqançe küçep heriket qilsimu, emma Amerika başçiliqidiki ğerip elliri we helqaraliq insan heqliri teşkilatliri Hitay hökümitini helqara térorizni bahane qilip, Uygurlarning insaniy heq – hoqoqlirini depsende qilmasliq heqqide agahlandurup kelmekte, bu, Hitay hakimiyitining Uygurlarning milliy musteqilliq heriketlirini tüptin qarilaş üçün élip bériwatqan birqatar siyasi we deplomatik heriketlirining, dunya jamaetçiliki aldida, bolupmu helqara térorizimğa qarşi heriketning asasiy gewdisini teşkil qilğan ğerip elliride ançe étibarğa we işençke érişelmigenlikini körsütüp turmaqta.
     Hitay hökümiti dunyağa élan qilğan deslepki bayanat we ahbaratlirida, Uygurlarning miliy musteqilliq heriketlirining 100 yillardin buyan izçil türde dawamlişip kéliwatqanliqidin ibaret bu tarihiy heqiqetni dunya jamaetçilikidin yoşurup, Uygur rayonidiki musteqilliq heriketlirining peqetla Usama – Binladen we elqayide teşkilati otturiğa çiqqan 90 – yillarning otturliridin étibaren körülüşke başliğanliqini, hemde Uygur rayonida siyasi heriket emes, belki noqul haldiki qoralliq heriketlerningla mewjut bolup turiwatqanliqi izahlaşqa tirişqan bolsa, emdilikte telepbuzini yene qayta özgertip, yéngi – yéngi < pakit > larni toqup çiqip, Uygur rayonida < téroristik > heriketlerning 30 – we 40 – yillardin étibaren baş kötürüp çiqişqa başliğanliqini bayan qilmaqta.
     Hewerlerge qariğanda, yéqinda Hitay hökümiti birqisim Hitay tarihçilirini seperwer qilip, ularğa yéngi tarih toqutup, 30 – we 40 – yillarda qurulğan ikki qétimliq Şerqiy Türkistan jumhuriyitini bügünki atalmiş < Şerqiy Türkistan térorizimi > ning menbi’i dep teşzwiqat yürgüzüşke başliğan. Mesilen, < Xinjiang penler akadimiyesi ottura asiya tetqiqat inistitotining ilmiy hadimi Fen Jiping yéqinda < Xinjiang ahbarat tori > da < Şerqiy Türkistan térorizimining mahiyiti heqqide mulahize > namliq mehsus maqale élan qilip, yuqarqi qaraşni ilgiri sürgen. Bügünki helqaraliq weziyetke mas keltürülüp otturiğa qoyulğan bu qaraşni inçikilik bilen tetqiq qilğinimizda, uning qandaqtur bezi Hitay terihçiliri teripidin ilgiri sürülgen adettiki ilmiy qaraş emes, belki Hitay hökümiti teripidin pilanliq we teşkillik halda qesten uyuşturulğan bir siyasi kampaniye ikenlikini körüwalalaymiz, çünki yéqinqi mezgillerdin buyan yuqarqidek qaraşlar Hitay hökümitining bezi yuquri derijilik emeldarlirining éğizida telebpuz qilinişqa başliğan idi. Mesilen, ötkende < aptonom rayonluq partikom > ning sékritari Wang Lequan Firansiyélik ikki neper muhbirning ziyaritini qobul qilğanda, Şerqiy Türkistandiki < térorist > küçler heqqide tohtulup, < buhil kişiler burunmu mewjut idi, yéngi Zhunggo quruluştin burunmu bar idi, kona Zhunggo dewride ölkimizning jenobiy rayonlirida beziler Xinjiangni musteqil qilimiz dep topilang qilğan idi, biz bularni yoqattuq, yéngi Zhunggo qurulğandin kéyin, yeni 50 – 60 yillardimu mewjut idi > dep bayan qilğan idi. Wang Lequanning buyerde bergen jawabiğa diqqet qilidiğan bolsaq, Hitay hökümitining Şerqiy Türkirsanliqlarning milliy heriketlirini basturuşni peqet kommunistik partiyining mesilisila emes, belki pütün Hitay millitining ortaq mesilisi dep qariğanliqini we eyni dewirde Uygur helqiğe pütmes – tügimes balayi – apetlerni élip kelgen Hitay militarislirining siyasi mirasliriğa ige çiqqanliqini oçuqçe köruwalallaymiz, çünki u, Jingshurin, Shingsisey we Gomindang dewrikidi basturuş heriketliri heqqide < biz > digen telebbuzni qollanğan idi. Bu hadisiler şu nuhtini éniq körsitip turuptuki, Hitay hökümiti, Uygurlarning milliy heriketlirining harektirini burmilaş heqqidiki meqsidige yétiş üçün, hetta burun özliri élan qilğan tarihiy kitaplarda eyiplep kelgen we Uygur helqiğe çeksiz zulumlarni salğanliqini étirap qilip kelgen Hitay militarislirini aqlaşning koyiğa çüşken.
     Eger biz dunyadiki terepsiz tarihçilarning 30 – we 40 – yillarda Uygur rayonida meydanğa kelgen milliy inqilablarning we bu inqilablarning netijiside wujutqa çiqqan ikki musteqil jumhuriyetning şekilliniş sewepliri heqqide yazğan tarihiy eserlirige qaraydiğan bolsaq, eyni çağda yüzbergen milliy inqilablarning yüz bériş sewebi bilen, hazir Uygur rayonida yüz bériwatqan milliy heriketlerning peyda boluş seweplirining bir – birige neqeder ohşuşup kétidiğanliqini körüwalalaymiz. mesilen, Amerikiliq tarihçi Andrew. Forbes ependi, Uygur rayonining 1911 – yilidin 49 – yiliğiçe bolğan siyasi tarihiy heqqide yazğan < Şerqiy Türkistandiki Istilaçilar > namliq esiride, Uygur rayonida 30 – yillarda meydanğa kelgen milliy inqilabning tüp sewebi heqqide tohtulup, eyni çağda Uygur rayoniğa hökümiranliq qiliwatqan Jing Shurinning bu rayonning barliq siyasi, memuri we herbiy hoqoqlirini uruq – tuqqan we Gensuluq yurtdaşliriğa bölüp bergenlikini, Uygurlarning altun – kömüş qatarliq eriğmallirini yiğiwéliş meqsidide héçbir qimmiti bolmiğan 45 milyon yüen qeğez pul bésip tarqitip, bazarlarda éğir derijide enfilatsiyon peyda qilğanliqini, Uygur déhqanliridin alidiğan yer béjini özidin awalqi yangzengşing dewridikidin ikki hesse aşurğanliqini, Hotendiki altun we qaşteşi kanlirini yerliklerning qolidin tartiwélip özining qiliwalğanliqini, Uygur rayonining qimmetlik yung – tére bazirini manapol qiliwélip, ozining saqçiliri arqiliq Uygurlarning qolidiki qimmetlik yung térilerni esli qimmitining 10 din biriçilik pulğa mejburi éliwélip, uni yene Uygur karhaniçiliriğa 10 neççe hessilep mejburlap satqanliqini, eyni çağda Uygur rayonidiki tijaret miqdarining aran 12 pirsentining Uygurlarda, 37 pirsentining Hitay we çetellik sodigerlerning qolida, 51 pirsentining biwaste Jingşirinning qolida ikenlikini, Jing Shurinning bu naheqçiliqlarğa étiraz bildürgen Uygurlarni rehimsizlerçe qirğin qilğanliqini bayan qilğan idi.
     Amerikiliq tarihçi Andrew. Forbes ependi, 31 – yili yüzbergen Qumul inqilabining partilaş sewebi heqqide tohtulup, Jingşurinning Qumul rayoniğa Hitay köçmini yötkeş pilanini emelge aşuruş üçün Qumul hanliqini emeldin qaldurğanliqini, Qumulni Hami, Ayhu, Aywu digendek Hitayçe namlarda 3 rayonğa bölüp, Gensudin türkümlep Hitay köçmenlirini yötkep kelgenlikini, yerlik Uygurlarning munbet yerlirini tartiwélip, uni Hitay köçmenlirige bölüp bergenlikini we Hitay köçmenliridin 3 yilğiçe yer beji élinmaydiğanliqi heqqide buyruq çüşürülgenlikini, Uygur dehqanlirining bolsa qaqas yerlerge heydelgenlikini we ulardin ohşaşla burunqidek yer béji élinğanliqini, Jingshurinning yene Qumuldiki eskerlirining sanini köpeytip, yerlik helqni bu eskerlerni béqişqa mejburliğanliqini, bu seweptin Qumul rayonida yimek – içmek bahasining şiddet bilen örlep ketkenlikini bayan qilip kélip, < eslide yerlik helqning sewri – taqiti tügigen idi, atmosfira buzuqti, zembirekning pilikini tutaşturuş üçün peqetla birtal serenggige éhtiyaj qalğan idi > dep körsetken idi.
     Yuqarqi tarihiy kitabta bayan qilinişiçe, 40 – yillarda Ili rayonida meydanğa kelgen milliy inqilabning kélip çiqiş sewebimu 30 – yillardikidin ançe periqlenmeytti. Tarihçi Forbes ependi öz kitabida, < 42 – yildin 45 – yiliğiçe enfilatsiyonning hessilep eşişi, Hitay emeldarlirining parihorliqi, yéngidin Hitay köçmini yötkeş siyasiti, yerlik helqning Gomindang hakimiyitige qarşi düşmenlikining éşişiğa sewepçi bolğan ... Gomindang hökümitining bu mustemlike siyasitining asasliq qurbanliri Qazaqlar idi, Qazaqlar Altay wadisidiki ata – bowiliridin qalğan tupraqliridin mejburi qoğlandi, Gomindang qisimliri Qazaqlarni heritidin öçürüp taşlaş üçün ularni pilimot bilen qara – qoyuq oqqa tutti > dep bayan qilğan idi. Mezkur kitabta yene 44 – we 45 – yilliri Uygur rayonidiki Hitay eskerlirining omomiy sanining 100 minğga yétip barğanliqi, yerlik helqqe bu Hitay eskerlirini béqiş üçün mehsus alwang – séliqlar yüklengenliki tilğa élinğan bolup, kitapta eyni çağdiki baraz ehwali heqqide tohtulup, < çayni, haliğanla kişi alalmaydiğan esil bir mal haliğa keldi, tuz wer şiker bazarlardin ğayip boldi, Uygurlar ölgenler üçün képenlikmu tapalmaydiğan halğa çüşüp qaldi, bu, Uygurlar üçün nahayiti zor haqaret hisaplinatti > dep körsetken idi.
     Qisqisi, Huddi Amerikiliq tarihçi Andrew. Forbes ependining kitabida bayan qilinğinidek, 30 – 40 – yillarda Şerqiy Türkistanda meydanğa kelgen musteqil ikki jumhuriyet, eyni çağdiki Hitay hökümiranlirining Uygur helqiğe salğan çeksiz zulumlirining we qirğinçiliq siyasetlirining mehsu idi, hezirmu hem çetellik küzetküçiler, Uygur rayonida Hitay hakimiyitige qarşi élip bériliwatqan milliy heriketlerning kélip çiqişiğa Hitay hakimiyitining zulum we bésim siyasitining sewepçi boluwatqanliqini, eger buhil zulum dawamlişiwergen teqdirde, bu rayonda huddi 30 – we 40 – yillardikige ohşaş yene bir musteqil jumhuriyetning otturiğa çiqiş éhtimalining şekillinidiğanliqini báyan qilişmaqta.