Yimirliwatqan Milli Rohimiz
Qutluq Orda
2000-yili may éyida Ürümçi şeherlik telwiziye istansisi, emdila 8 yaşqa
kirgen bir Uygur balisining éçnişliq qiyapiti we azapliq keçürmişlirini
telwizorda tarqatti.
Bu balining turqi, bir waqitlarda telwizorda körsitilgen, Afriqining
açarçiliq yüz bergen rayonliridiki, açliqtin quruq iskilitqa aylinip qalğan
balilarning halidinmu better bolup, qaraşqa köz, eytişqa til ajizliq qilatti.
Jarahet izi we tartuq qaplap ketken kiçikkine gewdisidiki nursiz pildirlap
turğan bir jup közini dimise, bu balining tirik jan ikenligige, yene kélip 8
yaşliq bala ikenligige işiniş qiyin idi.
Telwizor hewiridin melum boluşiçe, bu balini, şundin bir hepte burun,
salahiti namelum ikki Uygur içkiri Hitaydin élip çiqip, nimjan halitide
döngköwrüktiki bir şehsi méhmanhaniğa taşlap ketken iken. Méhmanhana igisi,
balini dawalitiş üçün dohturhaniğa élip barğan we ata-anisi, yaki
uruq-tuqqanlirini hewerdar qiliş üçün, telwizorda élan bergen bolsimu,
balining égisi çiqmiğan. Balining özi, hatirisini yoqatqan, sözleş
iqtidaridin qalğan bolğaçqa héçnimini éytip bérelmigen, aridin bir hepte
ötüp, balini méhmanhaniğa taşlap ketken héliqi namelum kişler méhmanhana
igisige telfon qilip, bu balining salahitini éytip bergen.
Bu behitsiz balining ismi Qurbanjan bolup, Qarğiliqliq iken. Bundin yérim
yil burun, dadisi uni, içkiri Hitayning melum bir şehridiki yançuqçilarning
hojayiniğa öz qoli bilen, 3500 yuenge sétiwetkenken! Yançuqçilar hojayini
Qurbanjanni yançuqçiliq qilişqa zorlap, pul oğurliyalmiğanda, bedinige
tamaka yéqip, urup qiynap we aç qoyup, ahir öler halğa kelgende koçiğa
taşlewetiptu, héliqi ikki kişi uningğa iç ağritip, birer aq köngül kişi
béqiwélip jeni aman qalsa ejep emes -dégen oy bilen içkirdin qaytiş sepiride
Ürümçige bille alğaç çiqiptu. Telwiziye istansisi, iane yiğip Qurbanjanning
hayatini qutquzup qéliş meqsidide, uning éçinişliq turqi we qabahetlik
sergüzeştisini alahide programma qilip, qayta-qayta körsetti.
Telwizordin, Qurbanjanning teqi - turqini körgen we éçinişliq sergüzeştisini
iştken aq köngül anila özini tutalmay köz yéşi qilişti, aq saqal motiwer
atilar yaqisini tutup "towe" diyişti, milletning derdige yiğlaydiğan
wijdanliq ziyalilar, éğir hursinip çungqur sükütke petişti . .
"Bu nime körguluk?! Bu milletke nime boldi?! Uygurning balisini satqini nede
bar? Uygurlar balijan héliq emesmidi, bir-birsi bilen körüşkende "bala qançe?"
diyişni, baliliri bilen pehirlinişni adet qilğan hélq idiğu? Öz perzentini
sétiş musulmançiliqta hem eğir gunah hisaplinattiğu?!
Rast, Uygur diyarida, héçbir tarihta bundaq iş körülüp baqqan emes,
Uygurlar öz balisini sétiş emes, ekisçe perzenti üçün jan béridiğan hélq idi,
balisini sétişni dunyadiki eng yirginçlik iş, eng éğir gunah hisaplayti, bu
öz nöwitide, güzel milliy ehlaqimizning bir qismi idi.
Epsuski, bu ziminge köz tegdi, Uygurlarğa köz tegdi!
90-yilliridin burun, gerçe helqimiz, Şerqiy Türkistanning hilwet, qalaq
muhitida, namratliq içide yaşap kelgen bolsimu, yenila iman-étiqadini saqlap
kelgen idi, milliy ehlaqni qedirleytti, ademlerde bir-birige mihribanliq,
adilliq, aqköngüllük bar idi, şunglaşqimu, ançe-munçe jahan körup kelgen
kişler, "aqköngüllük, sap niyetlik we adimigerçilik teklimakan bağrida,
Uygurlardila qaptu" diyişetti. 90-yillarğa kélip hemme nerse téz özgürüşke
başlidi. Hitay hökümitining atalmiş "ğeripni éçiş" çaqiriği bilen
milyonliğan Hitay köçmenliri Şerqiy Türkistanğa kelkündek yupurlup kelgili
turdi, ular Şerqiy Türkistanğa, peqet pul tépiş, tezla bay boluş arzusuda
kélişken idi, ular pul we bayliqtin özge héçnersige étiqat qilmaytti, pulğa
çoqunatti, pul, bayliq üçün herqandaq peskeşlik, herqandaq yawuzluqni
qilatti, hemme nersini tawar ornida köretti we hemmini pul bilen ölçeytti.
Bu bedbeht Hitay köçmenliri Şerqiy Türkistanğa özliri bilen birge, del muşu
hil yaman keypiyatni, dunyada kem uçraydiğan yirginiçlik, wehşi qiliqlarni
birge élip keldi! Bu yawayi köçmenler, bayliq tapimiz dep, Şerqiy
Türkistanning tağu-taşlirini qalaymiqan partilitip, hisapsiz qimmetlik
bayliqlarni nabut qildi, kem uçraydiğan haywanatlar we uçar quşlarning
neslini qurutti, yer éçip, pahta terip bay bolimiz dep, tarim deryasi
boyidiki yépinça ösümlükler we toğraqlarni weyran qilip, tarim wadisi
ékologiyisining yénimu yamanlişişini keltürüp çiqardi. Tehimu qebih bolğini,
ular, yaşlirimizni hiroyinğa ügetti, çirayliq qizlirimizni yuqiri maaşliq "hizmet"ke
orunlaşturuş namida aldap élip ketip, içkiridiki pahişehanilarğa sétiwetti,
dunyadiki eng wehşi jinayet hisaplinidiğan, balilarni élip-setiş jinayitini
Şerqiy Türkistanda tunji bolup yene şu köçmen Hitaylar başlidi, kéyinçe,
iyman we étiqattin yüz örigen, bezi wijdansiz Uygur melunlar, bu jinayetke
şérik boldi, ular güdek narisde balilarni uğurlap apirip içkirdiki
Hitaylarğa sétiwetti. Eniqsiz melumatlardin qariğanda, ötken 10 yil içide
oğurlap kétilip içkiri Hitayda sétiwetilgen Uygur baliliri ikki mingdin
aşidiken!
Lékin, kişler ta muşu küngiçe, kimningdur balisi yoqap ketkinini we balisi
oğurlap kétilgen ata-anilarning hesretlik hikayilirini köp angliğan, emma,
dadisi sétiwetken balining weqesini téhi anglimiğan idi.
Belkim, Qurbanjanning dadisi, zeherlik çékimlikke qul bolğan, zeip, çüşkün
bir nersidur, belkim, bir qimarwazdur, yaki başqa. Emma, u beribir bir Uygur,
yene kélip, Qağiliqliq iken, bu yurtning ademliri, diniy étiqadining
küçlükligi, milliy, eneniwi ehlaqqa sadiqliği bilen başqa yurtlardun
periqlinip turatti, meşhur diniy alim, mujahit, merhum Ablikim Mehsum hajim
qarğiliqliq idi, bu kişi 80-yillarning ahirda qarğiliqta açqan diniy
mektepte, Şerqiy Türkistanning herqaysi jayliridin kelgen yüzligen
wetenperwer yaşlar, pewqulade bir diniy we milliy rohta terbiylinip çiqqan,
ular wetenning herqaysi jaylirida sağlam diniy étiqat we milliy
orp-adetlirimizni qoğdaş hususida milliy rohni oyğutuş teşwiqati élip berip,
bir mehel qaltis tesir peyda qilğan, şundin buyan Qarğiliq, Uygur
yurtlirining içide alahide şerep qazanğan, kişler Qarğiliqning namini hörmet
bilen tilğa alidiğan boluşqan idi. Balisini satqan melunning del şu
Qarğiliqtin çiqişi kişini téhimu oyğa salidu.
Qisqisi, Qurbanjanning weqesi bizge, milliy rohimizning jiddi kirziske duç
kelgenligidin, diniy we milliy ehlaqimizning yimirlişke başliğnaliğidin
bişaret berdi! Biz ilgiri milliy musteqilliğimizni yoqatqan bolsaqmu, diniy
we milliy étiqadimizni yoqatmiğan bolğaçqa, milliy mewjutliğimizni bügüngiçe
saqlap kelgen iduq, diniy étiqat, milliy roh, yahşi enenilirimiz, bügün we
kéliçekte yenila, milliy mewjutliğimizni qoğdap qalidiğan polat qorğan,
hemde, büyük meqsetlirimizge yétiştiki küç-quwet menbesi idi.
Hitay hökümitining qorqidigini we yoqatmaqçi bolğinimu del, bizning étiqat
bilen yuğurulğan milliy rohimiz hem qimmetlik milliy qediryetlirimiz idi.
2002. 2. 21.
