Ürümçidiki Namratlar Mehelisi
Ürümçi, ikki milyondin artuq ahale
yaşaydiğan, Şerqiy Türkistanning eng çong merkizi şehri. Şeherdiki asman
pelek heywetlik binalar, koçilarğa patmay kétiwatqan maşina we ademler, awat
soda bazarliri, Ürümçige tunji kelgen herqandaq kişige bir turluk awat,
zamaniwi şeherning tesirini béridu. Lékin şu heywet binalarning arqisida,
Yamaliq téği dep atilidiğan qaqas bir tağ rayuni bar, bu, Ürümçining awat
şeher rayunğa tüptin ohşimaydiğan meşhur "namratlar rayuni"dur.
Bu yerde asasen köpçiligi, Şerqiy Türkistanning jenubidiki namrat
rayonlardin kelgen Uygurlar yaşaydu. Men yéqinda, ularning turmuş ehwalini
bilip béqiş meqsitide bu namratlar rayoniğa bardim. Bir töpülükke
kötürülgende köz aldimda tamamen ohşimaydiğan ikki hil menzire, ikki hil
dunya ayan boldi!
Aldi teripimde pakar-pakar weyrane kepe öyler, tar egri-bügri paskina
köçilar, hemmila yerde közge taşlinip yatqan ehlet döwiliri, tirikçilik
teşwişide waqitsiz qeddi pükülgen ademler, arqa teripimde bolsa, asman pelek
binalar, kengri pakize yollar we ğem-teşwişsiz yürgen ademler, wahalenki, bu
weyrane kepilerde yaşawatqanlarning hemmisila Uygur, awu heşemetlik
binalarda yaşawatqanlarning mutleq köp qismi Hitay!
Men héli aldi terepke,
héli arqamdiki menzirige qarap bir pes sukutke çomgendin kéyin, éğir bir
hörsiniş içide yolumni dawam etküzdüm. Bu yer giyah unmeydiğan, pakar-pakar
tağ töpiligi idi. Beziler töpilikning bir teripini kolap, üstini eski
tüskiler bilen yépip "öy" qiliwalğan, sel ehwali yahşiraqliri, taş we hiş
parçiliridin adem böyidin sella égiz kélidiğan öylerni quriwelişqan.
Waqitning ötişi bilen, tar, retsiz, igiz-pes koçilar peyda bolğan. Bu
yerdiki öylerde, ne turba süyi, ne ğaz we ne başqa turmuşni
qolaylaşturidiğan zamaniwi eslihelerdin söz éçiş mumkin emes, hetta birqisim
öylerde tokmu yoq iken, tok puli töleşke qisilip jin çiraq yaki şam yéqip
olturidiken. Suni neççe yüz metir yiraqliqtiki tağning tuwen teripidin
sétiwelip, çelek we tömür tungda toşup içidiken, men kétiwetip, ayallarning
5-6 yüz métir égizliktiki tağ üstige epkeş bilen ming muşeqqette su toşup
kétiwatqanliğini kordum. Qattiq soğaq boluşiğa qarimay, ademlerning üstiweşi
kona we yeling idi, Men bu yerde, normal bestilik, rohi kötürenggu ademlerni
asasen uçratmidim, hemmisila, bir-biridin oruq, çirayidin dert-hesret
tökülüp turğan ademler idi. Tilemçilik qilip olturğan Uygur boway, momaylar
qedemde bir uçrap turatti. Bu kongulsiz menzirlerni körüp huşnutsiz boldum.
Méngemni "bu ademler özining jennet misali baği-bostanliq yurt-mehellirini
taşlap, bu eski weyranige nime dep kélidiğandu? bu yerdiki turmuşning
arzuliğidek nimisi bar? Yurtidiki turmuş buningdinmu betermidu?!
"degendek
suallar çulğiwaldi. Men suallirimğa jawap tepiş uçun, herqaysi yurttin
kelgen, her hil yaştiki kişler bilen paranglaştim.
"Men Qeşqerning Peyziwat naysidin kelgen"--dep gep başlidi, 45 yaşlardiki
Abdurahman isimlik kişi, "yurtta yil böyi yerge işlep, yil ahirğa barğanda
yene qerzdin qutulalmiduq, qolumiz u yildin bu yilğa tört tengge pul körmidi,
buni az dep her yilda ikki-üç ay bikarğa haşarğa işleydiğan gep, ahiri
çidimay bala-çaqamni élip tewekkul dep Ürümçige keldim, mana beş yil boldi,
yaz künliri miwe-çewe sétip baqqalliq qilimen, qiş künliri, pöyiz istansisi
we aptowuz békitide hammaliq qilimen, turmuşumiz udulluq ötsimu, qolimiz
az-tola pul körüp turidu, her halda yurttikidin yahşi, tört balam bar, çong
qizim 3-sinipqiçe oquğan, kéyin oquş pulini töliyelmey oquştin qaldi, hazir,
heqning öyide bala baqidu, undin kiçigi oğul unimu oqutalmidim, koçida ayaq
maylap pul tapidu, qalğan ikkisi téhi kiçik
. "
Men Ürümçige yéngila kelgen yene bir kişi bilen paranglaştim: "nimisini
eytisiz ukam, men Aqsuning Bay nahyisin keldim, yéşim 54 te, beş balining
dadisimen, qériğanda béşimğa bu sersançiliq çüşti, sözlise gep bolidu,
sözlimise dert, men esli tuğma déhqan, esimni bilginimdin tartip yerge işlep
keldim, lékin iştan tizdin aşmidi, alwang-seliq yildin yilğa köpüyüp ketti,
mana men bu yil sanap turup 30 neççe alwang seliq tölidim, qerz töleşke
pulum yoq, birdin-bir mülküm--bir kalamni tartip élişti, bu dertke çidimay,
qotandiki ahirqi bir tal qöyumni 250 yuenge sétip, ayalim we beş balamğa 20
yuenni heytliq dep qaldurup qalğinini yol kirasi qilip Ürümçige kelginimge
mana bir hepte boldi, heliğiçe qilidiğan bir işning épi yoq,
yurtluqlirimning öyide turiwatimen, emdi qaytay disemmu qaytalmaymen,
ekelgen pulum tügüdi
"
Men yene birqançe kişi bilen söhbetleştim. Ularmu ohşaşla, yurtidiki
namratliq we naheq zulumlardin şikayet qilşti, gerçe namrat we japaliq
bilsimu hazirqi turmuşidin razi ikenligini, yurtiğa esla qaytmaydiğanliğini
éytişti
. , lékin, bu biçarilerge bu yerdimu ténçliq yoq iken, ularning
diyşiçe, Ürümçi şeherlik hökümet we aptonum rayondin birqançe qétim ademler
çiqip bu yerdikilerni öz ihtiyarliği bilen yurtliriğa kétişni bolmisa
öylirini mejburi çéqiwitidiğanliğini éytip tehdid saptu. Kim bilidu,
ete-ögün hökümet rastinla diginini qilsa, bu biçariler yene nelerde sersan
bolup yurerkin?!
Méni hemmidin bek, balilarning ehwali qayğuğa saldi. Sewebi, bu
yerdikibalilarning mutleq köpçiligi ihtisadiy qiyinçiliq tupeyli mektepte
oquyalmaydiken, turmuş helekçiligide kiçik turupla beziliri uşşaq-çüşek
nerse satidiken, bezisi koçida maylamçiliq qilidiken, bunimu qilalmiğanliri
hertürlük yaman yollarğa kirip kétidiken. Şu yerde yaşaydiğan 16-17
yaşlardiki bir bala manga, birge ösken tengtuşliridin köpçiligining, yaman
yollarğa kirip ketkenligini, éytip berdi, ulardin bezisi oğri-yançuqçilarğa
egişip içkiri Hitayğa ketkiniçe dereksiz yoq bolup kétiptu, bezisi zeherlik
çékimlik çékip jenidin ayriliptu. Téhimu yamini, her turluk yaman yollarha
kirip ketken ösmür balilarning arisida qizlarmu héli köp iken.
Men ziyaritimni ahirlaşturup qayttim. Wujudumni çeksiz mung, Hesret
çulğiwaldi, hisapsiz bayliqqa tolğan bir wetenning égisi turup, namratliq
azabida jan talişiwatqan, yurtining "bağliri"din orun tegmey"tağliri"da
sersan bolup yürgen behitsiz qérindaşlirimğa iç-içimdin
éçindim!
2002. 2. 16. Ürümçi
Buğda
