Uygurlarning Baziriğa Ot Ketti
.
Aldinqi küni hewer
qilğinimizdek, 12-fewral keç saet 6, 7 ler etrapida, Qirghizistan paytehti
Bişkek şehridiki "Tur Baza" dep atilidiğan Uygur tijaretçilerning soda
bazirida pewquladde zor ot apiti yüz berdi.
Bazardiki mallarning köpçiligi asan ot alidiğan sünniy gezlimiler bolğaçqa,
uning üstige Qirghizistan ot üçürgüçi hadimlirining yeterlk küç çiqarmasliği
seweplik, ot bir kéçe köyüp, bazardiki 200 din artuq dukan (dukanning 90%)
we dukandiki bir milyon dollardin artuq qimmettiki turluk gezlimiler, köp
miqtarda neq pul, tijaretçilerning pasport, kiyim-keçek we turmuş
mulazimetlikliri pütünley köyüp ketken. Kişini téhimu éçinduridiğini şuki,
bazarğa ot kétip,Uygur tijaretçiler nime qilarini bilmey, dat-peryat çékip
turğan bir peytte, "ölmekning üstige tepmek" degendek, bir top Qirghizlar
kélip, tijaretçilerning köymey qalğan malliri we neq pullirini bulaşqa
başliğan. Muşu hil bulangçiliqqa yoluqqan bir ismining aşkarilinişini
istimigen bir tijarettçining öz ağzidin guwaliq berişiçe, bazarğa ot kétip
birer saetçe ötkende bazarğa basturup kelgen Qirghiz bulangçilardin ikkisi
uningğa piçaq tenglep turup,14 ming dollar neq pulini bulap ketken, yene
birqançe tijaretçimu ohşaş şekilde bulanğan, bulangçilar köymey qalğan
birqançe dukanğa basturup kirip dukan igilirige piçaq tenglep qorqutup,
neççe ming dollar qimmitidiki top-top gezlimilerni bulap ketken. Ademni
téhimu ğezeplenduridiğini, bazardiki Qirghiz saqçilar, bulangçilarni tosimaqta
yoq, eksçe ularğa qolayliq yaritip bergendin taşqiri, özlirimu bulangçiliqqa
qatnaşqan!
Bu bazarğa bundin burunmu uç qetim ot ketken,her qetimqi ot apitining
namelum ademler teripidin,qestenge sadir qilinğanliği eniq tursimu,meyli
Qirghizistan terep bolsun, meyli Hitay terep bolsun weqening sewepbini tuzuk
sürüşte qilmiğan, hetta ot qoyuş jinayitini Uygurlarğa artip qoyuşqan,
tijaretçiler ige-çaqisiz yitim balidek, héçqandaq ğemhorluqqa érişelmey,
derdini içige yutup tijaritini dawam qilip kelgen idi.
Bu qétim, bazardiki tijaretçiler mesçidde şam namizini oquwatqan peytte,
bazarning birqançe yeridin biraqla yanğin kötürülgen, tijaretçilerning
köpçiligi,"bu hergizmu teseddibi weqe emes, belki bu bazarni tamam köydürüp
taşlap, Uygurlarni Bişkektin qoğlaş üçün qesten qilinğan iş" dep qarimaqta.
Derweqe, aldinqi ot kétiş weqeliri yahşi bir terep qilinmiğaçqa, Uygurning,
ige-çaqisiz, tayançsizliğini yahşi çüşinip yetken yawuz eblehler, qap
yüreklik bilen bu mudhiş jinayetke bimalal qol uzatqan bulişi ehtimal!
Bu bazar, deslep,1993-yili éçilğan bolup, bir mehel Ottuar Asiya boyiçe eng
çong top reht tarqitiş baziriğa aylanğan idi. Gerçe 1996-yillirin başlap,
bazarning ilgirki awatliği susayğan bolsimu, yenila Qirighizistan boyiçe
asasliq top reht tarqitiş baziri hisaplinatti. Bazarda 200 din köprek dukan
bolup, wetendin çiqqan 500 din artuq Uygur tijaret qilatti.
Bazar qurulğan 10 yilğa yéqin waqit içide, bu bazar, Qirghizistan hökümiti
we puqraliriğa iqtisadiy jehettin nurğun payda yetküzgen bolsimu, Uygur
tijaretçilerning hayati we mal mülki Qirghiz hökümiti teripidin héçqandaq
kapaletke érişelmey keldi. Ularning yillap aile, hötun, bala-çaqisidin
ayrilip, japaliq işlep tapqan puli, daima Qirghiz saqçilirining qaqti-soqti
qiliş obikti boldi we bulangçilarning bulang-talingiğa uçridi. Hazirğiçe,
birqançe neper tijaretçi bulangçilar teripidin öltürlüp, pulliri bulap
kétildi. Buni az dep, pat-pat ot apiti yüz bérip tijaretçiler köplep ziyanğa
uçridi, şundaq bolsimu, ular tirikçilik éhtiyajidin, çişini-çişiğa çişlep,
tirişip-tirmişip tijaretlirini dawam qildurup kelgen idi. Emma, bu qétimqi ot
apiti, köpligen tijaretçilerni bir kéçidila esli weslidin ayriwetti, weqe
yüz bergen meydanğa bérip tijaretçilerning éçinarliq halini körgen,
nale-zarini iştken herqandaq kişining qattiq içi sérlidu!
Bu weqe, Qirghizistanda yaşawatqan yerlik Uygurlarnimu qattiq qayğuğa saldi.
Ular bir tereptin, wetendaşlirining ziyiniğa iç ağritsa, yene bir tereptin,
bulangçilar we ularğa pürset tuğdurup bergen saqçi hadimlirining insan
qélipidin çiqqan zorawanliq qilmişmiliriğa qattiq ğezeplenmekte!
Qirghizistan, Bişkek şeherlik insan heqlirini qoğdaş "Demmokratiye"
teşkilatining reisi:
Tursun islam. 2002.2.14.
