Dunya Uygur Ahbarat Tori 2001

Hitay Köçmenliri, Şerqiy Türkistanning Muqimsizliqidiki Asasliq Amil

( < Şerqiy Türkistan informatsiyon merkizi > ning 1 - fewral Ürümçide yüz bergen partilaş weqesi munasiwiti bilen élan qilğan bayanati )
   Buyil 1 - fewral küni Şerqiy Türkistanning paytehti Ürümçide bir Hitay köçmini teripidin élip bérilğan partilitiş weqesi, Hitay köçmenlirining Şerqiy Türkistanning muqimliqiğa hewip yetküziwatqan asasliq amil ikenlikining janliq ispatidin ibaret.
Hitay metbuatlirining hewer qilişiçe, buyil 1 - fewral küni çüşte, Hitayning içki rayonidin Şerqiy Türkistanğa kelgen 33 yaşliq bir Hitay aqquni Ürümçidiki < tengrıtağ türlük mallar soda sariyi > ning etrapida bomba partilitip, ikki kişining ölüşige we bezi kişilerning yarilinişiğa sewepçi bolğan. Partilaşta Neqmeydandiki bir qisim maşinilar éğir derijide weyrançiliqqa uçriğan.
   Hitayning < Xinhua Agenliqi >, bu qétimqi partilitiş weqesining sewebining, bu aqqun Hitayning iş heqqining waqtida bérilmigenliki wesebidin yüz bergenlikini bayan qildi. Eger bu weqe bir Hitay puhrasi teripidin emes, belki bir Uygur teripidin peyda qilinğan bolsa idi, u çağda sewebining nime boluşidin qet’inezer, Hitay hökümiti bu weqeni < Şerqiy Türkistan térorçiliri teripidin peyda qilinğan zorawanliq heriket > dep pütün dunyağa élan qilğan bolatti. Çünki Hitay hökümitining Şerqiy Türkistanda bezi Uygurlar teripidin yekke halda élip bérilğan we Şerqiy Türkistan milliy herikitining asasiy éqimiğa wekillik qilmaydiğan qismen partilitiş hadisilirini kozur qilip, dunya jama’etçiliki aldida Uygurlarni < térorist > qilip körsütişke tirişiwatqanliqi hemmimizge melum.
   Şerqiy Türkistandiki Hitay aqqunliri teripidin peyda qilinğan partilitiş weqéliri yuqarqi hadise bilenla çeklinip qalğini yoq. Şerqiy Türkistanda tunji qétimliq maşiniğa bomba qoyuş weqesi 80 - yillarning otturlirida yüz bergen bolup, eyni çağda bir gurup Hitay höçmini Uygurlar içide < milletperwer > dep nami çiqqan < Xinjjiang Su Işliri Nazariti > ning naziri Uygur Minop ependini qeslep öltürüş meqsidide, uning maşinisiğa yoşurun halda partilaş küçi küçlük sa’etlik bomba yerleştürgen idi, bomba partiliğanda, maşinida Uygur Minop ependining qizi Şatgül hanim bolğanqa, Şatgül hanim eçinişliq halda parçilinip ölgen idi. Hitay hökümiti eyni watitta Uygurlarning qattiq naraziliqiğa asasen bu weqeni tekşürgen we buni peyda qilğanlar ahirqi hisapta Hitay höçmenlirige bérip taqalğaçqa, diloni tekşürüşni yerim yolda tohtutup qoyğan idi.
   Yene mesilen, 2001 - yili 6 - ayning 11 - küni Şerqiy Türkistanning Xihenze şehridiki bir ristoranda bomba partilaş weqesi yüz berdi, eyni çağda Hitayning muawin dölet reyisi Hu Jing Tao Xihenze şehride ziyarette boluwatqini üçün, bu hadise weten içi we sirtida zor tesir qozğiğan idi. Hitay hökümiti desliwide weqeni tekşürmey turupla, < Milliy bölgünçiler peyda qilğan boluşi mumkin > dep bayanat élan qilip, yene tiğ uçini Uygurlarğa qaratqan idi, emma bu weqeni peyda qilğan Gao Hui Tian isimlik bir Hitay köçmini ikenliki melum bolğandin kéyin, Hitay hökümiti yene bu heqtiki hewerlerni qamal qilip basurup qoyğan idi. Bula emes, belki Hitay köçmenliri teripidin élip bérilğan partilitiş weqéliri Şerqiy Türkistanning Ili we başqa rayonliridimu pat - pat körülüp turmaqta.
   Şerqiy Türkistanda Hitay köçmenliri teripidin peyda qilinğan Yuqarqidek partilitiş weqéliridin sirt yene, Hitay köçmenliri içide ot qoyuş, bulangçiliq qiliş, qatilliq qiliş, oğriliq qiliş ... qatarliq jinayi işlar dilolirining şiddet bilen örlep kétiwatqanliqi, Hitay hökümitining qanun jehette < Uygurlarğa qattiq, Hitaylarğa yumşaq boluş > siyasitini qollinişi tüpeylidin, Şerqiy Türkistanda Hitay höçmenlirining zorawanliq qilmişlirining kündin - künge éşip bériwatqanliqi bir emiliyet. Bolupmu merkizi Hitay hökümitining jinayi işlar jinayetçilirige zerbe bériş meqsidide 80 - yillardin buyan her yili élip bériwatqan < qattiq zerbe bériş > herikitide, ötken yildin buyan Şerqiy Türkistanda < qattiq zerbe bériş > herikitining asasi tiğ uçini peqetla Uygurlarning milliy herikitini basturuşqa qaratqanli we Hitay köçmenlirini < qattiq zerbe bériş > herikitining sirtida qoyğanliqi, Hitay köçmenlirining Şerqiy Türkistanda haliğançe zorluq - zombuluq qilişiğa sewepçi bolmaqta, elwettiki bu hil weziyet heqliq halda Uygurlarning Hitay köçmenlirige bolğan naraziliqi we nepritini aşurmaqta.
   1949 - yili kommunist Hitay hakimiyiti Şerqiy Türkistanni istila qiliştin burun, Şerqiy Türkistandiki Hitay köçmenlirining omomi sani aran 400 ming etrapida idi, hazir bolsa Hitayning resmi istatiskilirida 7 milyon etrapida dep qeyt qilinmaqta. Şerqiy Türkistanda Hitay köçmenlirining sanining yildin - yilğa köpiyişige egişip yerlik helqning iqtisadi yüki barğansiri éğirlaşmaqta we yerlik helq terilğu yer, olturaq öy, hizmet, soda - sanaet, işlepçiqiriş we başqa türlük maddi jehetlerde Hitay köçmenlirining éğir dehil- terüzige uçrimaqta. Mesilen, Hitay hökümiti Şerqiy Türkistanni „zimini keng, bayliqi mol“ dep teriplep kéliwatqan bolsimu, emma nöwette Şerqiy Türkistanning Qeşqer, Atuş, Hoten qatarliq köpligen rayonlirida bir Uygur emgek küçige toğra kélidiğan terilğu yer 1 moğimu yetmeydu, eksiçe bu rayonlarğa yerleştürülgen Bingtüwenlik Hitaylar, terilğu yerlirining köplikidin emgek küçlirini yétiştürelmey, Hitayning içkiri ölkiliridin yallanma Hitay déhqanlirini yötkep çiqip déhqançiliq işlepçiqirişiğa salmaqta. Undin başqa yene işsizliq, iş heqqi, parawanliq, maddi imtiyaz ... qatarliq türlük jehetlerde yerlik helq bilen Hitay köçmenliri otturisidiki periqning şiddet bilen çonguyup kétişi…. qatarliq amillarmu yerlik helqte Hitay puhraliriğa qarita tebi halda öçmenlik tuyğusini şekillendürmekte.
   Kommunist Hitay hakimiyitining teşwiq - terğipliri netijiside Şerqiy Türkistandiki Hitay köçmenlirining çong Hitayçiliq idiyesi barğansiri küçeymekte we ular Şerqiy Türkistandiki yerlik helqqe 2 - sinip muamilisini yürgüzüp kelmekte. Buhil hayiş tüpeylidin nöwette Şerqiy Türkistanda Hitay köçmenliri yerlik helqning örp - adetlirini qattiq depsende qilidiğan, yerlik helqni her sahede kemsitidiğan, haqaretleydiğan we bozek qilidiğan ehwallar omomi yüzlük hadisige aylandi, bumu yerlik helqning Hitay puhraliriğa bolğan öçmenlikini küçeytmekte.
   Kommunist Hitay hakimiyitining şowinistik teşwiqati tüpeylidin, nöwette Şerqiy Türkistanda yaşawatqan Hitay köçmenliri özlirini normal bir gerejdan qatarida emes, belki yerlik helqni nazaret qiliwatqan bir hökümdar qatarida körmekte. Şuning üçünmu her qétim Şerqiy Türkistanda yerlik helq kommunist Hitay hakimiyitining zorawanliqiğa qarşi qozğulup çiqqanda, Şerqiy Türkistanda yaşawatqan Hitay puhraliri derhal teşebbuskarliq bilen qoliğa qoral élip, Hitay hökümitining saqçi - eskerliri bilen bir septe turup, qolida tömurning suniqimu bolmiğan yerlik helqning naraziliq heriketlirini qanliq basturup kelmekte we Hitay hökümitining yerlik helqqe qaratqan kolliktip tutqun qiliş we basturuş heriketliride aldinqi septe turup kelmekte. Mesilen, Şerqiy Türkistanda yüzbergen „Barin weqesi “, „Hoten weqesi“ , „5 - fewral Ğulja weqesi“ qatarliq milli heriketlerni basturuşta Şerqiy Türkistandiki adettiki Hitay puhraliri aktip rol alğan idi. Mesilen, Barin weqesini basturuşta „ Bing tüen „ qarmiqidiki yéza igilik 5 - dewiziyesining helq eskerliri we Qeşqer rayonida turuşluq Hitay puhraliridin teşkil tapqan helq eskerliri biwaste iştirak qilğan idi. „ Ğulja weqesini basturuşta bolsa yéza igilik 4 - dewiziyesining helq eskerliri baştin - ahir toluq iştirak qildi, hetta éğir tiptiki zamaniwi qorallar bilen toluq qorallanğan Bingtüenlik helq eskerliri, Ğulja weqesi mezgilide, yeni 1997 - yili 2 - ayning 8 - küni Ğulja şehride heşemetlik maniwir élip bérip, yerlik helqqe tere taraqşitip heywe körsetken idi. Buhil hadisiler, Şerqiy Türkistanda milli zidiyetlerning küçüyüp kétişige sewepçi boluwatqan eng asasliq amillarning biri.
   Yuqarqi ehwallar şuni éniq körsütüp turuptuki, Şerqiy Türkistanning muqimliqiğa hewip yetküziwatqan asasliq amil qandaqtur Hitay hökümitining bayan qilğinidek < Şerqiy Türkistan térorçiliri > emes, belki, yerlik helqning omomiy menpe’etlirige biwaste ziyan séliwatqan Hitay köçmenliridin ibaret. Ehwal şundaq iken, Hitay hökümitining Şerqiy Türkistandiki heqiqi ehwallarni dunya amaetçilikidin yoşurup, 11 - sintebir weqesidin keyin arqa - arqidin bayanat we ahbaratlarni élan qilip, Uygur helqining zulumğa qarşi élip bériwatqan heqqani heriketlirini dunya jamaetçiliki aldida < téroristik heriket > dep qarilaşqa uruniwatqanliqi, kommunist Hitay hakimiyitining heq bilen naheqni asti - üstün qilidiğan sahtikar harektirini ispatlap turmaqta.