Dunya Uygur Ahbarat Tori 2001

Bizdiki Mişçanliq We Çüşkünlük
   Bir milletning çüşkünliği we mişçanliği uning rohi quruqliğidin kélip çiqidu, bu yerdiki bizge rodipaydek çaplişiwalgan rohi quruqluqning arqa körünişi gerçe wetensizlik, mustemlikiçilerning meripetni weyran qilişi bolsimu bu peqet bir taşqi sewep, şeyiler huddi markis éytkandek içki sewep we taşqi seweb arqiliq mewjut bolup turidu, mişçan çüşkünligimizge harliq turmişimizni, héçnerside héq hoquqimizning yoqliğini bahane qilarmiz emma, içki sewebke nimini bahane qilarmiz? Bu yerdiki içki seweb del özimiz emesmu? buning üçün yenila şu Uygurumni söyüp turup nepretlinip tillaymen:
   Özimizgimu qarap baqayli, men nime adem? nime qiliwatimen? nime qilişim kerak? Digen temidiki teşwiqatlar yéqindin béri heli ewij élip yazguçilirimiz izdengüçilirimizning asasi söz témisiğa aylinip qalgan bolsimu emma toy çay olturuş nahşa usul yasinip yasinip tariniştin başqini bilmeydigan kelaçekning umitliri yaşlirimiz şu kitaplarni oqup baqqanmidu?
Igellişimizçe bu kitaplani oquydiğan şeher mişçanliri yoq diyerlik bolsa kérak, belkim ular undaq kitaplarni sétiwelişning orniğa işqi muhebbet filimliri körüş yaki birer romka işek sudigi qéqiwéliş bilen emek bolup yürse kerak…
Bir qétim bir Hitay puqrasi bilen musteqilliğimiz togrisida gep talişip qéliwedim u yüzümdin yüzümgila: Silerning Xinjiangda qolidin iş kelgüdek adem barmu ? nege qarisa içip çiçip, bizning Xinjiang yahşi jay digen nahşini téhiçe towlap yürisiler, eger bizdin ayrilip musteqil bolsanglar döwlet başquralamtinglar? didi.
Dimisimu uning digenlirining asasi yoq emes, çünki Mau ze dong’ning sözi bilen éytqanda kelgusi yaşlarga mensup, emdi bizning yaşlirimizga qarap baqayliçu heli qançilikkin? mektep yüzi körmigenlirini bir çette qoyup oquğuçilirmizge qarap baqayliçu? Töwende silerge missal üçün bir oquguçining bizge yazgan hetini eynen oqup beray:
   Bu yil yazlik tetilde Ürümçidiki bir oqutquçi tonuşumning öyide birneççe kün turup qaldim, bir küni uning öyige tuyuqsiz telepon kilip qaldi, u teleponni élipla aldirap sirtqa mangdi men uning bilen bille bardim, esli iş mundaq iken :
Ularning sinip başliqi oquğuçi dosliri bilen haraq içiptu, şuning bilen ular yolda mes kétiwétip bir Hitayni uruptu, mektep etrapidiki amanliq saqlaş saqçiliri kélip ularni tutup kétiptu hetta yolning boyida söyginini saqlap olturğan bir balinimu sürüştürmeyla jidel çiqarğanlar bilen qoşup tutup kétiptu.
Biz barsaq ularni tohu katikidek bir yerge solap qoyuptu, hetta tamaq ekirgüzmeydiken, hajetkimu barğuzmaydiken, men bilen barğan héliki akaş ularga tamaq ekirip berdi, u yerde qarawulluq qilip işleydigan bir Uygur saqçimu bar iken, men uningdin bu yerge Uygurlar köp solinamdu yaki Hitaylarmu? Dep sorisam u qaynapla ketti, digenliri şundaq orunluq geplirini yiginçaqlisam “men bu yerde işlewatqili héli uzun yillar boldi sapla Uygur balilar harq içip jidel çiqiriwatqan, jideldin kéyin her ikki terepni tutup kelgen bilen Hitaylarni sinip terbiyiçisi kélip élip kétidu, bizningkilerni élip kétişke hokuqluq adem yoq, tayaqni ölgidek yep yétip çiqidu, şu yatqanlarning ata anisi déhqan kişiler, balam oquwatidu dep yürse bu guylarning qilip yürgini heliqindek ~~~wayyyy singlim boldi sizge deydiğinim yahşi oqung muşu Hitaylarning arisida qalmayli”

   Şuning bilen héliqi tohu katikide 7 kün qamaqta yatidigan bolup yénip kelduq.
Yolda kétip barimen emma kallam hiyal bilen tolup ketti, nime üçün Uygur oquğuçilar oyganmaydigandu deymen Hitaylarning Ürümçi şehiride köplep her hil qalaymiqan köngül éçiş sorunlirini éçişi uning üstige maarip süpitimizning bek töwenlep kétiwatqanligi oquğuçilarni nahayiti çirikleştüriwétiwatidu, ularning içide özini tutiwalidiüanlar bek az çiqiwatidu, buning hemmisi nadanliq bilimsizlik we wetensizligimizdin muşundaq kétiwersek bayamqi söyginini saqlap olturgan biçaridek bikar bikardin ekirip solap qoysimu hiçnime qilalmaydikenmiz şu….
Mana bu kiçikkine hikayidin körüwalaymizki başqila bilim, riqabet, iqtisad dewride kétiwatsa biz biçarilik teqdirimizni yépinip nelerde yürüpmiz? Gep bizning çüşkünligimizge seweb boliwatqan taşqi seweb bilen uningga qul bolgan içki sewebning munasiwitini zadi qandaq bir terep qilişta, taşqi qarşiliq küçke berdaşliq béreligüdek içki küçni hazirliyalmisaq ‘men” din ibaret bu şeyi özining tengpungliğini yoqitidude, mewjut bolup turalmaydu, biz daim çüşkünleşken yaşlirimizning “wetinimiz yoq bolgandin kéyin hemmila yerde bozek bolidikenmiz buning bilen derdimizni haraq bilen hiroyindin alimiz” digenligini anglap turimiz bu nime digen dotluk!, ular nimişqa haraq oyun tamaşa din tépilgan birdemlik rohi azatligim peqet bir çüş, oyğansamla yoq bolidu, buning bilen başqilarning bozek qilişiğa taza obdan şarait hazirlap bériwatimen, yoqilişqa başligan jismimni öz rohim arqiliq qutulduruş mejburiyitim barmu yoq? dimeydu? gunani başqilarga donggepla özimizning poqini körmisek, uni kim tazilap berer? meqsetlirimizge qandaqmu yetermiz? ey kallisi qup- quruq mişçan kalwa Uygurlar sende qéni qiziqliqtin başqa yene nime qaldi? Şu tapta sening lalma ittin nime perqing bar?

Utqu 2002 – yili 15 – Janwar Canada