|
Hitay Uygur Mesiliside Amerika Bilen Sodilaşmaqta
2001-yili 11-sintebir küni Amrikida yüz bergen dehşetlik téror veqesi, yéngi bir dunyavi siyasi davalghuşni meydangha keltürdi.
Amerika hökümiti bu qétimqi pajieni keltürüp çiqarghan jinayetçilerni tépip jazalaş bilenla qalmay, heliqara térorizimgha qarşi jeng élan qilghanlighini jakalidi ve başqa döletlerning özini qollişini murajet qildi.
Amerikining gheriptiki ittipaqdaşliri ve başqa köpligen döletler, Amrikini şertsiz qollaydighanlighini bildürgen bolsimu, bir qisim döletler, jümlidin Hitay ve Rosiye Amrikida yüz bergen bu qétimqi veqe hemde, Amrikining Afganistandiki Taliban küçlirige qarşi başlimaqçi bolghan herbi heriketlirini, özining içki mesililirini hel qilivilişning yahşi pursiti-dep qarap, Amerika bilen sodilişişqa urunmaqta.
Mesilen, BBC Hitayçe ahbarat tori ve Douwei agéntlighining 18-sintebir küni tarqatqan ahbaratida éytilişiçe, Hitay taşqi işlar ministirligi ahbarat bayanatçisi Zhu Bang Zao, ahbarat élan qiliş yighinida söz qélip, “Amerika çoqum, Jonggoning, Xinjiangdiki musulman bölgünçilerge qaratqan basturuşini çüşinişi ve qobul qilişi kirek”-digen hemde, muşu şert astida, Amrikining bu qétimqi herbi herkitini qollaydighanlighini bildürgen. Undin başqa, 19-sintebir küni Amerikidiki munasivetlik mesul dairliri bilen uçraşqan. Amerikidiki Hitay baş elçisi He Ya fi öz sözide Xinjiangdiki musulman bölgünçiler bilen, Usame Binladin ve uning térorist teşkilatlirining alaqisi bar-dep körsetken, hemde buning delili süpitide, Afganistanda panahlinip turivatqan Uygurlarni tilgha alghan.
Eniq körünüp turuptiki, Hitay hökümiti, Amerikidiki téror veqeside, musulman térorçilarning guman qilinişi aqivitide, Amerika ve gherp elliride musulmanlar bilen térorizimni baghlap qaraştek selbi keypiyat baş köturivatqan bügünki veziyettin paydilinip, Uygurlarni musulman bölgünçi ve térorçi qélip körsitiş arqiliq özining-Şerqiy Turkistandiki Uygurlargha yürgüzivatqan zoravanliq qilmişlirini aqlaş ve qanunlaşturuşqa urunmaqta.
Hitay hökümitining Uygurlarni “térorist” qélip körsitişke urunuş herketliri bundin hili ilgirila başlanghan bolup, 1976-yili Shanghaide qurulghan “Shanghai beşligi” yeni bügünki “Shanghai hemkarliq” teşkilati şu hil urunuşning mehsuli idi. Bu teşkilat qurulghan ötken alte yil mabeynide Hitay dairliri, “térorizim” , “bölgünçilik” ve “diniy radikalizim”gha ortaq qarşi turuş niqavi astida, Uygurlarning musteqilliq herketlirining Ottura Asiyadiki tesirini çeklep keldi hemde, Uygurlarni halighançe basturuşqa Rosiye ve Ottura Asiya döletlirining qollişigha érişti.
Emdilikte, dunyadiki eng qudretlik ve eng démokratik dölet hisaplanghan Amerikadin Uygur mesilisige arilaşmasliqni telep qilişi, mahiyette Hitayning Uygurlargha qatarqan basturuş herketlirini téhimu küçeytişini ve Şerqiy Turkistanni ebedi öz çanggilida saqlap qéliş qara niyitini aşkarilap béridu.
Lékin, biz şuninggha işinimizki Amerika ve démokratik gherp döletliri, musulmanlar bilen térorçilarning perqini, téroristik herketler bilen horluk, erkinlik üçün élip bérilghan heqqaniy kureşning tamamen başqa- başqa iş ikenligini yahşi bilidu.
Uygurlarning musulman helq ikenligini, lékin, Şerqiy Turkistanda sadir boluvatqan veqelerning Hitaylar éytqandek “musulmanlarning bölgünçilik herkiti” emes, belki Uygur musulmanlarning Hitay zulmidin qutuluş yolida élip bérivatqan milliy musteqilliq körişi ikenligini yahşi çüşinidu.
Afganistanning Talibanlar kontrollighidiki rayonlarda sani intayin çeklik bolghan Şerqiy Turkistanliq Uygur musapirlarning barlighi rast, emma, ular Hitay hökümiti deva qilghandek Usame Binladin ve uning téror gurupliri bilen hiçqandek alaqesi yoq. Bularning, melum ghayilerni közlep öz ihtiyari bilen Afganistangha kelgen erepler, pakistanliqlar ve başqa muhajid taipler bilen zadila ohşaşlighi yoq. Bular esli, ötken 5-6 yil mabeynide Şerqiy Turkistandiki siyasi teqiplerdin qéçip, deslep Ottura- Asiya döletliri ve Pakistangha çiqip bu döletledin siyasi panahliq tiligen Uygurlar idi. Biraq, bu döletler Hitayning bésmidin qorqup, siyasi baş panah bérişni ret qilghandin taşqiri, bir qisim Uygurlarni Hitaygha tapşurup berdi. Hitay ulargha ölum jazasi berdi. Insan heqliri boyiçe heliqara teşkilatlarmu, bu Uygurlargha hiçqandaq emili yardem körsitelmidi.
Muşundaq ehvalda, ularning intayin az bir qismi Amerika ve Gherbiy yavrupa döletlirige bérip siyasi panahliqqa irişti, köp qismi bundaq imkaniyetke irişelmey, hayatini saqlap qéliş üçün Afganistangha kélip panahlinişqa mejbur boldi. Çunki,Şerqiy Turkistangha hoşna döletler içide peqet Afganistanla,Uygur siyasi qaçaqlarni Hitaygha tapşurup birişni ret qélip kelgen idi.
Uygurlarning Afganistandiki meşiq lagirlirida herbi telim ilişi ve Talibanlar sipige qoşulup uruşqa qatnişişi, putunley, Taliban rijimning mejburlişişi ve jan saqlaş zoruryitidin qilingha iş bolup, buning Afganistandiki siyasi guruhlar ve téror teşkilatliri bilen héçqandaq alaqisi yoq.
Bu yerde şunimu éytip ötüş lazimki, egerde Gheriptiki démokratik döletler ve insan heqliri boyiçe, helqara yardem körsetküçi teşkilatlar, ötken yillar mabeynide, Şerqiy Turkistandin hoşna döletlerge qéçip çiqqan, siyasi qaçaqlargha yiterlik köngül bölgen bolsa idi, bu döletler Hitaygha tapşurup bergen, aşu bigunah Uygur yaşliri ölümdin aman qalghan, yene qançilighan Uygur yaşliri, Afganistandiki, özi bilen alaqisi bolmighan menisiz uruşlarda hayatidin ayrilmighan ve bügünkidek “térorist” digen bednamgha qalmighan bolatti.
Hilihem bolsimu, bundaq yardem körsitilidighan bolsa, Afganistan, Pakistan ve Ottura-Asiya döletliride tinep yurgen Uygur siyasi musapirlar, her vaqit duç kilişi mumkin bolghan ölüm tehdidi ve türlük éghir şaraitlardin qutuluşi şubhisiz.!
Derveqe, bu qétim Amrikida sadir bolghan pajielik téror veqesi, dunya ehlige térorizimning yavuz mahiyitini hemde uning bügünki dunya biheterligi üçün eng asasi tehdidke aylanghanlighini çongqur tonutti. Şuning üçün hem, Amrikining térorizimgha qarşi ortaq kurişiş çaqirighigha dunya döletliri birdek avaz qoşti.
Biraq, şuni estin çiqarmasliq kirekki, mevjut teorist şehisler, guruhlar ve uninggha hamiliq qilghuçi birer hakimiyetlerni yoq qiliş bilenla,térorizimni tup yiltizidin qurutqili bolmaydu. Térorizimni tel-tokus yoq qiliş, hiç bolmisa, eng zor derijide çeklep turuş üçün, mevjut térorçi küçlerge qarşi kureş élip biriş bilen birge, térorizimni maydangha keltürivatqan turluk menbelerni tekşürüp éniqlaş hemde uni yoq qilişqimu alahide ehmiyet bériş kirek.
Novette, térorizimni meydangha keltürivatqan menbe her türlük bolsimu, uning içidiki eng asasi menbelerdin biri, dunyadiki mustemlikiçi, zoravan hakimiyetlerning qol astidiki öz milliy musteqillighini telep qilivatqan milletlerge yürgüzivatqan şepqetsiz basturuş siyasiti ve dunya ehlining bu hadisilerge körsitivatqan adaletsiz muamilisidur!
Jumlidin, Israilning Pelestinge qaratqan basqunçiliq siyasiti, Rusiyening Çiçenistan helqige yürgüzüp kilivatqan qirghiçiliq herketliri, Hitayning Uygurlargha qaratqan qanliq basturuş qilmişliri,ve Keşmirdiki veziyetni bu hil menbelerning misali-dep iytiş mumkin.
Pelestin ve Çiçenistan helqi, téniç ve qanuni yol bilen öz milliy musteqillighini qolgha kelturuşke şunçe tirişqan bolsimu, Israil ve Rosiye buninggha yol qoymidi, dunya döletliri öz siyasi ve madi menpeetlirini közlep, Pelestin ve Çiçen helqige yardem körsutuştun baş tartti. Netijide Pelestindiki téror teşkilatliri meydangha keldi. Bezi Çiçen jengçilirimu, téror yoli bilen Rosiye hökümitidin qanliq intiqam ilişqa başlidi.
Növette Hitay mustemlikisi astidiki Şerqiy Turkistandimu, veziyet şu yölunişke qarap tereqqi qilivatqanlighi kuzitilmekte. Eger,Hitay hakimiyitining, öz milliy musteqillighi üçün kureş qilivatqan Uygur helqige yürgüzüvatqan qanliq basturuş herketliri yene ilgirikidek davam qiliverse, ve dunya ehli bu veziyetke, hazirqidek sukut qilip turiviridighan bolsa bügün “térorçi” dep qarélanghan Uygur musteqilçiliri, ete-ögün heqiqi térorçigha aylinip Hitay hakimiyitidin qanliq intiqam éliş yolini tallaşqa mejbur bolidu!
Şuning üçün, Rosiye ve Hitaygha ohşaş mustebit hakimiyetlerning qol astidiki mehkum milletlerge yürgüzüvatqan zoravanliq qilmişlirining özila hem “téroristik herket” hem “térorizimni meydangha keltürgüçi menbe”dep qarélip, tigişlik javapkarliqqa tartilişi, bu hil dölet térorizimning qurbanigha aylinivatqan ajiz milletlerge tégişlik yardem körsitilişi kirek. Bu, térorizimgha qarşi küreşning bir qismi bolupla qalmay, térorizimning aldini élişning eng yahşi usullirining biridur!
Uygur Ariyani 2001.09.21. |
