Dunya Uygur Ahbarat Tori 2001

Mazar Digen Mazar, U Baghça Emes ! 
Omerjan Hesen

2000 Yili 9 - ayning 2 - küni merkiziy telewiziye istansisining sayahet menzirlirini suretke élish üçün kelgen operaturi bilen birge idarimiz teshkilligen sayahet ömiki terkibide muqeddes tawabgah qirmish atam mazirigha bardim. 
Emma, bu qétimqi seper mende birmunçhe köngülsiz tesiratlarni qaldurdi. Méni eng deslep oygha salghini mazarning kirish ishikining udulidiki ghayet zor dereh kötikige yézilghan " Shen Mu Yua " Degen henzuçe het boldi. Bashqilardin sürüshturup korsem u " Qirmish atam maziri " degen namning henzuçe terjimisi imish. 
Korunup turuptuki " Shen Mu Yua " " Sirliq orman baghçisi " degen menani bilduridu. U bu muqeddes mazarning heqiqiy menisini qandaqmu ipadilep berelisun ?! Yene çünki bizde elmisaqtin tartip mazar bilen baghçe birbiridin roshen perdishep ayrilip kelgen. 
Yuqiriqidek nabap terjimide Qirmish Atam mazirining mahiyiti emes belki sheklila közde tutulghan. Derweq, Qirmish Atam maziri del derehlirining sirliqliqi bilen meshhur. 
Tarihi 1300 yildin ashidighan, 680 mo kölemidiki Qirmish Atam maziri Unsu nahiyisidiki Tömür Çhoqqa étikige jaylashqan dölet içhisirtida zor tesirge ige mazarlirimizning biridur. Mazarda 41 hil dereh bolup, tarihi 1000 yildin ashidighan derehtin 200 neççisi bar. Bu derehlerning eng çhongi 1391 ge kirgen. Qirmish Atam mazirini Aptonom Rayonimizdila emes belki memliket boyiçe kiçik yopurmaqliq yawa ermidon eng köp merkezleshken, dereh yéshi eng çong bolghan jay hésablinidu. 1999Yilliq yunnen helq'ara körgezme yighinida bu jaydin apirilghan kiçhik yopurmaqliq yawa ermidon deslepki qedemde helq'ara jama'etçilik bilen yüz körüshüp junggo we çet’el mutehessislirini heyran qaldurghan. Undin bashqa bu jayda yene ajayip gharayip derehlermu nahayiti köp. 
Körünüp turuptiki, " Shen Mu Yua " Peqet Qirmish atam mazirdiki delderehlerni asas qilip qoyulghan henzuçe nam Qirmish Atam maziri delderehliri bilenla emes eng muhimi ozidiki qedimi zaretgahlar bilen meshhurdur. Bu jaydiki zaretgahlarning kölimi tolimu zor bolup. Bularning içidiki gümbez shekillik çong qebre Sultan Qirmish Seydil Musulminining qebrisi. Bu qebre tarihning neççe esirlik boran çapqunlirini béshidin keçürüpmu musulmanlarning qedimqi qebre alahidilikni saqlap kelmekte. 
Büyük Ellame, tarihçi Molla Musa Sayrami " Tarihi hemidi " de bu mazar heqqide tohtilip : " Bu jaydiki nurghun mazaret aliy zaretgahlar bügünki kündimu yenila muqeddes orunlardin hésablinidu. Uning orun shekli we karametliri zahir we roshen körünüp bilinip turuptu " dep yazidu. 
Durus, qirmish atam haziri esirlerdin buyan helqimizge roh, étiqad, umid, jasaret ata qilip kelgen muqeddes tawabgahdur. Shehit bolup bu yerge depne qilin'ghan bahadirlargha bolghan ihlasni bildürüsh üçün helqimiz bu mazarni qoghdap, asrap, yashnitip bizgiçe yetküzüp kelgen. 
Wehalenki, bazar igilikining jumlidin gherbiy qismini eçiwetish dolqunining türütküside bu jay yuqiriqidek " Shen Mu Yua " Dep atilip noqul sayahet nuqtisi süpitide çüXinilgeçke, milliy medeniyet jümlidin milliy orp'adetke yat bolghan bezi nashayan ishlarning ashu muqeddes makanda ashkara yüz bériwatqanliqini éçinish içide tilgha almay turalmaymiz. 
Men bu zaretgahni bir qur aylinip çiqqandin kéyin, qattiq umidsizlendim. Shu tapta u ilgiri men körgen halitige ohshimay qéliwatqandek, ilgiriki sürheywisidin qalghandek, muqeddes tawabgah emes belki sheherlerdiki her hil kishiler bimalal kiripçiqip seyli qilidighan ammiwi baghçigha ohshap qéliwatqandek tuyghu bériwatatti. 
Demisimu mazarning içide hazir haraq, tamaka sétish bötkiliri, telefon bötkiliri ornitiliptu. Kigiz öyler tikiliptu, mehmanhanilar séliniptu. Oqya étish, qarigha étish meydanliri, béliq tutush kölçiki, at yaki töge minip sayahet qilish turliri tesis qiliniptu. Bu yerdiki qushlarning wiçirlap sayrashqan awazining ornini kara OK da qulaqni pang qiliwetkudek derijide alataghil tawlalap eytilghan ishqimuhebbet nahshilirining awazi anglinatti. 
Heyran qaldim. Bizge yol bashlap beriwatqan, awaz kuçeytish karnii koturuwalghan, " Zaman'gha layiq yasan'ghan moda henimning çushendurushiçe, neççe esirlik tarihining borançapqunlirini beshidin keçurgen ajayipgharayip shekildiki delderehlirimizge qandaqtur " ershi ishiki ", " Ejdiha dereh ", " Ewliya ongkuri ", " Yawa ordek rawiqi "... Degendek yat ismlar qoyilip qaptu. Helqimiz eng ulughlaydighan, nami mushu mazarning nami bilen teng tilgha elindighan melum bir terek ( Kosey terekmu yaki mirza terekmu mu'ellipning eside eniq qalmaptu ) ning nami qandaqtur " milletler ittipaqliqi teriki " Ge ozgirip ketiptu. 
Yene shu henimning çushendurishiçe " at beshi teriki " ( Elwette bu nammu yengidin ijat qiliniptu ) dep atilidighan bir qedimi dereh buyuk tang rahibi ( Tang seng ) budda nomini elish üçün gherbke mangghanda min'gen at bilen biwasite munasiwetlik imish. Yene tang rahibi, sun wukunglar bu yerge kelgende ularning eti alwastilar teripidin sehirlinip derehke ozgirip qalghanmish. 
Eçindim. Meyli qeyergila qarimang, tashlan'ghan botulkilar, konserwa qutuliri, tamaka qapliri we bashqa eskituski nersiler mazarni bir aptu. 
Bu yerde tawka qurup haraq içishiwatqan, jupjup bolup biharaman tansa oynawatqan, epsane çaqçaqlarni qiliship oçkidek mershiwatqan, kupkunduzde ewritni oçuq qoyup çongkiçik hajet qiliwatqan, tehi pishmighan kopkok yangaq ghorilirini tayaqta qeqip çushuruwatqan, dereh shahlirini halighançe sunduruwatqanlarni oz kozum bilen korup ihtiyarsiz halda yaqamni tutushigha mejbur boldum. Towa, bu qeyer ? Esli bu mazar iighu ?! 
Mazarning peshqedem sheyihidin igilishimçe, mazargha qarigha etish meydani tesis qilinip, bir pay oq mançe koydin setilghaçqa qarigha alghuçilar ozliri setiwalghan oq bilen mazargha jennet kebi tus berip keliwatqan uçar qushlarni owlighan. Netijide wiçirliship sayriship turidighan qushlarning bir qismi etip olturulgen. Yene bir qismi bu'ejel olup ketishni halimay amalsiz nelergidu ghayib bolushqan. 
Yene, mushu mazardiki 1391yilliq tarihqa ige, qoyuq riwayet tusini alghan bir qedimi dereh nemishqidur mushu bir'ikki yil mabeynide eslidikidin neççe on metir pakarlap ketken ! 
Sayahetçilikni tereqqiy qildurush elwette yahshi ish. U iqtisadni tereqqiy qildurushtiki muhim wasitilerning biri, huddiy jama'et pikri wasitiliri teshwiq qiliwatqandek " shekilsiz bayliq ". Emma u milliy medeniyetni depsende qilish bedilige tereqqiy qildurulmasliqi lazim idi ! 
Mazarlar milliy medeniyetning muhim terkibiy qismi. " Mazar " Erebçe soz bolup " tawap qilindighan muqeddes jay ", " Buyuk zatlar qebrigahi " Degendek menilerge ige. Helqimiz tarihtin buyan qanliq jenglerde heqqaniyet yolida shehit bolghan bahadirlarni, ulugh danishmen, el soyer alim, olimalarni ulughlap, ular depne qilin'ghan jayni mazar bilip ihlas bildurup kelgen. Bizde ewladmu'ewlad dawamliship keliwatqan mushundaq esil adetler bolmighan bolsa, sultan satuq bughrahan, arslanhan, mehmud qeshqeri, yusup has hajip, yusup qedrhan, molla musa sayrami, amannisahandek buzrukwalirimizning meqbersi bizgiçe yetip kelelermidi ? 
Mazar milliy medeniyet jumlisidin bolmighan bolsa, memliket boyiçe eng nuqtiliq aliy bilim yurtining biri hesablinidighan beyjing pidagogika uniwersteti mazar heqqidiki tetqiqat urini folklor kespiy boyiçe doktur yetekleshning dessirtatsiye temisi qilip bekitmigen ? Yash Uygur dokturi rahile dawut Xinjangdiki mazarlarni etrapliq tekshurup tetqiq qilip " Uygurlarning mazar medeniyiti ustide tetqiqat " Namliq desirtatsiyisini yezip 1998 yili 5aya Beijingda dokturluq unwanigha érishmigen bolatti. Mazarlar medeniyet jumlisidin bolmighan bolsa, Qirmish atam maziri " aptonom rayon derijilik nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orni " qilip békitilmigen bolatti. 
Apsuslinarliqi, bügünki künde bazar igilikining shiddetlik éqimi muqeddes mazarlirimizghimu bosup kirip, unimu bazargha yüzlendürüwétiptu. Bu hazirqi zaman medeniyitimizdiki uçigha çiqqan bimenilik bolsa kerek. 
Her qandaq bir milletning yerjay namlirini terjime qilishta shu yerjay namning tarihiy, etmologiyisi we yerlik helqler içide omumlashqan nami boyiçe eynen terjime qilish lazim. Bolmisa yuqiriidek mazarning bazargha aylinip kétishidek sewenlikler kélip çiqidu. Yene kelip bundaq sewenlik nurghn nazuk mesililerge bérip taqilidu. Shunga milliy orp adet, milliy ghorurgha qilin'ghan bundaq haqaretler del waqtida tüzitilip Qirmish atam mazirning namni Henzuçhige "米" Dep eynen terjimisi boyiçe qollinish lazim. Çunki, mazar degen mazar, u baghça emes !