| |
3 -Bab Uygurlarda
Yéziq We Idiqut Ma'aripi
Yéziq - medeniyitining birdinbir simwoli,
ma'aripining asasiy qorali.
Uygurlar ottura Asiyada yéziq tarihi heli uzun
medeniyetlik milletlerning biri. Uygur yéziqi
yunanliq aka - uka Kelir we Metudilar (1) Ijad
qilghan Slaywan yéziqidin kop esirler burun
meydan'gha kelgen.
Miladining 5 - esirigiche Uygurlarning asasiy
yéziqi Yensey (Ronik) elipbesi idi (1 - Jedwelge
qarang), uningdin keyin bolsa urhun Uygur
elipbesi ishlitilgen (2 - Jedwelge qarang).
Qedimqi Uygur yéziqida nurghun qoshaq, muzika
tekistliri, pedagogikiliq risaliler, menggu
tashlar we ilmiy eserler yezilghan. Bu
yadikarliqlarning bir qismi zamanimizghiche yetip
kelip, Uygur tarihi, medeniyiti we ma'aripining
yiraq otmushni yorutup bermekte. Qedimqi Uygur
yéziqi qoshna milletlerdin Mongghullar, Manjular,
Qitan (Kidan) lar we Naymanlarningmu yéziq
ijadiyitige asas salghanidi.
Qedimqi Uygurlarning medeniy - ma'arip hayatida
muzika, nahsha we turluk estetik iqtidar asasiy
telim - terbiye wasitiliridin biri idi.
Buningdin 1500 yil burun otken meshhur Uygur sha'iri we kuychisi qoghusur altun (507 - 687 -
Yillar) ijad qilghan dangliq "Tura Nahshisi"
putun Uygurlar ichide, jumlidin memlikitimiz
da'iriside keng tesir qözghighan we esirlerdin
beri wetenperwerlik terbiye simwoli bolup kelgen.
Bu muzika tekisti hazir Henzu mekteplirining
derslikige kirguzulup soyup oqulmaqta. Hetta
Yaponiyidimu bu tekist qizghin tetqiq qilinmaqta.
Epsuski, bu muzika derslikining qedimqi Uygur
yéziqidiki tekisti bizgiche yetip kelelmigen.
Peqet memlikitimizning ataqliq muzika derslik
toplamliridin biri bolghan "Orda muzika
tekistliri toplimi" ichide Henzuche terjimisila
saqlinip kelgen. Uning mezmuni mundaq:
Chughay teghi baghridin,
Aqar tura suliri.
Keng dalini purkeptu,
Asman shekli chediri.
CHeksiz asman, dala hem,
Kopkuk dengiz bipayan.
Egiz otlar yelpunse,
Peste migh - migh koruner-
San - sanaqsiz qoy - qulan.
Eger biz qetirqinip tehlil qilidighan bolsaq, bu
muzika we nahsha tekistining obraz teswiri,
ohshitishliri chongqur telim - terbiyiwi ehmiyetke
ige. Buningda Uygurlar (Sherqiy turalar) ning
dunya qarishi, turmush aditi, tarihiy, jughrapiye
menzirisi intayin ihcham we tesirlik qilip
teswirlen'gen. Shunga u yalghuz muzika derslikila
bolup qalmay, belki qisqartilghan tarih we
tebi'et dersliki bolush qimmitigimu ige.
"Tura Nahshisi" we "Erq Putuk" bilen bille eng
qedimki Uygur yéziqida yezilghan tunji dedaktik
eser "Chastani ilik beg" dastani hesablinidu. Bu
eser kok Türk handanliqi (552 - 744) Dewrining
harpisida yezilghan. Uningda yoruqluq bilen
zulmet otturisidiki keskin kureshler bayan
qilinidu. SHunga uningda heli kop terbiyiwi
ehmiyetke ige mezmunlar bar.
Qedimqi Uygur yéziqida yezilghan yazma
yadikarliqliri Uygur helqini heqiqiy tarihiy
derslik bilen teminlidi. Ulardin meshhurliri: "Kol
Tikin Menggu Teshi" (732 - yili teklen'gen),
"Bilge Qaghan Menggu Teshi" (735 -
yili), "Tunyuquq
Menggu Teshi" (716 - Yilliri) we "Qutluq
BilgeQaghan Menggu Teshi" (759 - yili) dur.
Yuqiridiki menggu tashlar tezkiriliri eyni
zamandiki Uygur helqining tarihiy hayatini,
turmush ehwalini tesirlik we Eynen teswirlep
Bergen. U hem tarihiy derslik qimmitige hem
bedi'iy edebiyat qimmitige ige. Bu menggu tashlar
tezkirisini yazghan aptorlar shu dewrning ataqliq
oqutquchiliri, edibliri we mahir hettatliri idi.
Lekin, Uygurlarda yéziq tarihi bashlan'ghandin
keyin, mektep ma'arip ishlirigha tunji asas
selin'ghan makan Turpan Idiqut hesablinidu.
Idiqut eyni zamanda sherq bilen gherb medeniyiti
bir - biri bilen singiship yughurulghan merkiziy
tugun idi. U yerde turluk dinlar erkin pa'aliyet
elip baratti, ibadethanilar quratti, mektepler
achatti, kitablar basatti. Uygurlarning qedimqi
tarihida budda kitabliri eng kop yezilip
saqlan'ghan jaymu ene shu Idiqut idi. Bu yerde
tepilghan yazma yadikarliqlar bir nechche tumendin
artuq.
Kishiler Idiqutni eyni zamanda ottura Asiyaning "
Yer Asti Kutuphanisi " Dep bikar eytmighan.
Towendiki pakitlar bu bahani ispatlaydu:
Bu yerde Nisturi (2) Diniy eqidisi mezmun
qilin'ghan: " Iwan'glum " (Beht sadasi), "Sant
G'orkining SHehit Bolush Hatirisi"; Mani dinigha
alaqidar eserlerdin: "Ikki Yiltiz Nom ", " Mani
Murtlirining Towenamisi ", "Erq Putuk"; Zara
Ostir (3) (Ateshpereslik) eqidisige a'it
eserlerdin: "Ewliya Qesidiliri"; budda dinigha
a'it eserlerdin: "Altun Yaruq", "Sekkiz Yukmek",
"A'itri Simit" namliq yigirme yette perdilik
drama (4), Tarihiy dastan - "Maharabata"; 294
tom 25 kitabni öz ichige alghan "Seltenetke
yardem berguchi ornek - tedbirler"; besh tomluq
chong chochekler toplimi - "Penchi tantira"; edebiy
eserlerdin: "Etebetul heqayiq", "Izop meselliri",
"Oghuzname" hemde besh tomluq riwayetler toplimi;
"CHastani ilik beg", "Qedimqi Turpan qoshaqliri",
"Meditsina bilimliri", "Ikki tilliq lughet" we
Idiqut hanlirining menggu tash hatiriliri,
iqtisadiy hojjetler; ereb yéziqidiki eserlerdin:
"Tomur tezkirisi", "Tezkiri ewliyalar", "Merajname",
"Kongulname", "Behtname", "SHa'ir harazimi
tallanmiliri" we "Mewlane lutfi she'irliridin
tallanma"; buningdin bashqa dedaktik telim -
terbiye mezmunidiki edebiy, she'iriy eserlerdin "
" Ahawarka ", " Qalyamqara - papamqara ";
SHe'iriy eserlerdin: " ahawarka ", " Qalyamqara -
papamqara "; Dedaktik nesriy eserlerdin: "
chong
maymun patmaral ", " Behtiyar shahzad ", " Ressam
bilen yaghachchi hekayiliri " Qatarliq intayin kop
eserler yezilghan we terjime qilin'ghan.
Yuqirida tizip otkenlirimiz Idiquttin tepilghan
medeniy yadikarliqlarning peqet bir Türkumidinla
ibaret. Mutleq kop qismi 19 - esirning
ahirliridin bashlap chet el arhe'ologlirining
qoligha chushup ketken.
Yalghuz Germaniyining tot qetimliq arhe'olog
etritila bu yerdin elip ketken yazma hojjetler
birnechche tumendin eship ketidu! Bashqa ellerning
elip ketkenliri buning sirtida.
Idiqutta qandaq qilip bunchiwala tarihiy
yadikarliqlar meydan'gha kelgen we saqlinip
qalalighan?
Birinchidin, Idiqutta ma'arip we ide'ologiye
erkinliki yolgha qoyulghan, qaysi etiqadqa
mensup bolushidin qet'iynezer, u bilim igisi
bolsila, bolupmu ewladlarni terbiyiliguchi
bolsila hormetke sazawer idi. Helqqe menpe'et
yetkuzguchi bundaq kishiler "Iltebir " (Ilteber)
dep atilatti.
Ikkinchidin, Idiqutta kitab yezish we kochurush eng
sawabliq kesip dep qarilatti. Bundaq etiqad "Buyan
" (Buyan) deyiletti. Mesilen: putulgen
kitablarning hatimiside mundaq sözler alahide
yezilatti: " bu kitabning sawabi aldi bilen han
sariyigha, andin qalsa merhum ejdadlargha we
yaru - buraderlerge bolghayler...".
Uchinchidin, Idiqutta bilge kengishi (Ma'aripperwer
danishmenler kengishi) tesis qilin'ghan. Ular
derije, unwanlarni belgileytti hem el ichidiki
aqartish ishlirigha yetekchilik qilatti. Bilge
kengishi nurghun tilliq izahliq lughetler
(Sanskrit - Uygurche, Henzuche - Uygurche, Tuhar
- Uygurche, Soghdi - Uygurche) ni qollanma
supitide tuzup chiqqan.
Idiqut Uygurliri yene supetlik qeghez keship
qilghan. Het putulshtin burun qeghez ustige aq
shilim surtuletti. Bu qeghez " partlap
yezish
usuli " Deyiletti. Qaraghujida yene heli chong
qeghez zawutimu qurulghan.
Idiqutluqlar öz aldigha yaghach metbe'e keship
qilghan. Herpler dane - dane kwadrat
yaghachlargha uyulup, andin qelipqa bekitilip
ustidin reng surtulup hilmu hil renglik kitablar
besilatti. Mushundaq metbe'e herpliridin chet el
arhe'ologlirining elip ketkenliri 100 mingdin
artuq (4).
Eyni zamandiki Idiqut ma'aripi toghriliq ataqliq
seyyah Wang Yendi (939 - 1006 - Yillar) özining
" Astane Hatiriliri " Namliq esiride mundaq
yazghan: " Idiqutta kespiy mu'ellimler bar iken,
Uygurlar she'ir we qoshaqqa hushtar iken. Ular öz
yéziqini kundilik ehtiyaj üchünla emes, belki
turluk edebiy eserlerni, kitablarni yezishqimu
ishlitidiken, u yerde her hil tillarda yezilghan
nurghun kitablarni kordum...".
Idiqut Uygurliri ana tilining sapliqini qoghdap
qalghanidi. Ular mensep namlirini atashta urhun
Uygurlirining en'enisige warisliq qildi.
Mesilen: ular " Qaghan " Sözini uzaqqiche
qollandi. Bu söz hokumran, imperator, han
meniliride bolup, Hon, Türk we Siyanpilarmu bu
sözni ortaq ishletken, hazirqi zamanda bu atalghu
- isimlarning ahirigha ulinidighan hormet
qoshumchisi supitide ishlitilmekte. Mesilen,
Qazaqlarda Omerqan, Tilewqan, Uygurlarda
Abdukerimhan, Qadirhan degenlerdek. " Idiqut "
Sözi - behtke yetekliguchi degen bolidu. " Qut "
Sözi hazirmu ishlitilidu. Mesilen: "Qutluq bolsun
", "Sanga bu mal qut etsun, qutap qalsun "
Degendek.
Qochu Uygur hanliqi (Miladining 9 - 13 - esirler)
dewride Idiqut ma'aripi nurghun tilshunaslarni,
kop tillardin hewerdar terjimanlarni, abroyluq
oqutquchilarni, meripetlik edib - sha'irlarni,
dramatorglarni, boghaltir - hesabatchilarni,
tewip - dohturlarni yetishturgenidi. Bularning
ichide: Singqu Seli (Bu heqte keyinki babimizda
mehsus tohtilimiz), ataqliq edib we terjiman
pirtanraksht, ma'aripchi, yazghuchi, dastanchi
Apirinchuritkin, "Hekmetler Peziliti " ning
aptori, dedaktik sha'ir Ki Ki, sha'ir CHinuya
Totung, sha'ir Qalim Keyshi, sha'ir Atsang,
Koltarqan, Asih Totung, Qarundaz qatarliqlar
bar.
Shuni mu'eyyenleshturushke boliduki: qochu (Idiqut)
hanliqi dewride putkul ma'arip ide'ologiyisi
ustide herhil diniy eqidiler hokumran orunda
turatti. Biraq, u omumiy helq edebiyati we
ma'arip üchün eytqanda qismen ramkidinla ibarete.
Uning tektide helqning arzu - tilekliri,
ijtima'iy turmush re'alliqi, tarihi we medeniy -
ma'aripi yenila kuchluk eks etip turatti.
Buninggha meshhur " Oghuzname " Qissisi tehimu
toluq ispat bolalaydu. " Oghuzname "
Uygur
helqining qedimqi hayat tarihi, dunya qarishi,
ijtima'iy orp - adetliri, peziletliri we
jenggiwarliq hisletlirini tonushturidighan qisqa
we uniwersal derslik qollanmidur.
Izahatlar:
(1) Aka - uka Kelir (528 -- 968 Kelir) we Metudi
(728 -- 588 Metudi) miladining 855 - yil 5 -
ayning 25 - kuni bulghariyide tunji rus -
slawyan yéziqini keship qilip bergen. Slawyanlar
bu kunni her yili hatirilep turidu.
(2) Nisturi (401 - 451 - yillar) - hristi'an
dinining bir mezhibi bolghan Nisturi eqidisini
tesis qilghuchi. Rahib araban 635 - yili Idiqutqa
kelip bu dinni terghib qilghan.
(3) Zara ostir - (Miladidin 8 esir burun otken)
usta dohtur we sha'ir, zerdeshit dinining ewliyasi.
(4) Pirtanrakshit teripidin terjime qilin'ghan bu
drama 9 -, 10 - esirlerde bashbaliq qatarliq qochu
sheherliride sehnide oynalghan. Buningdin ilgiri
qedimqi kusen (Kucha) ning "Ejdiha oyuni", "Sumuch
oyuni" qatarliq ochuq sehne oyunlirimu drama we
komediye sheklini alghan oyunlar idi.
(5) 20 - Esirning bashlirida rosiyilik oldinburg
Turpan'gha kelip, yaghach metbe'ege (Kelagerofi)
herpliridin 100 mingdin artuqraqini elip ketip,
moskwa muziyigha tapshurup bergen. Idiqut Uygurlirining metbe'e tehnikisi taki Germaniye
alimi inogin kodinborg keship qilghan metal
herplik ilghar metbe'e tehnikisi ishlitiguchilik
(15 - Esirgiche) dunyada aldinqi orunda turatti.
Buningdin Idiqut ma'aripi, neshiriyatchiliqining
heli zor kolemde rawajlan'ghanliqini
koruwalalaymiz.
|
|
