| |
2 - Bab Uygurlarda
Iptida'iy Ma'arip
Miladidin burun Uygurlar charwichiliq bilen
déhqanchiliqqa tengla ehmiyet béretti. Chünki charwilargha boghuz, yem - heshek
teyyarlash üchün
arpa, bughday, bede östürüsh zörür idi. Mushu
zörüriyet sewebidin ish teqsimati éniq ayrilip,
helqning bir qismi déhqanchiliq bilen meshghul
bolatti.
Miladining aldi - keynide Uygurlarning köprek
qismi yenila charwichi idi. Charwichilarning eng
burun ögitiwalghan haywini it idi. Chünki it ow
owlashqa, chidir - aq öylerni béqishqa, padilardin
hewer elishqa birdinbir kereklik we qaranchuq
haywan hesablinatti.
Charwilarning köpiyishi arqisida köchme charwichiliq
meydan'gha keldi. Aq oylerni köchürüsh, ozuq -
tülüklerni yötkesh üchün, at, harwa, qotaz kerek
boldi. At kondurush, harwa yasash üchün huner -
sen'et kespi barliqqa keldi. Shuninggha egiship,
ogitish bilen oginish, usta bilen shagirt
meydan'gha keldi. Mana bu Uygurlarda iptida'iy
ma'aripning bihi idi.
Iptida'iy jem'iyette Uygurlar Shaman dinigha
etqad qilatti. Shaman, perihuen we Palchilar bu
dinning mutepekkuri (mollisi) idi. Shaman
dinining ayal hudasini Uygurlar "Umay" dep
ataytti. Umay bolsa keseldin, dewe -
shayatunlardin saqlinishning rohiy medetkari idi.
Bahshi bolsa Shaman dinining yene bir rohiy
medetkari idi. Kesel bolghan kishiler Bahshi -
Perihunlarni teklip qilip, azayim oqutatti. Oy
ichige yaki qoru otturisigha yaghach moma qadap
peri oynitatti, keselni qizitilghan tomurdin
atlatquzatti, gulhan yeqip, isriq salatti, ot -
soqtin we "Chetnek" tin saqlash üchün boynigha
tumar ésip qoyatti.
Lékin, kéyinrek pendi - nesihetni asas qilip
ehlaqiy terbiye yürgüzidighan tebirchi
mu'ellimler meydan'gha keldi. Ular kishilerni
yahshiliqqa ündeytti. Yaman heriketlerni tosuytti.
Tebirchi mu'ellimlerning terbiye usuli palgha
tebir bérish yoli bilen élip bérilatti. Mesilen:
chüshide qara körse, amiti kélidu; chüshide aghriq
at minse palaket basidu; qoy padisi körse bay
bolidu; yamghur yeghip chush korse, bayashatliq
bolidu; nan dessep chush korse, kozi kor bolidu;
eqin sugha siyip chush korse, jarahet basidu,
degenlerge ohshash. Ehlaqiy pendi - nesihet qorali
qilin'ghan bundaq terbiye usuli "Tebirname" (Eriq
putuk) namliq kitabta tehimu roshen hulase
qilin'ghan.
" Erq pütük " tin bir - ikki misal:
Eyiq bilen tungguz dawan ustide soqushuptu,
eyiqning qarni yeriliptu, tungguzning chishliri
sunuptu. Bilginki bu yamanliqtur.
Oghlan ata - anisigha qeydap, beshi qayghan, puti
tayghan terepke ketiptu, chölde gherip bolup
qaptu, kéyin pushayman yep qaytip keliptu.
Bilginki bu ezgu (Yahshiliq) dur.
Bu ikki misalda chongqur pedagogikiliq mezmun
bolup, uningda telim - terbiye meqsiti eniq
melum bolup turidu.
SHamanizm étiqadining terbiye usuli qarimaqqa
intayin sadda we külkilik körün'gendek qilsimu,
lékin uningda yenila yoruqluq bilen qarangghuluq,
yahshiliq bilen yamanliq otturisidiki ziddiyet
kürishining amilliri eks étip turidu. Shunga köp
esirler, nurghun dewrlerning otup ketkinige
qarimay, Shamanizm etiqadi we palchiliq
adetlirining bugun'giche dawam qilip kelishi
hergiz tasaddipiy emes. Mesilen: hazirghiche
dawam qilip keliwatqan isriq selish, nokcha
koydurush, qebri beshigha chiragh yeqish, kelinni
gulhan ustidin atlatquzush, kun tutulghanda yigha
- zar qilish... Qatarliqlarning hemmisi ene shu
etiqadning qalduqliri.
Uygurlarning bu etiqadliri bashqa qebile
helqlirigimu chongqur tesir korsetken. Bu heqte
Rim tarihchisi Mnand mundaq yazidu: " Zimark (1)
Yultuzda Istemi (2) Teripidin qobul qilin'ghanda,
Istemi qaghan altun tehtte olturidiken, altun
teht chaqigha qizil tasma bekitiklik bolup, uni
atqa soritip, bashqa chidirlarghimu elip barghili
bolidiken. CHedir - bargah herhil yipek perdiler
bilen bezelgen. Bu perdilerning ustige qoralliq
jengchi, bore, yolwas, shirlarning suretliri
keshtilen'gen. Qaghanning altun kariwiti, altun
orunduqi bolup, turna we toz qushliri suritide
yasalghan altun heykel ustige qurulghan. Zimark
chedir - bargah aldigha barghanda, bir
türkum
ademler chiragh yorutup we is puritip elchilerning
yuk - taqliri etrapida tohtimay yugurup yurgen.
Andin elchilerni tagh arisidiki chimenlik
otturisigha yeqilghan gulhan ustidin atlatquzup,
arqidin chedir - bargahqa bashlap kirgen ".
Yoruqluq simwol qilin'ghan Shaman etiqadi asasida
miladining 763 - yili sherqiy Uygurlar
omumyuzluk Mani etiqadini qobul qildi. SHuning
bilen sherqiy Uygurlarning ma'arip
ide'ologiyiside yengi burulush peyda boldi.
Mani (Miladidin burunqi 274 - 215 - yillar)
Iranliq bolup, eyni zamanda wa'iz, sha'ir we
ataqliq dohtur idi. U miladining 241 - yili yeni
26 yeshidin bashlap, ozining diniy meslikini
terghib qilishqa bashlighan. U: " putun hayatliq
kurishi yoruqluq bilen qarangghuluq, heq bilen
naheq otturisidiki küresh. Nepisini
tizginliyeligen adem yamanliqtin saqit bolalaydu,
bolmisa ozimu, maddiy dunyamu halak bolidu "
Degen. Mana bu - Mani dinining yadrosi.
Mani dinining terghibatchisi Purustadan 696 -
yili junggogha kelip Mani dinini teshwiq qildi.
Netijide Mani dini ottura tuzlenglikte yiltiz
tartti.
Miladining 755 - we 762 - yilliri, Tang padishahi
SHuenzung (685 - 762) Ning teklipi bilen ongluk (Enlushen)
isyanini basturushqa ottura tuzlenglikke barghan
Uygur generali Moyunchur Bokehan qaytishida
Loyang shehiridin Iranliq tot rahibni elip
Urhun'gha kelidu. Bu tot Mani rahibi ozining
bilim iqtidari we dohturluq tejribisi arqiliq
Urhundiki SHaman bahshilirini munaziride
yengiwalidu. Netijide Manizmning Uygurlar
ichidiki abroyi birdinla koturulup ketidu. SHerqiy
Uygurlar Mani etiqadini omumyuzluk qobul qilidu
we bu din dolet dini dep elan qilinidu. Mani
dini mektepliRimu köplep echilidu. Moyunchur her
on oylukke bir rahib (Helpet) belgilep,
Uygurlarni oqutidu, oqutush mezmuni putunley
Mani eqidiliri bolidu.
Manizm eqidisi boyiche sherqiy Uygurlar ene shu
chaghdin bashlap yoruqluqni simwol qilip, aq kiyim
kiyidighan, tam - turuslirini aqartidighan,
chedirlirini aq kigizdin yasaydighan boldi. Hetta
putun eskerlermu aq kiyim kiyetti(3).
768 - yilidin bashlap Uygurlarning Mani
rahibliri ottura tuzlengliktin Urhun wadisigha
köplep kelip - ketip turatti. Ularning ichide qol
hunerwenler, binakarliq ustiliri asasiy salmaqni
igileytti. Ular Uygur binakarliq mahirliri
bilen birlikte Urhun sheher qurulushigha qatniship,
meshhur qaghan ordisi, haton ordisi qatarliq
saraylarni bina qilghan. SHu chaghlarda yene
nurghun Mani ibadethaniliri, ibadethana
mektepliRimu qurulup, bu yerde Mani ma'aripi
yiltiz tartqan.
Uygurlarning iptida'iy ma'aripi we dunya
qarishida mushu mezgillerde gerche Mani ma'arip
idiyisi ustunlukni igiligen bolsimu, lekin Uygur jem'iyiti we ide'ologiyiside tutimizm
eqidisi yenila kuchluk tesirge ige idi.
Tutim (Totim) Hindi'anche " uning uruqidin "
Degen uqumni bilduridighan atalghu bolup,
iptida'iy jem'iyette herqaysi qebile we
uruqlarning kuchluk etiqad simasigha aylan'ghan.
Mesilen: Uygurlar borini, Henzular ejdihani,
Ruslar eyiqni, babilunluqlar we Hindilar kalini
" muqeddes " dep choqunup, özlirige tutim
qiliwalghan.
Tutim éqidisi iptida'iy ide'ologiye bolush bilen
bille, uningda iptida'iy telim - terbiye
amilliri chongqur yiltiz tartqan. Mesilen:
Uygurlar iptida'iy jem'iyette " ana " Ni eng
muqeddes dep qarap, ozlirining familisini "
asina quli " Dep ataytti. Bu " ana uruqidinmen "
Degen menini bilduridu. Bu eqide Henzu helqidimu
qoyuq yiltiz tartqan. Mesilen: famile (姓) Degen
sozmu " ana uruqidin " Degen menini uqturidu.
Bezi milletlerning kalini tutim qilishi, kalining
paydiliq haywan bolghanliqidin, uning suti, goshi,
terisi bolupmu uning kuchi hayatliqning menbesi
bolghanliqidin bolghan. Shunga u, muqeddes haywan
dep qarilip, etiwarlinip, asrilip beqilatti we
köpeytiletti. Böre bashqa bir seweb bilen tutim
bolup qalghanidi. Mesilen: qédimki zamanda
toqquz oghuz qebililirining birleshme küchi Altay
taghliri arisida adiship ölüm girdabigha bérip
qalghanda, bir kök börining yol bashlishi bilen
qamaldin qutulup nijatliq tapqanliqidek tarihiy
riwayet ularning börini tutim qiliwelishigha
seweb bolghan.
Démek, Uygurlarning iptida'iy ma'arip idiyisige
- yahshiliq we nijatliqning tutimi bolghan bore
riwayiti, jin - alwastilargha qarshi küresh qorali
qilin'ghan Shaman étiqadining simasi - ot hemde
qarangghuluq we zulmetke qarshi küresh qorali
qilin'ghan Manizm simasi - yoruqluq qatarliq
etiqadlar chongqur singgen.
Iptida'iy ma'arip basquchida Uygurlarning zaman,
makan, boshluq we tebi'et toghrisidiki bilimi
heli derijide kengeygenidi. Uygurlar " sart "
Sani bilen ottura Asiyaning yipek yoli sodisini
ilkige elip, charwa, dora - dermek we hetta
qashteshi sodisi yurguzetti. Ularning soda
karwanliri Chang'an we Soghdi sheherliride soda
wekalethanisi achqan. Ularning nezer da'irisi
kingiyip, sherqte Bohey dengizidin gherbte ottura
dengizghiche bolghan keng terrotoriyidiki tagh - deryalarning emeliy ehwalini toluq biletti.
Uygurlar bashqa helqlerning artuqchiliqini tez
qobul qilatti. Buddizimning " qendihar sen'iti "
SHerq bilen gherbning medeniyet en'enisini
yoghurup qoshqinigha ohshash, Urhundiki binakarliq
sen'itidimu turluk helqlerning (Henzu, Soghdi,
Uygur) bilim - huner - mahariti eks etken.
Urhun ma'aripi turtkiside Uygurlarning tarihi
bilimimu yuqiri koturulgen. Tarihiy bilimning
aldinqi shertliridin biri kalendar" ni birinchi
bolup tuzgen we bashqa türkiy helqlerge
kengeytken. Meshhur Uygurshunas Fon. Gaba'in: "Uygurlar
kalindar sistemisi toghrisida köp izden'gen we
uni ihtira qilghan" dep ispatlaydu.
Kalendar toghrisidiki bir tarihiy hekaye Uygur
ma'aripi we edebiyatida ewladtin ewladqa riwayet
bolup kelmekte.
"... Haqanlarning biri ozidin burun sadir
bolghan bir jengning otmushini eslimek bolup,
kalendar waqtini toghra chiqiralmay nurghun qetim
adiship qaptu. Keyin helq ichidin meripetlik
kishilerni toplap meslihet soraptu. Aridin bir
danishmen pikir berip: (Bu ishta buningdin keyin
ewladliRimizningmu hataliship yurmesliki üchün 12
ay we 12 burjqa asaslinip turup her bir yilgha
isim belgileyli, tarih shu isimlar reti boyiche
hesablansun. Bizdin bu hesablash usuli menggu
yadikar bolup qalsun) deptu, Haqan maqul boptu -
de, bir kuni owgha chiqip, dalidiki nurghun
haywanlarni aldigha sleip derya lewige heydeptu.
Ulardin 12 haywan deryadin uzup otuptu.
Hemmining aldida otup ketkini chashqan boptu, (Yilning
beshigha chashqan chiqti) degen temsildikidek,
deslepki yil chashqanning namida atiliptu.
Chashqandin keyin uy (Kala), yolwas, toshqan,
leheng, yilan, at, qoy, maymun, tohu, it we
tongguz retimi boyiche yillarning kalendar
ismliki tuzuluptu...".
Uygurlarning iptida'iy ma'arip - terbiyiside
bolupmu Folklor wasitiliri (Qoshaq, temsil,
riwayet) heli muhim dedaktik rolini oynighan.
Uningda emgek soyush, qehRimanliq, yahshiliqqa
dalalet, yamanliqqa nepret bildurush mahiyetliri
obrazliq bayan qilinidu. "Bokehan Heqqidiki
Riwayet" hem "" Nahsha Piri - Chenggi " Qatarliq
riwayetler Uygurlar ichide qedimdin tartip
dedaktik (Telim - terbiye, pendi - nesihet)
dersliki bolup keldi. Uning aldinqisi bokehan
toghrisidiki tarihiy re'alliqni riwayet sheklide
chushenduridu; keyinkisi bolsa estetikning kuchini
namayet qilip beridu...
Izahatlar:
(1) Zimark - Rim imperiyisining
elchisi, miladining 561 - yili yultuzgha
elchilikke kelgen.
(2) Istemi - (530 - 581 - Yillar) gherbiy türkler serkerdisi.
(3) SHa'ir Dufu: " Chang'en, Loyang sheher -
dalalirini aq kyimlik cherikler qaplap ketken "
Dep yazghanidi. |
|
