| |
11 - Bab Sélishturma
Ma'aripshunasliq
Biz yuqirida 1949 - yilghiche bolghan Uygur
ma'arip tarihi üstide qisqiche tohtalduq.
Azadliqtin keyinki ma'arip tereqqiyati
toghrisida bashqa bir kitabimizda
tonushturmaqchimiz.
Ma'arip ilmiy tetqiqati we ma'arip
tarihshunasliqida eng muhim ilmiy usul sélishturma
ma'aripshunasliq metodi hesablinidu. Herbir
ma'aripchi bu heqte zorur sawatqa ige bolushi
kerek. Chünki, sélishturma ma'aripshunasliq ilmi
bizge ma'arip tereqqiyatidiki san bilen supet
otturisidiki, jaylar bilen jaylar otturisidiki,
dewrler otturisidiki, elimiz ma'aripi bilen
bashqa eller ma'aripi otturisidiki perqlerni
yorutup beridu.
Meshhur sélishturma ma'aripshunas Beriday: "Bashqilarni
chüshinish arqiliq özini chushiniwalghili bolidu.
Mushu menidin alghanda, sélishturma
ma'aripshunasliq ilmi bekmu qimmetlik" degenidi.
Yene bir sélishturma ma'aripshunas kandel: "Sélishturma
ma'aripshunasliq ma'arip tarihini uzuldurmeslikni
meqset qilidu..." deydu.
Sélishturma ma'aripshunasliq ilmi qedimqi Yunandin
bashlan'ghan. Qedimqi Yunanning meshhur tarihchisi
Senopon (Senopon) özining "Padishah serosning
terjimhali" namliq esiride: persiye yashlirining
terbiye ehwali, u yerdiki ma'arip hizmetliri,
persiye bilen Yunan ma'aripi otturisidiki perq,
ikki hil ma'aripning meqsiti, teshkiliy tuzumliri...
Qatarliq ehwallarni sélishturma metodi boyiche
tepsiliy bayan qilghan.
Qedimqi rimning ataqliq siyasetchisi Sistirun (Miladidin
ilgiriki 100 - 43 - yillar) özining "Jumhuriyet
tuzulmisi" namliq meshhur esiride qedimki Yunan
ma'aripi bilen rim ma'aripini sélishturup
teswirligen. Ottura esirde Tunisliq alim Kardun
sherq Musulman ma'aripi bilen gherb ma'aripini
sélishturghan.
Lekin, sélishturma ma'aripshunasliqni birinchi
qetim sistemiliq pen qatarigha koturgen
Fransiyilik meshhur pedagog Antuni Julliyan (8481
-- 5771 Antoni Jullien) boldi. U 1817 - yili "Sélishturma
ma'aripshunasliq" namliq meshhur esirini elan
qildi. Bu eserning tesiride herqaysi eller
ma'aripchiliri öz'ara nazaret qilish, öz elining
ma'arip sewiyisini bashqa ellerning ma'arip
sewiyisige sélishturush dolqunini ewj alduruwetti.
1831 - yili yene bir Fransuz pedagogi Wiktur
(1792 - 1867 - yillar) "Prossiye ma'aripi"
namliq esirini elan qildi. Bu kitab nurghun
ellerning ma'aripchiliri ichide tehimu zor tesir
qözghidi.
20 - Esirning bashlirida sélishturma
ma'aripshunasliq 2 - basquchqa koturuldi. Meshhur
In'gliz pedagogi Sadlir (3491 -- 1681 Michhael Sedler) "Ma'arip mesililiri" namliq 28 tomluq
esirini elan qildi. Bu eserde u herqaysi
memliketlerning ma'arip ehwalini tepsiliy sélishturup bayan qildi.
1898 - yildin bashlap sélishturma ma'aripshunasliq
Amerikida aliy mekteplerning resmiy derslikige
kirguzuldi. SHuningdin keyin herqaysi ellerde
mehsus sélishturma ma'aripshunasliq tetqiqat
organliri tesis qilinishqa bashlidi. Mehsus
mejmu'eler chiqirilidighan boldi.
Birleshken doletler teshkilati teripidin "Dunyaning
ma'arip ehwali" degen namda köp tomluq kitab
neshr qilindi.
Sélishturma ma'aripshunasliqning tetqiqat metodi
towendiki uch kategoriyige bolunidu:
1. Wertikal (Merdi'an) sélishturush metodi: bu
metod boyiche bir dolet yaki bir rayonning dewriy
basquchliri boyiche sélishturup bayan qilish usuli
yurguzulidu.
2. Gorizuntal (Parallel) sélishturush metodi: bu
metod boyiche rayonlar bilen rayonlar, dolet
bilen dolet otturisidiki perqler sélishturulidu.
Mesilen: 1982 - yillardiki sanliq melumat boyiche
alghanda, Hoten wilayitide her 10 ming kishige
toluq ottura mektep oqughuchiliri 40, Qeshqerde
54, Altayda 170, Qumulda 203, Aqsuda 73,
Qizilsuda 75, Turpanda 99 we Urumchide 224 din
toghra kelidu.
Yene 1980 - yili Shinjangda her 10 ming kishige
aliy mektep oqughuchiliri 10, Qazaqistanda 157,
Özbekistanda 174, Awstraliyide 230 din toghra
kelidu. Shu yillarda A Q SH da aliy mektep
oqughuchisi her 10 ming kishige 269, Sowet
ittipaqida 196, demokratik CHawshyende 155,
Junggoda 10.5, Turkiyide 68 din toghra kelidu.
3. Tehlil yürgüzüsh metodi: bu metod boyiche
ahbarat - materiyallar toplinidu. Tetqiqatchi
biwasite közitish elip baridu. Ahirida
toplan'ghan pakit - materiyallar sélishturulup
sistemigha selinidu.
Mushu nuqtidin alghandimu, ma'arip ilmiy
tetqiqatida sélishturma ma'aripshunasliq intayin
muhim we chongqur ehmiyetke ige. CHunki hazir ilim
- pen we tehnika keshpiyatliri hemde bilimning
konirash we yéngilinish jeryani kishini heyran
qaldurarliq derijide tezleshmekte. Alimlarning
hesablap korushiche, 16 - esirdiki tebi'iy penler
keshpiyati aran 26 hil bolghan bolsa, 17 - esirde
106 hilgha, 18 - esirde 156 hilgha, 19 - esirde
546 hilgha, 20 - esirning aldinqi yerimida 961
hilgha yetken. 60 - yillardin keyin ilim - pen
sahesidiki yéngilinish we keshpiyatlar ajayip tez
köpiyip barmaqta. Penning yéngilinish sur'iti
hazir her 10 yilda bir qatliniwatidu. Tonugun
bilgen nerse bugun konirap qeliwatidu, shunga
hazir nurghun ellerde "Omurwayetlik ma'arip"
yurguzulmekte.
Biraq sélishturma ma'aripshunasliqning tetqiqat
da'irisi addiy sanlarni korsitip qoyush bilen cheklenmeydu, u, ma'aripning omumiy ehwali, telim
- terbiye nishanisi, oqutush tuzumi, ma'arip
iqtisadi, ma'arip psihologiyisi, mektep bashqurush
we oqutquchilar qoshuni qatarliq keng da'irini öz
ichige alidu.
Sélishturma ma'aripshunasliqning wertikal tetqiqat
metodi köp hallarda ma'arip tarihshunasliqi bilen
yeqin munasiwetlik. U, ma'arip tereqqiyatini
tarihiy dewrler boyiche qarap chiqidu. Mesilen:
miladidin 3000 yillar burun irogilip heti bilen
yezilghan dunyaning 1 - tom qehrimanliq dastani
"Kelkimish" (1) Dunyagha kelgendin buyan dunya
ma'aripida birqanche burulush dewri bolup otti: 1)
mektep we mu'ellimning kelip chiqishi; 2) klassik
ma'arip dewri; 3) edebiy oyghinish (Ilim -
meripet yuksilish) dewri; 4) sana'et inqilabi
türtkiside peyda bolghan yéqinqi zaman ma'aripi
dewri; 5) hazirqi zaman eliktrleshken ma'arip
dewri.
Uygur ma'arip tarihimu aldidiki bablarda bayan
qilip ötülgendek, harakterlik tarihiy dewrlerge
bolunidu. Mesilen: 1) iptida'iy ma'arip basquchi;
2) mektep ma'aripi basquchi; 3) klassik ma'arip
basquchi; 4) yéngi mektep ma'aripi basquchi; 5)
hazirqi zaman ma'aripi basquchida.
Uygur klassik ma'aripi özige has towendiki ikki
alahidilikke ige: birinchidin, u quyuq diniy tus
alghanliqi bilen munasiwetlik; ikkinchidin,
Uygur klassik ma'aripchiliri we edibliri turluk
tillarni maharet bilen igiligenliki bilen
munasiwetlik. Uygur ma'aripining yazma
yadikarliqining köp qismi ene shu diniy eserler
ichide saqlinip kelgen. Nemis alimi F. Kardis
mundaq dep yazidu: "Barliq til, edi'ologiye,
pelsepe, sen'et pa'aliyetliri keynide diniy
meqsetler bar idi. Ular weyran bolghan
ibadethanilarda qedimqi zaman hojjetlerning köp
qismini teshkil qilatti..." ("Junggoda
metbe'ening keship qilinishi we uning gherbke
tarqilishi.")
Mesilen: buddizm dewride qalghan nurghun
yadikarliq ichide Uygurlarning ehlaq, pelsepe we
bilim - sen'et köz qarashliri saqlinip
zamanimizghiche yetip kelgenliki Uygur ma'arip
tetqiqatimiz uchun elwette zor paydiliq.
Uygur klassik ma'aripining 2 - muhim
alahidilikige kelsek, ottura esirdiki klassik
ma'arip namayendiliri we ataqliq Uygur
ziyaliyliri talantliq til mahirliri idi.
Ularning beziliri Ereb, Pars tillirida yirik
eser yazghan. Ularning beziliri Sanskrit, Henzu
tillirida yirik eser yazghan. Ularning
bezilirining talanti gherbni heyran qaldursa,
beziliri sherqni heyran qaldurghanidi. Uygur
ma'aripi we Uygur ewladliri ene shu
mutepekkurliri bilen pehirlineleydu we mushu
pehirlinish rohi bilen hazir tereqqiy qiliwatqan
Uygur ma'aripi choqum kelguside nurghun
alimlarni yetishturup, Uygur helqini ilghar
milletler qataridin orun elishqa yeteklishige
ishench baghliyalaydu. SHunga ma'arip ilmiy
tetqiqatida sélishturma ma'aripshunasliq bilen
bille ma'arip kelechekshunasliqnimu qetirqinip
tetqiq qilishimiz lazim.
Ma'arip kelechekshunasliq (FuturoIogiye) ni 1943 -
yili tunji qetim Nemis pedagogi Pol'istemir
otturigha qoyghan. 1960 - yili Amerikida "Helq'ara
kelechekshunasliq ilmiy jem'iyiti" quruldi. Hazir
bu jem'iyetning 80 din artuq memlikette 40
mingdin artuq ezasi bar. Ma'arip
kelechekshunasliqni resmiy pen supitide derslik
ichige kirguzgen ottura we aliy mekteplerning
sani bir Amerika qoshma shtatlirining özidila 200
din ashti.
Lenin mundaq degenidi: "Yéngi jemiyet
qurghuchilar yalghuz otmushni bilish bilenla qalmay,
belki yureklik halda kelecheknimu tesewwur
qilalishi kerek." ("Lenin eserliri" 21 - tom,
Henzuche neshri, 52 - bet.)
Hazirqi ilim - pen tereqqiyatidimu
kelechekshunasliq tetqiqatigha eghir mejburiyetler
yuklenmekte. Keng ka'inat we cheksiz shey'ilerning
siri echilghanseri penning turliri, tetqiqat
obyektliri nechche ming hilgha yetti. Uning ustige
ilim - pen tereqqiyati ma'aripni we herbir
kishini uchke (Zamaniwilishishqa, dunyagha,
kelechekke) yuzlinishke teqezza qilmaqta. Herbir
yash ewlad uchun ilim - pen tereqqiyati bilen
qedemdash bolush zoruriyiti tughulmaqta. Shunga
cheklik omur ichide her bir kishi uchun yalghuz
bugunni közlep oginish kupaye qilmaydu, belki u
etini közlep oginish lazim.
Emeliyette telim - terbiye nishanisi ezeldinla
ete uchun adem teyyarlashtin ibaret bolup keldi.
Mushu menidin alghanda, aldi bilen herbir a'ile
perzent uchun tebi'iy mektep, ata - anilar bolsa
tebi'iy "Birinchi" ustaz bolushi kerek. Mektep
terbiyisi bolsa uning dawami we toluqlimisi
bolidu. Mush mejburiyetni a'ile bilen mektep teng
ustige alghandila, perzentlirining bilimge
intilishi kuchiyidu. Uning kelechek istiqbali
parlaq bolidu.
Izahatlar:
(1) 1872 - yili babilunning
qedimki "Newi ordisi" din tepilghan 3000
misraliq re'alizm bilen romantizm birleshturulgen
meshhur dastan.
|
|
