| |
7 - Bab Se'idiye
Hanliqi Dewride Uygur Ma'aripi
14 - Esirning bashlirida chaghatay uruqi ichide
jiddiy parchilinish yuz berdi. Bir qismi Tughluq
Tomurhan yetekchilikide (300 Ming kishi) Islam
dinigha kirdi (1). Bularni iqrabanchuq yaki "Yan'ghanlar",
Islam dinigha kirmigenlerni "Qalghanlar" dep
atashti. "Qalmaq" sözi ene shu kéyinki
sözning özgergen wariyanti.
Uygur ma'aripining küchluk tesir korsitishi
arqisida chaghatay ewladining köp qismi Uygurliship ketkenidi. Aridiki uzun'ghiche dawam
qilghan weyranchiliqta harap bolghan ma'arip we
sen'et Yeken merkez qilin'ghan Se'idiye hanliqi
(1514 - 1678 - yillar) dewride qayta gullendi.
CHunki bu dewrde medeniy - ma'arip we sen'etning
gullinishi üchün birqeder tinch muhit yaritildi.
Se'idiye hanliqining tesis qilghuchisi Hoja Batur
Sultan Se'id we uning ewladliri meripetperwer
alim we ediblerdin idi. Shunga bu dewrde yuqiri
derijilik medrise, ottura we bashlanghuch
derijilik mektepler, muzika mektepliri (Bezi
menbelerge asaslan'ghanda, bu chaghda qurulghan
mektepler jem'iy 2263 ke yetken. 1522 - yili
qurulghan "Mirza Heyder" medrisi, 1630 -
yili
qurulghan meshhur "Saqiye" namliq medrise
shu chaghdiki aliy bilim yurtliri hesablinatti)
qurulup nurghun alimlar, oqutquchilar,
muzikashunaslar, tarihshunaslar, edib -
yazghuchilar, binakarliq mahirliri tez yetiship
chiqti. Buningdin bashqa, bu dewrde "Sipahiye" (Herbiy
mektep), "Shipahiye" (Tibbiy mektep), "Hodudiye"
(Chegra sawati) we "Ayine'i saparat" (Elchiler
eyniki) qatarliq kespiy mekteplermu tesis
qilindi. Uygur klassik muzikisining asasi mushu
chaghda meydan'gha keldi. Bolupmu bu dewrdiki
ma'aripning eng chong we meshhur wekili Sultan
Abdureshidhan (1510 - 1570 - yillar) shu chaghdiki
Qeshqer we Yeken hanliq medrisliride yahshi telim
alghan iqtidarliq alim we siyasetchi idi. Ataqliq
tarihchi Molla Mosa sayrami uni "Alim, pazil
sha'ir, ereb, parsche bilidighan tilshunas we mahir
muzikashunas..." Dep teripligen. "Tarihiy reshidi"
namliq eserde: "U alimlarning himayichisi, muzika
ilmining musennifi. U, chartar, dutar, sata,
qalun, tembur, rawab, ud, ghijeklerni yahshi chalatti. U mahir hettat we parsche, turkche
she'ir
yazalaydighan kamil sha'ir idi" dep teriplen'gen.
Shunga bu dewrde Amannisahan, Mirza Heyder
Qeshqeri, Qedirhan Yekendi, Mewlana Hulqi, Mirza
Mirek Chalish, Ayazi qatarliq nurghun talantliq
meripetperwer kishiler yetilip chiqqanidi.
Se'idiye dewri ma'aripining yene bir alahidiliki
hosnhetshunasliqning köp derijide tereqqiy
qilghanliqi boldi. Derslik kitab, nadir
eserlerni hosnhet bilen yezish telep qilinatti.
Ular "Hettat" dep atilatti. Muhur, tamgha, qebre
tashliri, medrise, gumbez, munar tamliri közni
chaqnitip turidighan hosnhetler bilen beziletti
we neqishlinetti. Gul chiqirip, ichige neqish shekli
bilen qondurulghan hosnhetler imaretke sin
kirguzup, korkemlikini ashuratti.
Eyni zamanda hettatliq sen'itini bilmigen
kishiler toluq bilimlik hesablanmaytti. Shuning
üchün hosnhet ilmi hanliq medrislerning asasiy
dersliri qatarida ogitiletti.
Se'idiye dewride yene "Noruz" pa'aliyetliri eng
gullen'gen bolup, mushu en'eniwi pa'aliyetler
arqiliq ijtima'iy tenterbiye we ijtima'iy telim
- terbiye keng yurguzuletti. Noruz pa'aliyetliri
renggareng turlerni öz ichige alatti: "Noruz
cheyi",
"Hepte salam", "Musha'ire kechiliki", "Noruz nahsha
- qoshaqliri", "Noruz meshripi", "Noruzluq munbiri",
"Chewandazlarning at beygisi", "Oghlaq tartishish",
"CHelishish", "Elneghme munbiri", "CHaqpelek
oynash"
we bashqilar.
Se'idiye ma'aripi "Noruz bayrimi" din
kéyin,
yengi oqush mewsumining dersini bashlaytti. Ata -
anilar balilirini yetlep mu'ellimlerning aldigha
berip edeb - erdem bilen towendiki sözni beja
kelturetti:
"Perzentimizning jeni tengrimizdin, ustihini ata
- ana (Biz) din; behti - iqbali ustazidin..."
Ata - anilar mushu terizde özining perzentilirini
mektepke tapshuratti. Mu'ellim jawaben towendiki
musha'ireni bayan qilip balini qobul qilip alatti:
"Meripet chirighi dilini achqay,
Meripet achquchi tilini achqay..."
Mushundaq resmiyet arqiliq oqughuchi qobul
qilish
Se'idiye mekteplirining ma'arip nizam - qa'idisi
idi.
"Noruzluq munbiri" de melumatliq we'iz (Natiq)
lar we nopuzluq jama'et erbabliri sözge chiqip
pendi - nesihetler arqiliq telim - terbiye elip
baratti. Bundaq usul mekteplerdimu pat - pat
bolup turatti. Uning mezmunining muhim nuqtiliri
towendikiche:
- Özide sehiyliq, ilim we sadaqet supetliri
yetishken kishi mert bolalaydu.
- Heqqaniyet üchün kelgen bala - qazani rahet
bil.
- Helq paydisi üchün özungning ziyinigha razi
bol.
- Ziyade mubalighe we medhiyichilik sha'irni yalghanchiliqqa bashlaydu.
- Medhiye - mubalighe orligenseri özung shunche qulluq ornigha
chushup horlinisen.
- Ademning sinalghini, almining qizarghini
yahshi.
- Qazi hapa bolghan kuni ishiki aldigha barma.
- Halimighan ishingni kishige tangma.
- Achchiqingni ashkarilimasliqqa adet qil.
- Nadan we jahil bilen munazirilishimen dep
waqtingni israp qilma.
- Munapiqqa yahshiliq qilish yahshiliqni zaye
qilishtur.
- Kishige dushmen bolma, kishi dushmen bolimen
dese, qorqma.
- Sewebsiz tetur qarighan dostunggha özre
eytma, chunki uning qelbide sahta dostluq orun
alghan.
- Menisiz sohbetdashliqtin tenha hiyal yahshi.
- Yerim dostunggha sir berme.
- Bugunki mehnet etining rahiti.
- Horunluq - behtsizlikning alamiti.
- Kishi özi üchün guwahchiliqtin otelmeydu,
uning wezni - miqdarini helq olcheydu.
- Eqling yetmes sözni qilma, küchung yetmes
ishqa esilma.
- Ilim - huner ogenmigen kishi bicharilikke
razi bolghanliqtur.
- Telwige berilidighan yahshi jawab - sukut.
- Öz perzentidin hormet telep qilghuchi kishi
awwal özimu ata - anisigha qandaq
qilghanliqini köz aldigha keltursun.
- Ata - anining qerzi perzentlirini mal -
dunyaliq qilip qoyush emes, bilim - hunerge
mahir qilip qoyushta.
Izahatlar:
(1) Tughluq
Tomurhan özining pir ustazi Mewlana
Ershidinning Küchada tesis qilghan "Weliye"
medrisige nurghun iqtisad ajritip bergen. Bu
medrise öz zamanisida katta mektep bolup shohret tapqanidi.
|
|
