E-Mail

5 - Bab Ottura Esirde Qeshqer Merkez Qilin'ghan
Uygur Ma'aripi

Yuqirida bayan qilip otkinimizdek, Uygur klassik ma'aripi Urhun, Shaman we Mani dewri (552 - 844 - Yillar), Idiqut ma'aripi dewri (850 - 1250 - Yillar) we Buddizm ma'aripi dewri (75 - 992 - Yillar) jeryanliridin otup, kéyin Qeshqer merkez qilin'ghan Qarahanilarning Islamiyet ma'aripi dewri (870 - 1211 - yillar) gha qedem qoydi. Bu dewrdiki ma'arip Uygur klassik ma'aripining yuqiri pellisi bolup, putun ottura Asiyada zor shohret qazan'ghanidi.
Yengidin bash koturup chiqqan Islam dini we Islam ma'aripining kuchluk tesiri bilen bashqa diniy etiqadlar tarim wadisidin siqip chiqirilip, Islamiyet ma'aripi ustunlukke ige boldi we intayin tez rawajlandi.
Islamiyet dunyasining bilim - meripet ishliri taza gullen'gen mezgilliride birla Baghdat shehiride 30 aliy bilim yurti, 36 hokumet kutuphanisi bar idi. Miladining 830 - yili bu yerde chong kolemdiki ilmiy hekimet muzeyi (Beyt al hikme) tesis qilindi. U eyni zamandiki eng ataqliq penler akademiyisi idi. Bu akademiyining birinchi bashliqi Huneybi Ishaq (809 - 837 - yilliri Baghdat akademiyisige re'islik qilghan) we uning ikki oghli birlikte Yunanning qedimqi klassik pelsepe eserlirini Erebchige terjime qilip chiqqan. Ularning ayliq ish heqqige 500 dinardin altun berilgen; kéyin ulargha yene terjime originali qelinliqida sap altun mukap qilin'ghan. Bu dewr Islamiyet ma'aripining alemshumul shohret qazan'ghan altun dewri hesablinatti. Ottura Asiyaliq mutepekkur we dangliq alimlardin Medr Imin Musa Harezmi (750 - 847), Ebunesir Farabi (870 - 950), Ebu'eli Ibni Sina (980 - 1037) we Ebureyhan Bironi (972 - 1049) qatarliq alimlar ene shu dewr ma'aripining mehsuli idi.
Miladining 950 - yili Ubulhesen Seyid Hatem, Seyid Jalalidin Baghdadi isimlik ikki chong alim Ordukent (Qeshqer) ke kelip, Islam dini we Islam ma'aripigha asas saldi. Mezkur ikki olimaning dalaliti bilen miladining 953 - yili Sultan Sutuq Bughrahan birinchi bolup silam etiqadini qobul qildi. Shuningdin kéyin Qeshqer ahalisimu keyni - keynidin Islam idyisini qobul qildi. 24 Yilliq soqush (997 - 1021 - Yillar) netijiside Buddizmning jahil qorghini bolghan Hoten hani Yaghliqar yengilip, putun Hoten helqi Islam dinini qobul qildi we bu yerlerde Ereb elipbesi asas qilin'ghan yengi yeziq yurguzuldi.
"Din - insanlarning dunyani tonush jeryanidiki muhim ipadilirining biri..."(1)
Uygur helqining diny etiqadi we ma'arip ide'ologiyiside yuz bergen tarihiy burulushlarmu del dunyani tonush we heqiqet ustide izdinish pa'aliyet jeryani boldi.
Mawzedung: "... Biz tarihni uzuwetelmeymiz, biz Kungfuzidin ta Sun Jungshen'giche bolghan putun otmushni yekunlep, qimmetlik miraslirimizgha warisliq qilishimiz kerek..." Degenidi.
Jung'hua milletlirining bir ezasi bolghan Uygurlarning klassik ma'arip miraslirighimu ene shu kategoriyige kiridu. Qarahanilar dewride Qeshqer merkez qilin'ghan ma'arip ene shu parlaq miraslirimizning muhim nameyendiliridin hesablinidu.
Qarahanilar dewride hemme wilayet, nahiyilerde bashlan'ghuch we ottura derijilik mektepler qurulghan. Bolupmu Qeshqerde meshhur aliy bilim yurti - "Medrise'i Saji'e" tesis qilin'ghanidi, bu aliy bilim yurtida dangliq alimlardin Huseyin Ibin Helep, Seyid Jalalidin Baghdadi, Hoja Yaqup Suzuki, Huseyin Peyzulla, Jamalidin Qeshqeri, Reshide Ibin Eli Qeshqeri, Imadidin Qeshqeri qatarliq nurghun nopuzluq alimlar mu'ellimlik qildi. "Saji'e" bilim yurtigha uningdin bashqa yene nurghunlighan alimlar, peylasoplar, tarihchilar, sha'ir - yazghuchilar toplinip ilmiy munazirler elip baratti.
"Saji'e" bilim yurtining dersliki matematika, Yunan pelsepisi, tilshunasliq, astronomiye tibabetchilik ilmi, logika, tarih, jughrapiye, ilmiy roh sahelirigiche kengeydi. Turluk kategoriyiler boyiche nurghun ilmiy tetqiqat eserliri yezildi. Bu eserler Ereb elipbesi asasidiki Uygur yengi yeziqi bilen yezilatti (3 - Jedwelge qarang).
Biz towende Qarahanilar ma'aripining eng buyuk namayendiliridin bolghan bir qanche alimlarning pedagogikiliq idiyisini qisqiche tonushturup otimiz:

1. Ensiklopedist Alim - Ebunesir Farabi

Ilim - pen dunyasida aristoteldin kéyin ikkinchi ustaz dep shohret qazan'ghan ulugh muteppekkur Ebunesir Farabi hijriyining 295 - yili (Miladi 870 - yili) Qarahanilarning yazliq peytehti Balasaghun rayonining guzel shehiri farab (Otrar) da dunyagha kelgen. Uning dadisi Medr shu jayda eng abroyluq we meripetperwer zat idi. Alimning osmurluk we yashliq dewri farab shehiride otti we bu yerde bashlan'ghuch, ottura mektepni tugetti. Kichikidinla bilim humar, talantliq farabi ilim - penning yuqiri choqqisigha chiqishqa intiletti. Lekin u chaghda farab shehiride hetta Balasaghun rayonida uning Iranzusini qanduralaydighan aliy bilim yurti we bilimlik oqutquchilar yeterlik emes idi. Qeshqerdi "Medrise'i Saji'e" aliy mektipi yengidin tesis qilin'ghanidi. SHunga u ashu dewrdiki Islamiyet ma'aripining ataqliq merkizi - Baghdat shehirige berip bilim ashurdi we ilmiy tetqiqat ishlirigha kirishti. Baghdattiki aliy meripet muhiti bu talantliq yash alimning bilim choqqisigha chiqish arzusigha keng ishik echip berdi. Ebunesir Farabi aldi bilen tiriship - tirmiship Pars tili, Ereb tili, Grek we Latin tillirini pishshiq igilidi, uzun otmey Ereb tilida eser yazalaydighan, Grek tilidiki pelsepe we bashqa ilmiy eserlerni bimalal chushineleydighan sewiyige yetti. Farabi Baghdatta 40 yilche ilim - pen tetqiqati bilen shughullandi. Bu jeryanda u birinchi ustaz dep shohret qazan'ghan Yunan peylasopi aristotelning nurghun eserlirini Erebchige terjime qildi we bu eserlerge qarita ijadiy tepsir (Izah) yazdi.
Farabi Baghdat, Hirat, Herran, Misir we Sham sheherliridiki hesabsiz munberlerde ilmiy leksiye oqudi we ilmiy munazirilerge qatniship, köp ustunlukke erishti. Ereb alimi Ebubekri Beyhaq (994 - 1065 - Yillar) farabi 20 hildin artuq til biletti, dep yazghanidi. Farabi ilim - penning turluk kategoriyiliri boyiche 200 parchigha yeqin eser yazdi. Bu eserler pelsepe, logika, matematika, himiye, astronomiye, tibabetchilik, muzika, siyasiy tuzum, pezilet we bedi'iy eser nezeriyiliri qatarliq keng saheni öz ichige alidu. Hazir melum bolghan farabi eserlirining 119 hil beblografiyisi (Isimliki) uning heqiqeten ensiklopedist ulugh alim ikenlikini ispatlap beridu.
Kéyinki zamanlarda Yawropaliqlar farabi eserlirini "El Farabus" tehellusida Grek we Latin tillirigha terjime qilip neshr qildi we farabishunasliq tetqiqatini elip bardi. Ereb tarihchisi ibni hellikan farabini "Islamiyet dunyasida uninggha tenglisheleydighan hechkim yoq" dep bahalighanidi. Samanilar shahi Nasir Samani farabini "Ikkinchi ustaz" (Aristoteldin kéyin) degen unwan bilen atidi we farabi eserlirini ashu tehellus bilen neshr qildurdi.
Meshhur qanunshunas we mentiqshunas El Amadi (1156 - 1233) Farabigha baha berip mundaq yazghan: "Farabi eng kemter we kichik pe'il zat idi. Mensep we mal - dunyani hiyalighimu kelturmeytti. U Demeshiqte bir chong baghqa qarawulchi bolupmu ishligen. Kechiliri qarawul panuslirining nuridin paydilinip kitab koretti we yazatti. Ene shundaq ijtihat qilip oginip ahiri öz zamanisining katta ellamesi muqamigha yetken. Farabi pelsepe ilmi toghrisida eng mukemmel terip bergen. U shunche tolghan ilmiy hekmet igisi bolsimu yenila meghrurluqtin hali idi. Bir kishi uningdin:
- Bilim jehette siz chongmu, aristotelmu? - Dep sorighanda u jawaben:
- " Eger men shu zamanda yashighan bolsam uning eng chong shagirtliridin bolar idim, - degen. Farabi aristotelning (Es sama) nmliq fizika kitabini az degende qiriq qetimche oqughaniken ".
Behril jawahire (" Dengiz unchiliri ") Namliq kitabta neqil kelturulushiche, farabi bilim igilirining peziletliri toghrisida mundaq degen:
" Bilim izdigen we oginish arzusida bolghan herqandaq kishi yash, temen, zehni ochuq, saghlam we chidamliq bolushi; hush pe'il, rastchil we ihlaschan kelishi; riyakarliqtin we pes arzu - heweslerdin hali bolushi; putun zehniy quwwitini ilimgha beghishlishi zorur. CHunki, bilim ehli bashqa herqandaq menpe'etni etibargha almaydu...".
Farabi insanning burchi toghrisida mundaq yazidu:

Yiraq yur bolsa batil, sözi yalghan,
Heqiqet tarqitip ket bolsa imkan;
Bizge dunya bolmidi abade oy,
Kelmigech teng bu olumche hechbir insan.

Farabi eserlirining mutleq köp qismi Ereb tilida yezilghan (2) Bolsimu, lekin ilgiriki olima - muderrislirimiz Erebchini obdan chushen'gechke farabi idiyisini ders sheklide tonushturatti.
Farabi eserlirining bir qismining isim terjime tizimliki towendikiche:
Pilaton we aristotelning pelsepe asasliri
Ulugh ehlaq - pezilet
" Gi'ometriye we astronomiye " Heqqide izah
Aristotelning " pelsepidiki eniqsizliqlar " Namliq kitabigha izah
Pelsepidiki ihchamliq - logika
Pelsepediki chong logika
Qiyas heqqide
Logika chushkunluki
Qiyas shertliri heqqide
Pelsepe delilliri toghrisida
Pelsepe munazirliri heqqide
Mewjudiyetning muqeddimisi heqqide
Alem boshluqi toghrisida
Efrudning " jan " Namliq esirige izah
Ilim - penning cheki we tertipi toghrisida
Pilaton we aristotelning ikki pelsepisi heqqide
Medeniyet toghrisida
Ulugh tepekkurning menbesi toghrisida
Söz we yeziq toghrisida
Buyuk muzika desturi
Urushning cheki toghrisida
Urushqa seweb bolidighan söz nefli toghrisida
Insaniyetning peyda bolushi toghrisida
Edebiyat munazirisi heqqide binni rawendige reddiye
Tengrining birliki we etiqad toghrisida
Upuq, orbita we alemning miqdari heqqide
Tebi'iy wujudni özgertkuchi mewjudiyetler heqqide
Beqrat we pilaton tepekkuridiki birdeklik
Behtning sewebliri toghrisida
Bolunidighan we bolunmeydighan shey'iler toghrisida
Jin - sheytanlar heqqide
Medeniy siyasetler toghrisida
Mewjudiyetning peyda bolush orni
Millet we medeniy - ma'arip toghrisida
Pelsepidiki eniqlima (20 Tomluq yirik eser)
Herbiy qomandanlar toghrisida
Turmush we urush toghrisida
Yuqiri alem tesirliri toghrisida
Astronomiye qanunliri heqqide
Ijtima'iy hayat toghrisida
CHush toghrisida
Yeziqchiliq sen'iti toghrisda
Haywanlarning eza tuzulushi toghrisida
She'ir we qapiye toghrisida
Medeniy jem'iyet toghrisida
Asman jisimlirining heriket qanuniyetliri
Ilim - pen ehlining horlinishi toghrisida
Asman (Mu'elleq) we hawaning rengliki toghrisida
Himiye sana'itining zorurluki we uni inkar qilghuchilargha reddiye
Aristotelning " metafizika " Namliq kitabidiki bezi eniqlimilar toghrisida
Aristotelning logikisigha hashiye
Muqerrerlikning shertliri toghrisida
Rohning mahiyiti toghrisida
SHey'iler heqqide tebi'et mahiyitidin anglash mumkin bolghan mesililer toghrisida
Yuqiriqilar farabi eserliri tizimlikining azla bir qismi. Uning tetqiqatining kengliki we chongqurluqi kishini heyran qalduridu. U ijtima'iy, pelsepe qatarliq mesililer ustidila tetqiqat yurguzup qalmay, belki ka'inatning qanuniyetlirigiche tehlil yurguzgen. Bolupmu uning " millet we ma'arip " Serlewhilik esiri we muzikashunasliq hemde she'iriyet sen'iti heqqidiki eserliride telim - terbiyining insan iqtidarini yuqiri koturushtiki roli toghrisida qimmetlik tepekkurlar chaqnap turidu.

2. Ataqliq Alim We Tilshunas Mehmut Qeshqeri

Mehmut Qeshqeri Qarahanilar ma'aripi taza gullen'gen chaghda guzel Opal kentide (3) Miladining 1028 - yilliri etrapida meripetlik a'ilide tughulghan. Qeshqerning Opal kenti eyni zamanda keng baghu bostanliq, sap hawaliq jay idi.
Mehmut Qeshqerining anisi parasetlik we bilimlik ayal (4) bolup, Mehmut Qeshqerining osup yetilishige zor tesir korsetken. Mehmut Qeshqeri özining meripetlik anisining terbiyiside sawadini chiqarghandin kéyin, shu yerdiki bashlan'ghuch we ottura mektepni ela tugetti. Kéyin Qeshqerdiki hanliq Medris (Medrisi Saji'e) ge kelip chong alim we meshhur pedagog Huseyin helep atliq oqutquchida oqudi. U bu yerde Pars, erb tili grammatikisini, logika we pelsepe ilimini, tarih, jughrapiye, astronomiyini, tibbiy ilimni hem edebiyat tarihini pishshiq ogendi (5). Kéyin u, putun ottura Asiya dalilirini kezip yurup, nurghun yillar emeliy ilmiy tekshurush elip bardi. U mushu ilmiy tekshurushliridin kéyin " yirik qamus " Dep etirap qilin'ghan meshhur " Turkiy Tillar Diwani " Namliq olmes esirini yezip chiqti. Uning bu alemshumul abroy qazan'ghan katta emgiki uning 10 yilliq ilmiy tekshurush sayahiti we ikki yilliq (1072 - 1074) Pishshiqlap ishlesh emgikining shanliq mewisi boldi.
Turkiyilik Turklog we dangliq alim Bisim Atalay " Turkiy Tillar Diwani " GHa baha berip mundaq degenidi: " hazirghiche Turkiy tillarda buningdin ustun turidighan birermu eser korulup baqmighan. Bu eser yiganidur...".
" Turkiy Tillar Diwani " Dek nadir eserni yezish yolida, mehmut Qeshqerining Turk, Turkme, Oghuz, Chinggil, Basmil, Yaghma, Qirghiz qatarliq barliq Turkiy qebililirining minglighan kent, awul we mehelilirini arilap, ularning tilini, orp - adetlirini, etnografiyisi (Kelip chiqishi menbesi) ni, tarihini, jughrapiyiwi jaylishishini, medeniyitini tepsiliy tekshurup chiqqanliqi - uning bu japaliq ijtihadiy, uning mulki serdar yaki herbiy serkerde bolushqa hewes qilmay, ilim - meripetni gullendurush yoligha özini pida qilghan ulugh meripetchi we helqperwer ulugh alim ikenlikini ispatlaydu. Aptor öz esirining muqeddimiside "... Ebediy yadikarliq we putmes - tugimes bir bayliq bolup qalsun dep... Bu kitabni yezip chiqtim..." Deydu. Heqiqetenmu bu ulugh kitab insaniyet medeniyitige qoshulghan putmes - tugimes bayliq. U shundaqla milyonlighan ewladlarning iptihari.
Mehmut Qeshqeri tilshunasliqning tunji ustazi, jahan Turkulogiye penige asas salghuchi buyuk ustazdur. " Turkiy Tillar Diwani " Din ibaret bu katta qamus intayin keng saheni öz ichige alghan. Uningda astronomiye, jughrapiye, adem fizi'ologiyisi, turmush, yemek - ichmek, kiyim - kechek, qoral - sayman, haywanat, tash - meden, tagh - derya, qatnash sawatliri, maqal - temsiller, tarihiy riwayetler, kishilerning orp - adetliri qatarliqlarghiche keng melumat berilgen. Biz yene " diwan " GHa kirguzulgen eqliye sözler, she'ir - qoshaq, temsiller arqiliq bu buyuk alimning meripet idiyisini, dedaktik köz qarishinimu ochuq koruwalalaymiz. Bu heqte biz " diwan " Din birnechche nemune korsetsek kupaye:
△ Qut belgisi bilik. (Beht - sa'adet belgisi bilimdur).
△ Ermuge bolut yuk bolur. (Horun'gha bolutmu yuk bolur).
Meripetlik qoshaqlar we pendi - nesihetler:
△ Oghlum sanga nesihet: Peziletni miras qil; Bilimlikke yeqinlash, Da'im uni ustaz qil.
△ Mendin nesihet oghlum pezilet yarat, Elde ulugh alim bolup ilmingni tarat.
△ Köpligen pezilet igiliri we bilimi taghdek danalar alemdin ketti. Ularning bibaha söz - hekmetliri helimu dilimni yorutup turidu.
△ Bilimlik kishilerni hormetle, sözige ashiq bol, ularning pezilitini ogen, emeliyitingdimu shundaq bol.
△ Ilim - hekmet izde; lekin meghrurlanma, nadanlar mahtinar, sinaqlarda mat bolar.
△ Meripet soyguchi hergiz mal - dunyagha herisliq qilmaydu.
" Turkiy Tillar Diwani " Da peziletlik bolush, emgek soyush, wapaliq bolush, jasaretlik bolush toghrisidiki telim - terbiye idiyilirimu qedimqi maqal - temsiller, qedimqi qoshaqlar arqiliq nurghun singdurulgen.
Mesilen:
△ Emgek ekinde qalmas (Emgek boshqa ketmeydu).
△ Arpisiz at qir ashalmas, yardemchisiz palwan sep yaralmas.
△ Kengeshlik ish ongshilar, kengeshsiz ish buzular.
△ Tugimende tughulghan chashqan hawaning gulduridin qorqmas.
△ Yaqisidikini yalaymen dep, qolidiki tawiqidin ayriliptu.
△ Kosen uzun bolsa qol koymes.
△ Uy bolidighan kala mözay cheghida bilinidu.
△ Hajetmen mehman aldinggha kelse, sen uni kutkuzme, teyyar eshingni aldigha keltur.
△ Mehmanni izzetle, dangqingni elge yaysun.
△ Behil - peskesh, yarimas adem - mal - dunyaning saqchisi, u yemey - ichmey yighidu, ahir özgige qalidu.

3. Uygur Klassik Ma'aripining Ulugh Ustazi Yusup Has Hajip We  Uning Ma'arip Idiyisi

Uygur ma'arip tarihida ulugh mutepekkur Yusup Has Hajip we uning meshhur esiri - " Qutadghubilik " Dastani intayin muhim orun tutidu. Yusup Has Hajip Qarahanilar ma'aripinng taza gullen'gen we özi ordida has hajipliq (Orda wezirlik) wezipisige tehi qoyulmighan mezgiller (1609 - 1070 - Yillar) de meshhur " Qutadghubilik " Dastanini yazghan we uni Bughra Qarahan Ebu'eli Hesen Binni Sulayman'gha teqdim qilghan. Bu katta eserni yazghan chaghda Yusup Has Hajip heli yashinip qalghanidi. Dastan'gha qisturup ketken towendiki izahlardin bu nuqta melum bolup turidu:
"... Nurluq bahar peslidek checheklik idim, ghazanglarmu chushti, hemme qurudi. Qeyindek mustehkem, oqtek tuz idim, yadek egri bolup, mukchiyip qaldi...".
Qutadghubilik 82 bab, 6444 beyit, 13 ming 288 misradin qurulghan chong hejimlik dedaktik dastan. Bu katta eser pelsepe, tarihshunasliq, dolet - qanun, (Hoquqshunasliq), jem'iyetshunasliq, ma'arip, tibabet, jughrapiye, tebi'et, matematika, astronomiye, diplomatiye, til - edebiyat we herbiy ilim qatarliq uniwersal mezmunlarni öz ichige alidu. Eserning putun mezmunigha ilim - meripet medhiyisi singdurulgen. Bu nuqta eserning namidinla eniq melum bolup turidu. " Qutadghubilik " - Beht - sa'adetke erishturguchi bilim degen menini bilduridu.
" Qutadghubilik " Ning shohriti öz zamanisida her terepke dang ketken. Herqaysi el kishiliri uni ulughlap herhil namlarni bergen. Bezi sherq elliri uninggha " zinetul umira " (Emirler zinniti) dep nam berse, Iranliqlar " shahname'i Turk " (Turkler shahnamisi) yaki beziler " pendiname'i Turk " (Turkler nesihetnamisi) dep nam bergen.
" Qutadghubilik " Ning putun mezmuni tot muhim shehsning obrazi arqiliq bayan qilinidu. Uning birinchisi kuntughdi (Padishah - adalet we qanun simwoli); ikkinchisi aytoldi (Wezir - beht - sa'adet simwoli), uchnchisi ogdulmish (Wezirning oghli - eqil - idrak simwoli); totinchisi odghurmish (Wezirning qerindishi - qana'etning simwoli) bolup, eserning putun mahiyiti mushu tot shehsning munazire kureshliri arqiliq echip berilidu. Bilim, adalet, pezilet we chidam - gheyret hisletliri insanlarning eng guzel ghayisi hesablinidu. Telim - terbiyining tup meqsiti ademlerni ashu ghaye bilen yetildurup beht - sa'adetke erishturushni nishan qilidu.
Towende biz " Qutadghubilik " Ning ma'arip idiyisi toghrisida bir qanche misal korsitip otimiz:
△ Bilimni ulugh, eqil - idrakni buyuk bil, bu ikkisi insan mertiwisini yuqiri koturidu.
△ Bilimni nemishqa bilim degenlikning menisini bil. CHunki, bilim igisidin kesel yiraqlishidu; bilim - mesh'eldur, mesh'el yorusa kishi kechidimu yoldin azmaydu.
△ Ishinngni uqumushluq kishiler bilen ishle; zamanengni bilim bilen mustehkemle.
△ Bilim al, özungge tordin orun hazirla, herqanche bilsengmu yene ogen, yene izden; qarighinki, bilimlik kishiler sora, sora, öz tileklirige yetishken.
△ Adem beribir olidu; bilim igilirining sözi olmeydu.
△ Ikki nerse bilen adem qerimaydu: biri bilim, biri peziletlik söz.
△ Ey oghul, mendin sanga altun, kumush qalsimu, sen uni mendin sanga qalghan meripetke teng korme.
△ Kishi bilen kishi otturisida perq köp, eng chong perq bilimde.
△ Alemdiki hemme yahshiliq bilimdin kelidu, bilim bilen kishiler asman'gha yol achalaydu.
△ Bilim ehli öz bilimi bilen kishilerge meripet chachmisa, uning bilimi nursiz qalidu.
△ Jahan tutquchi er parasetlik bolsa jahan mustehkem bolidu; bilimlik bolsa, memlikiti kuchluk bolidu. Mushu ikkisi birleshken kishi kamalet tapidu. Kamil kishi hemme nemetke ige bolidu.

Pezilet toghrisida:

△ Semimiyet insanni yukselduridu, insan inawitini yuqiri kotiridu.
△ Kishige adil bol, adil kishining her bir peyti behtlik bolalaydu.
△ Nepsaniyet uchun özungni otqa atma, hawayi - hewestin bolghanma.
△ Achköz kishilerge ish tapshurma, wapasiz kishilerge ash - tamaq berme.
△ Dunya bir terilghu etizdur. Emgek bilen dan terisang, hayan urughi alisen.
△ QOpal sözni tilingdin chiqarma, qopal til yalqunjighan ot.
△ Haramgha arilashma, oktem bolma, öch alma.
△ Haraq ichme, pitne - pasattin neri qach!
△ Mensep igisi bilimlik, dana, közi toq, kongli koksi keng bolushi lazim.
△ Achköz toymaydu, uning nepsige dunyaning ash - tamiqi yetishmeydu.
△ Yalghanchi wapasiz kelidu, wapasiz kishi helqqe beht kelturmeydu.
△ Mensepdarning mijezi tersa bolsa, ish teturge mangidu, hushalliqi qayghugha aylinidu.
" Qutadghubilik " Dastanida ehlaq - peziletning esheddiy dushminidin biri bolghan haraq - sharapning ziyini toghruluq towendikidek agahlanduridu:
... Uchinchi, haraqqa bolush muptila,
Bu er omri sheksiz keter boshqila.
Haraq ichse alim ilimsiz bolur,
Ilimisz mest bolsa nemiler qilur?

Biz bu yerde iptiharliq bilen tilgha alimizki, " Qutadghubilik " Ichide bashtin - ayagh izchil singdurulgen " bilim - kuch; bilim - beht qorali; bilim - insan qedir - qimmitining uli..." Din ibaret hitablar menggu olmes heqiqettur. Mu'ellip öz esiride kishilerge baliliq mezgilidin bashlap eqliy terbiye, ehlaqiy terbiye, jismaniy terbiye, huner - maharet terbiyisi, guzellik terbiyisi qatarliq etrapliq telim - terbiye berishning zorurlukini tekrar tewsiye qilidu. Mana bular eserde bashtin - ahirghiche chaqnap turidighan parlaq idiyidur. Eserde yene doletni ilim - pen bilen bashqurush, dolet we jama'et ishlirigha qabil, bilimlik we iqtidarliq kishilerni qoyush, bilim ehlini soyush, ilmiy ijadiyetke keng medet berishni tekrar jekileydu, meripetshunasliqqa a'it bu ulughwar teshebbuslar hazirmu re'al qimmetke ige. " Qutadghubilik " Dastanida Mu'ellip yene ijtima'iy tebiqiler, ijtima'iy hayat, maliye - iqtisad, harji ishlar, herbiy ishlar, siyasiy hizmet, qehrimanliq jasariti, " mukapat we jaza " Hemde qanunshunasliq qatarliq keng mesililer ustidimu chongqur tehlil elip baridu. Eserning nezme yeshmisi asasida yuqiriqi mezmunlargha alaqidar bir qisim misallarni korup baqayli:
Hawayi - heweske berilmeslik toghrisida:

Hewesni eqil birle basqin utup,
Bilim birle yanchighin nepsingni tutup.

Tuzulmes tilesek, hewes boynin kes,
Tuzulur egrilik ger olse hewes.

Özumchilik - menmenchilikning aqiwiti we uninggha qarshi turush toghrisida:

Eghir yuk kishige özemchil qiliq,
Özemchil qiliqqa oq at, qarshi chiq.

Yeghi qilmighanni shu qiliq qilar,
Yeghidin bu yeghi nechuk perqliq?

Eqil - idrak, paraset we bilimning ulughluqi toghrisida:

Bilim bayliq ol, gadaylashmaydighan,
Qaraqchi we oghri alalmaydighan.

Eqildin bolekke hormet bolmighay,
Eqilsiz adem u, bir ochumla lay.

Eqil kimde bolsa bolur u esil,
Bilim kimde bolsa bolur han u, bil.

Eqil bir chiraghdur, közi yoqqa köz,
Oluk ten'ge jan ol, gacha tilgha söz.

Kichik pe'illiqning ulughluqi we tekebburluqning yamanliqi toghrisida:

Kichik pe'il ulughluq - surer köp zaman,
Tekebburgha tegmes ulughluq haman.

Soyuk el ichre kichik dil kishi,
Soyulmes tekebbur, yirik dil kishi.

Mensepdarlarning peziletliri toghrisida

Közi toq, hayaliq, nazukluq kerek,
Tumen hil bilim we zereklik kerek.

Dili bolsun hemme kishige kichik,
Tili bolsun yumshaq, shekerdek chuchik.

Eger bolsa begler zalim hem yaman,
CHiqar ishlar tuz yoldin haman.

Bilimni we bilim ehlini qedirlesh toghrisida:

Yoq bolsa jahanda hekim - ilimlik,
Terip, unmes erdi yerde yeguluk.

Ular ilmi bolsa jahanda chiragh,
Yol azmas kechide yorusa chiragh.

Qattiq soy ularni qedirle sözin,
Tola yaki azdur ogen ular bilginin.

Ular qoy padisi ichre serkidur,
U bashlap mangsa qoy tuz yolgha yurur.

Perzentlerge telim - terbiye berishte ata anining mejburiyetliri toghrisida:

Tughulsa sanga ay kebi qiz - oghul,
Anga terbiyichi sen özungla bol.

Oghul - qiz huy - peyli bolsa yaman,
Yaman qilghan ata - ana ularni haman.

Uyatliq we nomus peziletliri toghrisida

Kishining serhili uyatliq kishi,
Uyatliq kishidur kishiler beshi.

Uyatliq kishige putun ishni ber,
Uyatliq jahalet ishigin eter.

Uyatsiz - nomussiz kishilerning mahiyiti toghrisida:

Uyatsiz kishidur kishi rezli,
Durust söz sözlimes uyatsiz tili.

Bir goshsiz songektur uyatsiz yuzi,
Etilmes toshuktur uyatisz közi.

Til - sözning peziletliri toghrisida

Özungni közet bek, yahshi sözligil,
Soralghanda sözle, yene qisqa qil.

Köp angla bu sözni tola sözlime,
Bilim birle söz tuz, ishletkin eqil.

Koyer otqa ohshar kereksiz sözung.
Eghizdin chiqarma koyersen özung.

Achköz - hiyanetchiler toghrisida

Hiyanet qeyerge ger bassa ayagh,
Qachar paydiliq ish hemmisi yiraq.

Hiyanetchi nege qol sunsa eger,
Dengizmu susizlar, qurup keter yer.

SHehsiyetchi, cheqimchi we pitne - pasatchilarning mahiyiti toghrisida:

Qetilma ikki hil erge, yiraq tur,
Qetilsang korersen chataq chiqirur.

Beridu cheqimchi, pitne - pasatchi,
Biri ikki yuzluk shehsiyetchi.

Adil qanun we qanunning adaletliki toghrisida

Adil qanun kokte - bir tuwruk irur,
U qanun buzulsa, asman yiqilur.

Yoq erse qanunluq begler mubada,
Yette qat asmanni buzatti huda.

Qilip adalet bilen her ishtin,
Ayrimay beg ya qul dep hechkishin.

Manga teng ikkisi qanun aldida,
Bolekche bolmasmen hokum waqtida.

Zalim beg surelmes beglik dewrini,
Koturmeydu helq uning zulmini.

El artar, qanun birle tuzulur jahan,
Zulum birle horap el, buzulur zaman.

4. Edib Ehmetning Ma'arip Idiyisi

Edib Ehmet Qarahanilarning ahirqi dewride yashighan ataqliq oqutquchi, sha'ir we zamanisining meshhur mutepekkuri idi. Uning " etebetul heqayiq " (Heqiqetler bosughusi) namliq dedaktik esiri Uygur ma'arip tarihida muhim orun tutidu.
" Etebetul heqayiq " - Jem'iy 14 bab, 484 misradin terkib tapqan, bay pedagogikiliq mezmun'gha ige dastan, eserning ma'arip idiyisini towendiki qisqa misallar bilen korsitip ötimiz:

Bilim - meripet toghrisda:

△ Bilimlik kishi qimmetlik dinar (Altun - tilla); bilimsiz nadan - qimmiti yoq yamaq, pahal.
△ Insanning zinniti - eqil.
△ Bir bilimlik ming nadan'gha teng.
△ Turluk - tumen ishlarda nadanning korguluki pushayman; uninggha pushaymandin özge qismet yoq.

Pezilet toghrisida:

△ Edeb - ehlaqning beshi - til.
△ Kishini til bilen azablima, bilginki, tigh yarisi saqiyidu, til yarisi saqaymaydu.
△ Kishige her ish kelse tildin kelidu, yahshiliqmu, yamanliqmu tildin ayan bolidu.
Qarahanilar dewride yene Reshid Binni Qeshqeri (1083 - yili wapat bolghan) we Imamdin Qeshqeri (11 - Esir) qatarliq meshhur tibbiy ustazlar alahide orun tutidu. Imamidin Qeshqeri yazghan " sherhi elqanun " Uygur tibabetchilikining nopuzluq desturi idi.
1216 - Yillliri chinggizhanning besimidin gherbke qachqan Qitanlarning serkerdisi kuchluk nurghun leshkerliri bilen Qarahanilar zeminigha besip kirip wehshiylerche qirghinchiliq yürgüzdi. Nurghun alimlar dargha esildi. Mektep, Medrsler koyduruwetildi. Kitab we qolyazmilarni yighip gulhan yaqti. Dangliq alim we meripetchi Ellame Ala'idin Muhemmet Hoteni 3000 oqughuchisi bilen bille hazirqi Yurthan kenti (6) de tirik komuwetilgenidi, Hotenni " shehidani Hoten " dep atash ene shu qanliq tarihning biwaste yadnamisi.

Izahatlar:

(1) " Helq geziti " 1983 - yili  7 - ayning 25 - kunidiki sani 7 - bet.
(2) Eyni zamanda Ereb Islamiyet dunyasining ortaq tili hesablinatti.
(3) Opal Qeshqer shehirining gherbiy jenubigha 45 kilometr kelidighan yerge jaylashqan we pamir etikidin orun alghan, hawasi sap, tebi'iy menzirisi guzel bir jay.
(4) Alimning anisi bubi Rabiye öz zamanisida oqumushluq ayal idi. Mehmut Qeshqerining yetilishige chong tesir korsetken. Mehmut Qeshqerining atisi Huseyin Binni Muhemmet we bowisi Muhemmet Binni Yusupmu zamanisida ataqliq kishiler idi. Ana terep bowisi Seypidin tehimu bilimlik kishi idi.
(5) Mehmut Qeshqeri miladining 1118 - yili Opalda " Medrise'i mehmudiye " Namliq yuqiri derijilik mektep teshkil qilip, özi sekkiz yil oqutquchiliq qilghan. U oqutquchiliq hizmitini taki wapat bolghuche dawamlashturghan. Mehmut Qeshqeri 1126 - yili 97 yeshida ana yurti Opalda wapat bolghan.
(6) Bu jayda hazirmu " ellame shehitliki " Degen mazar bar. U qedimqi sheher harabisi " yurthan " Bilen tutiship turidu.