| |
Kirish
Söz
Ilim - pen tarihchiliri 20 - esirni "Ilim pen
partlighan dewr" dep hokum qilishmaqta.
Ma'aripning gullinishi arqisida, hazir dunyada
yiligha 650 ming hil kitab yezilip, minutigha bir
hil kitab neshr qilinmaqta, kunige 900 hil
keshpiyat barliqqa kelmekte, her kuni 1500 hil
ilmiy dissertatsiye elan qilinwatqan ilmiy
dissertatsiye 5 milyondin, ihtira, keshpiyatlar
350 mingdin ashmaqta.
Pen - téhnika saheside meydan'gha kelgen
alemshumul uch chong inqilab (Par quwwiti, elektr
quwwiti, hesablash mashinisi) ning hemmisi ma'arip
tereqqiyati bilen zich munasiwetlik. Shunga
alimlar: "Hazirqi zaman derwazisining achquchi -
ma'arip" dep mu'eyyenleshturmekte.
Iqtisadshunaslarning periziche, bashlan'ghuch mektep
sewiyilik ishchilarning ishlepchiqirish unumdarliqi
43%; ottura mektep sewiyilik ishchilarning
ishlepchiqirish unumdarliqi 108%; aliy mektep
sewiyilik ishchilarning ishlepchiqirish unumdarliqi
300% bolidiken. Bu pakittin ma'aripning jem'iyet
tereqqiyatida neqeder muhim orun tutidighanliqi
öz - özidin melum.
Élimizde totni zamaniwilashturushtin ibaret
ulughwar kuresh nishanisi otturigha qoyulghandin
keyin, medeniy - ma'arip ishlirimiz kundin -
kun'ge gullinishke qarap ilgirilimekte, jumlidin
az sanliq milletler ma'aripimu intayin tez
rawajlanmaqta. Bu tereqqiyatni biz ma'arip
tarihshunasliqi we sélishturma ma'aripshunasliq
prinsipliri asasida tetqiq qilip korsek tehimu
ochuq koruwalalaymiz.
Uyghur ma'arip tarihigha a'it hazirghiche hechqandaq
sistemiliq materiyalgha ige bolmighinimiz uchun,
deslepki izdinish mewisi ornida mushu qisqiche
tarih yezildi. Bu uyghur ma'arip tarihshunasliqi
we ma'arip sélishturmashunasliqi bilen shoghulliniwatqan ma'aripchilirimiz we
tetqiqatchilirimizning ilmiy izdinishige az - tola
ilham bergusi, dep ishinimiz.
1 - Bab Mu'ellim We Mektepning Peyda Bolushi
"Insaniyet ewladini terbiyilesh - omumiy we
mengguluk kategriye" (W. I. Lenin) bolghini uchun,
télim - terbiye tarihi iptida'iy jem'iyetnila
bashlan'ghan. Bu "Iptida'iy ma'arip" basquchida ata
- anilar öz perzentlirige, tejribilik ustilar shagirtlirigha peshqedemler kichiklerge mu'ellim idi.
Ogitilidighan ders turliri bolsa qural -
saymanlarni yasash usuli, otyash yighish, oy
qushlirini ogitish usuli, yirtquchlardin qoghdinish
maharetliri qatarliqlardin ibaret idi. U emgek
eméliyitide yurguzuletti, keng ormanliq we
dalilar dershana idi.
Keyinrek, ishlepchiqirish peydinpey tereqqiy qilip,
mehsulat eshinidighan boldi. Emgek teqsimati
barliqqa keldi, kesip turliri ayrilip chiqti.
Buning arqisida quldarliq tuzum, dolet we urush
peyda boldi.
Mushu obyektip mewjudiyet yeziqining ijad
qilinishigha turtke boldi.
Yeziq (Het) ning eng deslepki anisi 5000 yillar
burun qedimqi MISIRda keship qilin'ghan Irugilip (Shekil)
hetidur, shu chaghda MISIRda yene saman qeghez,
kalendar (Shemsiye, qemeriye) mu ijad qilindi.
Shuningdin keyin insanlarning yazma tarihi
bashlandi.
Mu'ellim we mektep ene shu yeziq keshpiyati
asasida peyda boldi. "Mektep" degen atalghuning
menisimu shuningdin derek beridu.
Dunyada tunji mektep qedimqi MISIRning Tibbis (Thebes)
degen yeride qurulghan. Bu mektepning nami
Ramissum (Ramissum) - "Oqutush orgini" dep
atilatti.
Miladidin burunqi 2870 - yili MISIR Pir'oni
Essining weziri Pitah Hutip teripidin yezilghan "Sebuyet"
we "Ehlaqname" namliq kitab resmiy ijtima'iy
terbiye dersliki bolup bekitilgen. Del shu
mezgillerde Babilunda padishah Ashurbanpalning
orda kutuphanisi qurulup, uningda 25 ming jild
kitab saqlan'ghan.
Lekin kitab we dersliklerning koplep yezilishi
herplik het ijad qilin'ghandin keyinla mumkin
boldi. Qedimqi Finikiliqlar miladidin 3000
yillar ilgiri jahan ma'aripining tunji ana tili
dersliki "Élipbe" (1) Kitabini tuzup
chiqti.
Qedimqi MISIR we Babilun ma'aripining turtkiside,
qedimqi Yunanda tunji pedagog orgini Epib (Epib)
qurulup, mu'ellimlerning télim - terbiye
ishlirigha yetekchilik qilinidighan boldi.
Biraq, bu chaghdiki mu'ellimler quldarlarning
a'ile oqutquchiliri bolup, "Yallanma ependi" dep
atilatti. Oqutquchilarni kemsitidighan bu atalghu
keyinrek men'iy qilinip, uning ornigha
mu'ellimlerni "Pedagog" dep ataydighan boldi. Peb
bala, Gokis yetekchi - "Perzentlerni
yeteklesh"
degen uqumni bilduridu.
Shuning bilen bille, perzentlerni qandaq
yeteklesh
usuli toghrisida dedaktika ilmiy meydan'gha keldi.
Grek tilida bu söz dedaktikos (Men oqutimen)
degen menini bilduridu.
SHundaq qilip, quldarliq tuzumide ijtima'iy
ma'arip oqutquchiliri pedagog, a'ile oqutquchiliri
bolsa "Mu'edib" dep eniq ayrildi.
Uzun otmey, qedimqi Yunanda mu'ellimler ichidin
chong peylasoplar yetiship chiqip, mu'ellimlerning
ijtima'iy orni zor derijide yuqiri koturuldi.
Ularni kishiler Sopist ("Ilim guruhi") dep atap,
bek hormet bilen tilgha élishidighan boldi.
Ilim guruhidikiler chong alimlar we meshhur natiq
(Aratur) lardin bolup, ularning ijabiy
turtkiside, miladidin burun qedimiqi Yunanda
arqa arqidin akademiye (2) We inistitutlar (3)
Quruldi. Ma'arip tarihida bu dewr "Klassik
ma'arip dewri" dep atilidu.
Klassik ma'aripning oqutush programmisigha yette
hil ders: Grek - Latin tili, natiqliq nezeriyisi,
de'alektika, matematika, ge'ometriye,
astronomiye we muzika kirguzulgen. Bu "Yette
sen'et" dep atalghan.
Yuqiridiki yette sen'et programmisi qatarigha
keyinrek yene tenterbiye maharet dersimu qoshuldi.
Miladidin burunqi 776 - yili qedimqi Yunanning
olumpiye degen yeride tesis qilin'ghan olimpik
(4) Tenterbiye herikiti kishilerning etrapliq
tereqqiy qilishigha zor turtke boldi.
Klassik ma'aripning ulugh namayendiliridin bolghan
meshhur alimlar, peylasoplar we pedagoglarning
eng buyuk wekilliri Soqrat (5), Prutagras (6),
Demokrit (7) Qatarliqlar télim - terbiyide
etrapliq tereqqiy qildurush mezmun qilin'ghan bir
yurush sistemiliq pedagogika nezeriyisini
otturigha qoydi. Bolupmu yawropa klassik
ma'aripining eng dangliq wekili, dunyada birinchi
ustaz dep shohret qazan'ghan aristotil (Miladidin
burunqi 384 - 322 - yillar) miladidin burunqi
335 - yili afinada "Rokyan" namliq meshhur
inistitutni tesis qilghan we chong imperator
Iskende Zulqerneyinni oqutqan, iskender bu
mektepke 800 taran (8) Altun hediye qilghan.
F. En'gels Aristotelni qedimqi dunyada "Hemmila
pendin hewerdar chong alim idi" degen. Derweqe u,
ilim - penning hemmila sahéliride ajayip zor
muweppeqiyet qazan'ghan we intayin nurghun eser
yazghan. Aristotel siyasiy tuzum ustide 158 hil
tetqiqat élip barghan.
Aristotel ilm - penni tunji qetim uch chong
kategoriye (Nezeriyiwi bilim kategoriyisi,
eméliy ishlinidighan penler kategoriyisi, ijadiyet
peni kategoriyisi) ge ayrip chiqqan. U matematika,
logika, di'alektika we bashqa tebi'iy penlerni
nezeriyiwi bilim kategoriyisige; ehlaqshunasliq,
siyaset, iqtisad we istrategiyeshunasliq
ilimlirini eméliy ishlinidighan penler
kategoriyisige; she'ir, muzika we bashqa hemme
sen'etni ijadiyet penliri kategoriyisige ayrighan.
Aristotel - yene logika ilmini keship qilghuchi,
di'alektika ilmining asaschisi. SHuning bilen u
yene insaniyetning tunji ma'arip qamusi -
ensiklopediyining yaratquchisi, Aristotel
ensiklopediyige omumiy (Insklo) ma'arip (Pidiya)
degenlik bolidu, dep eng mukemmel terip bergen.
Aristotel öz qoli bilen tesis qilghan "Rokyan"
inistitutida ma'arip (Pedagogika) nishanisi qilip
towendiki meshhur télimatni otturigha qoyghan.
"... Grazjdanlarning hemmisini ma'ariptin erkin
behrimen qilish zorur, ma'arip ularning eqliy,
ehlaqiy, jismaniy jehetlerdin etrapliq tereqqiy
qilalishigha uyghun bolushi kerek...".
Biraq, Aristotel idi'ologiye saheside yenila
eyni zamandiki quldarliq tuzumining muteppekkuri
idi. U bu tarihiy cheklimidin nerigha bosup otup
ketelmidi. U özining eserlirining biride mundaq
degen: "Qullar peqet söz qilishnila bilidighan
qoraldur...". * * * * * * Élimizning Huang'he wadisi
sherq klassik
ma'aripining asasiy merkezliridin biri bolup,
miladidin hélila burun élimizde meshhur "Jyagu"
yeziqi keship qilin'ghan. Bu yeziq dunya boyiche
eng burun keship qilighan yeziqlar qatarigha kiridu.
"Jyagu" yeziqi eng qedimki basquchta songek we
tashpaqa qepighila yezilatti. Uninggha pal
tebirliri hem yahshi - yamanliq toghrisidiki
qiyaslar putuletti, bu yeziq tedrijiy islah
qilinishi arqisida hazirqi Junggo yeziqi wujudtqa
kelgen.
Quldarliq tuzumidiki sherq ma'aripining eng chong
wekili Kungfuzi (Miladidin burunqi 551 - 479 -
yillar) bolup, uning hususiy mektipide 3000 din
artuq oqughuchi terbiylen'gen. Ularning ichidin 70
tin artuqraqi shu zamanning ataqliq alimliri we
pedagogliridin bolup yetiship chiqqan.
Kungfuzining zamandishi peylasop Lawzi uzun
yillar oqutquchi bolush bilen bille élimizde "Min
fu" namliq tunji kutuphanini tesis qilghan hem
özi kutuphana bashliqi bolghan.
Kungfuzining "Muhakime we bayan" namliq esiride
uning ma'arip idiyisi héli keng sherhilen'gen. U
"Hem oginish, hem oylinish kerek", "Oginip
zerikmeslik, ogitip harmasliq" dep tekitligen.
Kungfuzining ehlaq terbiyisining yadrosi "Wapadarliq"
bolup, u "Wapaning sherti mehribanliq" dep
teshebbus qilatti, yene "Özung halimighanni özgige
tangma" dep tekitleytti.
Kungfuzi idiyisining tesiride élimizde miladidin
burun "Meripetname" namliq pedagog risalisi
yezilip chiqti. Bu eser sherqning klassik ma'arip
tarihida chong ehmiyetke ige bolup, uningda eyni
zamandiki ma'arip tuzumi, oqutush mezmuni,
metodika mesililiri sherhilen'gen.
Élimizde keyinrek birmunche yuqiri bilim
yurtlirimu tesis qilin'ghan, mesilen: miladining
1 - esirde (Gherbiy hen sulalisi dewride) shotang
(学堂) Mektipi, miladining 276 -
yili "Gözisho" (Hanliq
mektep) tesis qilinip, mensepdarliq terbiyisi
élip berilghan.
Tang sulalisi dewrige kelgende Junggo ma'aripi
kop derijide gullendi. Doletlik kutuphanilar
quruldi. Tere we lata - purushlardin yengiche
qeghez yasash keship qilindi. Bu keshpiyat sherq
ma'aripini yukseldurushte zor turtke bolush bilen
bille gherbning metbe'e we qeghez sana'itining
rawajlinishidimu turtkilik rol oynidi.
Tang sulalisi dewride Junggo sherq ma'aripining
merkizige aylan'ghini uchun, Yaponiye qatarliq
qoshna ellerning oqughuchiliri turkum - turkumlep
élimizge kélip bilim élip turdi.
Izahatlar:
(1) Bu atalghu Finikiliqlarning "Alpabeyt"
sözidin kélip chiqqan ALPA okuz, beit oy yeni
okuz qotini degen söz. Qedimqi Finikiliqlar
okuzni "Muqeddes haywan" dep hesablaytti.
CHunki,
okuz tirikchilikning tayanchisi idi.
(2) Akademiye Yunanliqlarning bir milliy
qehrimanning nami.
(3) Inistitut Grek tilida "Yerim kun ishlep,
yerim kun bilim élish" degen uqumni bilduridu. U
chaghda bilim élish bilen ishlepchiqirish
birleshturulgenidi. Inistitutlar hawaliq
baghchilarda qurulghan bolup, stodentlar yerim kun
oqup, yerim kun emgek qilatti.
(4) Olimpik tenterbiye herikiti - yugurush, deska
etish, at beygisi, chélishish, ressamliq, she'ir,
drama, opera, muzika qatarliq musabiqe turlirini
öz ichige alatti.
(5) Soqrat (Miladidin burunqi 469 - 399 - Yillar)
"Bilim we ihtisas - insanning eng yuksek guzel
peziliti" degen.
(6) Pilatun (Miladidin burunqi 427 - 347 -
yillar) omur boyi oqutquchiliq qilghan. Miladidin
burunqi 387 - yili afinada akademiye tesis
qilghan, "GHayiwi dolet", "Bilim toghrisida"
qatarliq kop eserlerni yazghan.
(7) Prutagras (Miladidin burunqi 481 -411 -
yillar) ataqliq pedagog, birinchi qetim
pedagogika mesililirini otturigha qoyghan. "Talant
bilen oginish ohshash muhim" dep tekitligen.
(8) Demokrit (Miladidin burunqi 460 - 370 -
Yillar) ensiklopedist alim. 52 Hil eser yazghan,
"Ma'arip ademni özgerteleydu" degen.
(9) Taran - eyni zamandiki altun birliki.
|
|
