| |
8 - Bab "yili
Jahalet Esiri" de Tunjuqturuwétilgen Ma'arip
Biraq, Se'idiye hanliqi dewride peyda bolghan
mute'essip Ishan Hidayitulla Hoja (1626 - 1694)
Qatarliqlar terkidunyaliqni, jahaletni terghib
qilip, Se'idiye hanliqining tereqqyperwer
siyasitige ashkara qarshi chiqti. Ahir 1677 - yili
Keshmir arqiliq tibetke otup, dalay lamaning
aldigha berip, erz - shikayet oqudi. Dalay lama
Jungghar generali ghaldan'gha het yezip,
Hidayitulla Hojigha yardem berish üchün 12 ming
kishilik qoshunni Qeshqerge ewetishni tapshurdi.
Tumen boyidiki jengde Se'idiye qoshunliri
yengilip qaldi. Netijide Hidayitulla Hoja "Hezriti
ap'aq" degen unwan bilen qorchaq wang boluwaldi
we sopizmni kuchining beriche terghip qilip,
Uygur jem'iyitini "yili jahalet esiri"
ichide qaldurdi. Shuning bilen Uygur ma'aripi
tunjuqturuwetildi. Pelsepe, astronomiye, tarih,
matematika, jughrapiye penlirini oginishni u, "Perenglerning
sehrisi", "Jeditliq" dep jar selip men'i qildi,
"Paniliq nasaragha mensup, bizge qiyametlik" dep
chuqan koturdi. Halbuki, del shu chaghda dunyaning
yengi ma'aripi tez rawajlanmaqta idi. "Nasara
perengliri" (1) Bes - bes bilen aliy
uniwersitetlarni qurushmaqta idi. Hidayitulla
Hojining sopi derwishliri bolsa, eksiche jendi -
kulalirini kiyishiwelip, hemmila jayda
terkidunyaliqni teshebbus qilishatti. Hotun -
qizlar herem ichide tutulup, erkinliktin hemrum
qilinatti. Bu hil rohiy kishenlerge qarshi helq
ichidiki tereqqiyperwer kishiler turluk usullar
bilen naraziliq bilduretti. Helq ichide jahil
sopilar guruhini meshire qilidighan qoshaq -
she'irlar peyda bolghanidi. Mesilen:
Qolungda dalwiying bolsa, "Qu" ning némishi,
Dilingda imaning bolsa, "Hu" ning némishi.
Sopi - ishanlarning jahalette qaldurush we
nadanlashturush aqiwetliridin paydilan'ghan ching
sulalisining emeldarliri kéyinrek shotang
mekteplirni tesis qilip, özliri üchün peqet
tilmach (Tungchi) larni teyyarlashni meqset qildi.
Shotang mekteplirige mejburiy elin'ghan milliy
oqughuchilar éghir jismaniy azap chéketti,
ularning izzet - hörmiti, ghoruri depsende
qilinatti, ularning milliy kiyim kiyishige yol
qoyulmighanidi. Ulargha béshigha sekkiz qirliq
teqi, teqi ustide qubbu shekillik qizil marjan
pupuk bekitilgen hemde uchisigha seriq zey
tutulghan we qara izme tugulgen quyazi
kiyguzuletti, qara lembuqtin uchigha jula orup
ulan'ghan bir uzun yalghan orume chach
quyruqighiche tegip turatti. Mana bu shotang
mektepliride oquydighan milliy oqughuchilarning
Manjuche obrazi idi. SHuning üchün bu dewri Uygur
ma'aripi tarihida zulmetlik dewr hesablinidu.
Démek, mushu zulmetlik we "yili jahalet
esiri" de Uygur klassik ma'aripi tunjuqturulup,
uning nurluq shamliri ochurup tashlan'ghini üchün
Uygur jem'iyitide misli korulmigen nadanliq we
qulluq hokum surdi. Sopizm nadanlashturushning
qorali bolsa, ching sulalisining hokumranliri
qullashturushning amili boldi.
Izahatlar:
(1) "Nasara perengliri" - Yawropa memliketlirini
közde tutidu. |
|
