| |
6 - Bab Chaghatay
Dewride Uygur Ma'aripi
Keyinrek Chinggizhan istelasi netijiside Chinggizhanning ikkinchi oghli
Chaghatay (1179 -
1242 - Yillar) özige teqsim qilin'ghan zemin'gha
Uygurlar rayonini qoshup idare qildi. Chaghatay
olusi hökümranliq qilghan ashu dewrni tarihchilar
uning nami bilen "CHaghatay dewri" dep atidi.
Chaghatayning paytehti Almiliq (Hazirqi Ili)
bolup, meshhur Uygur alimi we dangliq pedagog
Sirajidin Ebu Yaqup Ibni Ebu Yusup Sekkaki (1160
- 1128 - yillar) Chaghatayning ilmiy meslihetchisi
idi. Meshhur diplomat we siyasetchi Qutbidin bolsa
Chaghatayning bash dohturi, talantliq ma'aripchi we
yeza igilik inzjeneri Mes'utbeg CHaghatayning
Uygurlar rayonidiki bash walisi idi.
Uygur alimi sekkaki we mes'utbegning ijtihat
korsitishi arqisida, Uygurlarning klassik
ma'aripi mushu dewrde yene qaytidin gullep,
intayin zor tereqqiy qildi. Bu chaghda Almiliq,
buhara we Qeshqer ottura Asiya boyiche ilim - pen
merkezlirige aylandi. Bolupmu mes'utbeg Uygurlarning medeniy - ma'aripini
rawajlandurush
yolida intayin zor emgek singdurdi.
Mes'utbeg Nayaman - Kidanlar teripidin weyran
qiliwetilgen Qeshqerdiki meshhur aliy bilim yurti
"Medrise'i saji'e" ning harabisi ornida
miladining 1260 - yili "Mes'udiye" namliq
nopuzluq bilim yurti we uning yenida "Sa'adet"
namliq dangliq kutuphana tesis qildi. SHuning
bilen Uygur klassik ma'aripi qaytidin
rawajlinip, Qeshqer putun ottura Asiya boyiche
"Sani buhara" (Ikkinchi Buhara) degen
shereplik
namgha ige boldi.
Mes'utbeg 1254 - yilidin 1289 - yillarghiche özining namida atalghan bu aliy bilim yurtigha
shehsen özi biwasite riyasetchilik qildi.
Mes'utbegning yeqin dosti - meshhur alim Jamal
qershi (1230 - yili tughulghan, "Surrah" namliq
yirik qamusning aptori) "Mes'udiye" bilim
yurtining nopuzluq mudderrisi (Professori) idi.
U, "Mes'udiye" bilim yurtini teriplep mundaq
yazidu:
"... Bu mektepke hemme iqlimdin her yili minglap
oqughuchi kelip turidu. Bu yerde yalghuz ilahiy
telimatla emes. Belki muhimi Aristotel, Soqrat,
Harezmi, Farabi, Ibni Sina pelsepiliri... ttqiq
qilinidu, Erb, Pars we Ordu qatarliq chet el
tilliri oqulidu" ("Sayahet Hatirisi" - jamal
qershi, 1273 - 1274 - yillar).
"Mes'udiye" bilim yurtida unwan we muntizm
imtihan tuzumi yolgha qoyulghan. Oqush
putturguchilik eser yazghanlargha ellame (Akademik,
doktor), ikkinchi orunda turidighanlar muderris
(Professor), uchinchi derijiliklerge bolsa molla
yaki helpet unwani beriletti.
"Mes'udiye" bilim yurtida oqush putturgenler
ichide nurghun ziyaliylar Chaghatay ulusining
memuriy bashliqi bolup ishlidi. Hetta hanbaliqta
hökümran bolup turghan Chinggizhanning newrisi
Qublay (1215 - 1294 - Yillar) ning bash ministiri
(Bashbugh) likidiki bezi hadimlarmu ene shu
mektepte oqughan.
Bu yerde shunimu alahide qeyt qilip otush zorurki,
buyuk Uygur alimi, meshhur pedagog we talantliq
memuriyet bashqurghuchi Tata Tunga eyni zamanda
Chinggizhanning hemme oghul - qizlirining
oqutquchisi idi. Chaghatayning özimu ene shu Uygur
oqutquchida oqup sawat chiqarghan. Tata Tunga
deslepte nayman elining Tayanhan (Kunhan)
ordisida bash ilmiy meslihetchi we oqutquchi
bolghan. Keyin Chinggizhan imperiyisi qurulghan
chaghda CHinggizhan bu Uygur alimini öz huzurigha
teklip qilip, orda oqutquchisi qilghan. Tata
Tunga ene shu chaghda kidan we Mongghul elipbesini
we grammatika qa'idisini yeni tunji kidan we
Mongghul yeziqini keship qilip bergenidi. Bu
yeziq keyin Jurjan we Ching sulalisining orda
yeziqining nemunisi bolup qaldi. Tata Tunga ijad
qilghan kidan, Mongghul we Manju yeziqi qedimki
Uygurlarning Urhun elipbesi asasida tuzulgen.
Tata Tunganing terbiyisi heli singgen Chaghatay
ottura Asiya we Uygurlar rayonini idare qilishqa
bashlighandin keyin birqeder keng siyaset
yurguzdi. Bolupmu Uygur ziyaliylirining
mesliheti bilen ish qilishni yolgha qoydi. Uning
keng imperiyiside Uygur tili birdinbir hökümet
tili we alaqet tili boldi; memuriy ishlar ene
shu
til bilen yurguzuldi.
Meshhur ereb tarihchisi Ibni El Beshir (1388 - 1450
- Yillar) mundaq yazidu: " ... Bu yerde mensep
belge namliri, buyruq - permanlar, yazma eserler
Uygur tili bilen bolidiken, peqet mushu tilni
bilgen kishi ronaq tapalaydiken, hormetke ametke
sazawer bolalaydiken" (Kiriport, "Uygur tili
tetqiqati" 56 - bet).
Keyinki tarihchilar we tilshunaslar bu tilni mushu
chong rayonning suyurghal igisi Chaghatayning nami
bilen baghlap "Chaghatay tili" dep atidi.
"Qutadghubilik" - qarahanilar "Haqaniye tili"
asasini tikligen bolsa, Hoja Ehmet Yesiwi
teripdin 1145 - yili yezilghan "Diwan hekimet"
we Qeshqerlik chong muderrs Nesirdin Ibni
Burhanidin Rabghuzi teripidin 1310 - yili
yezilghan "Ewliyalar qissesi" namliq roman "Chaghatay
tili" asasini tikligenidi. Chünki bu ikki eser
shu
zamanda oymu oy oqulidighan, tesiri putun ottura
Asiya rayonigha keng taralghan edebiy kitablar
idi. Bu eserlerning tesiri arqiliq Uygur
tilining orni kundin - kun'ge mustehkemlendi.
* * *
Chaghatay ma'aripining mirasliri taki keyinki
esirlerge qeder öz rolini yoqatmay keldi.
Netijide Uygurlar uzaq tarihtin buyan ottura
Asiyada eng uqumushluq helq bolup keliwatqan
salahiyitini ochuq korsetti.
Professor Malof mundaq dep yazidu: "Mongghullar
arisigha medeniyet tarqatqan, ulargha ustaz
bolghan we ularning hakimiyet ordisida ish
yurguzgenler Uygurlar idi."
Bu ehwal yalghuz Chaghatayning suyurghal
zeminidila emes, hetta Qublayhan tesis qilghan
Yuen sulalisi hakimiyitidimu shundaq. Buning
misali qilip, Qublayhanning weziri Hesen Eyyar,
chet eller bilen alaqet baghlash weziri saqi, kop
til, jumlidin Grek we Latin tilini bilidighan
alim we hiristi'an diniy weziri Rebbani, jenubiy
junggo weziri Omer, bash adowkat weziri Borul
Eyyar, herbiy serkerde Chaghan Tomur bilen Kok
Tomur, astronomiye alimi Jamalidin, ataqliq edib
Yunus Heyyam, ataqliq dohtur Yehya, yeza igilik
alimi tomur tuwruk, "Jurjin tarihi" namliq
eserni yazghan tarihchi Saraban, "Sung sulalisi
tarihi" ning aptori Yansari, meshhur kompözitor
Muhemmet Cholpan, kop til bilidighan tilshunas
Elsarilarni korsitip otush kupaye. Bolupmu
ataqliq alim Tomur Tuwruk yazghan "Zira'et
osumluklirini yetildurush prinsipliri" namliq
ilmiy eser taki yeqinqi chaghlarghiche elimiz
mektepliride oqulidighan muhim derslik kitab
bolup keldi.
Chaghatay ordisining bash dohturi Mijit we
Qublayning bash dohturi Yehyaning Almiliq we
hanbaliqta achqan sunuq kesellikini dawalash
mektipi e mal dohturluq mektepliri nurghun shagirtlarni yetishturgen. Bu dohturlar sir derya
wadisidin tartip taki huang'he wadisighiche at
ustide yurup bimalal warachliq we tengqchiliq
qilatti. Bu heqte elimizning meditsina kitabi -
meshhur "Neyjing" namliq klassik qamusta
yezilghan towendiki pakitlarni korsitip otushke
bolidu:
"Gherbiy rayon - altun we qashteshi makani, u
yerdiki helqning özuqlinishi yahshi, gosh, may
bilen özuqlinidu, ta'amliri quwwetlik bolghachqa,
keseller u yerdiki kishilerning tenini
zeherliyelmeydu."
"Uygurlar uzum, bede, anar, zighir, yangaq,
purchaq, yumghaqsut, piyaz, samsaq, zarangza chechiki qatarliq osumluk we giyahlardin yahshi
dorilarni yasaydu. Anarning posti medde qurtini
yoqitidiken. Anar guli kishining rohini
zoqlandurush hususiyitige ige iken. Zighirning
tebi'iti motidil bolup, mijezni tengsheydiken,
uzum pey bilen songekke quwwet beridiken."
Yene "Juginglu" namliq tibbiy eserde
Qublayhanning bash dohturi Yehyaning echitqu
dorisini keship qilip, sichuen olkiside peyda
bolghan qorqunchluq waba kesilini saqaytqanliqi
bayan qilin'ghan. SHu kitabning 22 - tomida yene
mundaq teswiriy pakitlar yezilghan:
Rin zijaw degen kishi eytidu: "Oyge qaytiwatsam
qoshnamning oghli beshi qattiq aghrip, nale -
peryad ichide yetip qaptu, bir Uygur tewip kelip,
yenidiki ustira bilen balining pishanisini yerip,
bir kichik qurt eliwetti. Heliqi qurt qattiq
tashtek idi. Qurt bir'az heriket qilip turup,
uzun otmey olup qaldi. Balimu derhal saqaydi."
Yene SHyashusu degen kishi eytidu: "Pingchyang
egmisi yenida bir kishining eti qorsiqi kopup
yetip qalghaniken. Bir Uygur dohtur keldi - de,
atning putidin bir nemini kesiwetti, hayal
bolmay at ornidin turup ketti..."
Yuen sulalisi tezkiriliride yene mundaq tarihiy
pakitlar neqil kelturulgen:
... Ichkirige kelip tijaret qilidighan birnechche
ming sodigerler qatarida Uygur tewiplirimu kop
idi. Ular Beyjing qatarliq jaylarda nurghun
dorihanilarni achqan we dawalash organlirinimu
qurghan. Bu dorihanilarda seriq quyruqluq
jerenning ezaliridin yasalghan qimmetlik dorilar
bar idi. Bu dorilar ademni semritish, soghuq
yelni heydesh hususiyitige ige idi. Yaz kunliri
dorihanilarda qimizmu setilatti. Qimiz bolsa
qeriliqni ketkuzup, adem organizmini, bolupmu
opke bilen yurekni yashartish hususiyitige ige idi.
Yuqiridiki pakitlar Chaghatay zamanisidiki Uygur
ma'aripining eyni zaman shara'itida ihtisasliq
kishilerni qanchilik yetishturgenlikining bir
teripi.
Shuning bilen bille biz Chaghatay ma'aripining
yadrosi bolghan Qeshqerdiki "Mes'udiye" bilim
yurtining keyinki ewladlar uchun yetkuzgen miras
mewilirini yenimu ichkirilep oginip koridighan
bolsaq, uning parlaq nemuniliri köz aldimizda
tehimu janliq namayen bolidu.
Biz yuqirida qeyt qilip otkinimizdek turluk
jaylardin minglighan taliplar "Mes'udiye" bilim
yurtigha kelip bilim alatti. Bularning beziliri
Keshmir we Lahurdin, beziliri Balasaghun we
Qipchaq daliliridin, beziliri Hurasandin hem
tarim boyliridiki turluk sheher - yezilardin we
ili derya wadisidin kelip mektepte qonup oquytti.
Oqush putturgenler ichide nurghun kishiler ataqliq
sha'ir we alimlardin bolup tonulup, turluk
jaylarda oqutquchiliq qilatti. Ularning ichide
Hurasanda oqutquchi bolup ishligen we putun omrini
ma'arip uchun beghishlap chong netije bilen abroy
qazan'ghan Se'id Qeshqeri, Mewlana Ebeydulla
Lutfi qatarliqlar bar. Se'id Qeshqeri Hurasanda
omrining ahirighiche ishlep, kop alimlarni
yetishturgen. Meshhur Pars sha'iri Abdurahman Jami
(1414 - 1492) Mu Se'id Qeshqerining shagirtliridin
biri idi.
CHaghatay ewladlirining ahirqi mezgilliride Uygur ma'aripi uchun intayin
chong tesir
korsetken meripetperwer yazghuchi Mewlana
Ebeydulla Lutfi (1366 - 1465 - Yillar) bilen
Elishir Nawayi (1441 - 1501 - Yillar) ma'arip
tarihimizda muhim orun tutidu.
Lutfi istidatliq yazghuchi bolupla qalmay, yene
nopuzluq ma'aripchi idi. SHunga kishiler uni "Pasahetlik
edip" hem "Eziz, teweruk zat" dep
qosh unwan
bilen hormetleytti. Elishir Nawayi uni "Melikul
kalam" (Söz padishahi) we "Teweruk ustaz" dep
medhiyligen.
Lutfi Ottura Asiyaning nurghun jaylirigha berip,
chong mekteplerde leksiye sözligen; edebiyat
nezeriyisi, Pars, ereb til grammatikisidin ders
otken. U 20 din artuq eser yazghan. Uning 2400
misradin artuq kelidighan "Gul we noruz" namliq
dastani Uygur edebiy tiligha asas tiklep
bergen. Lutfining Pars tilida yazghan she'iriy
eserliri iran tili sistemisidiki helqler ichidimu
chong shohret qazan'ghan. Lutfi yene meshhur
tomurleng (Aqsaq tomur) heqqide yezilghan "Zepername"
namliq eserni Parschidin Uygurchigha terjime
qilghan.
Ataqliq sha'ir Elishir Nawayi bolsa Uygur
ma'aripi we she'iriyitige chongqur tesir korsetken
mutepekkur we klassik yazghuchi, Uygur helqining
klassik muzikisi - 12 muqamning mutleq kop
sandiki muqam kuyliri Elishir Nawayining she'ir
tekstlirige selin'ghan.
Nawayining tallan'ghan she'irlar toplimi - "Nawayi"
namliq derslik kitab Uygur mektepliride resmiy
oqushluq bolup kelgenidi. Nawayining "Hemise
nawayi" hem "Chahar diwan" qatarliq yirik dastan
hem she'iriy eserliri, shuningdek yene bir qanche
pelsepiwi eserliri bar. U bu eserliride ilim -
meripetni, heqqaniyetni, adaletperwerlikni
kuyligen, emgekni we emgekchi helqni
medhiyiligenidi.
Elishir Nawayi özining "Mehbubul qulup" namliq
esiride oqutquchilarning ejir - mehnitini yuqiri
bahalap mundaq yazidu:
"Oqutquchi yumran balilarni japaliq emgiki
arqiliq özige ram qilidu. Balilargha terbiye
singdurushte ularning tili erigen qoghushun'gha
ohshaydu. Ular bengbash balilarni tuzeshte, edeb
ogitishte nurghun japa, ejir chekidu. Shunga
oqutquchilarning oqughuchilarda heqqi intayin kop.
Eger oqughuchi keyin padishah, sheyhul'islam yaki
qazi bolsun, u, oqutquchisigha qulluq qilghini
hop. CHünki uningdin ustazi razi bolsa tengri
razi bolidu..."
Heq yolida kim sanga bir herp oqutmish renj ile,
Eylimek bolmas uning heqqin ada yuzgench ile.
(Sanga bir herp ogetken ustazning heqqini yuz
tilla beripmu ada qilalmaysen) (Elshir nawayi "Mehbubul
qulup" 113 - bet)
Nawayi ilim - meripet toghrisida yene mundaq
degenidi:
Ilimdin ari ulusning hudkamesi,
Orgunurge jid - jehid otken jahan ellamisi.
Nawayi helqperwerlik toghrisida mundaq yazidu:
Yuz japa qilsa manga bir qetle peryad eylerem,
Elge qilsa bir japa yuz qetle peryad eylerem.
Elishir Nawayining dedaktik mezmunidiki
hekimetlik she'irliri intayin kop bolup, kishiler
qelbige chongqur tesir korsetken:
# Toqluq hirsin konguldin yoq qil,
Özung ach bolup, bir achni toq qil.
# Libas her nechchikim zibadur.
Kiyginingdin keydurgining eladur.
# Chiraghini heq yandurdi, koydi,
Uni kim pup dedi, saqili koydi.
Elishir Nawayining 16 hil lirik zjanirdin terkib
tapqan "Hazani'ul me'ani" (Meniler hezinisi)
namliq she'iriy eserler toplimi 48 ming 803
misraliq 3130 parche she'irni öz ichige alghan tot
chong diwan ("Chahar diwan") din ibaret
ghayet chong hejimlik yirik eserdur. Yene besh
chong
dastandin terkib tapqani "Hemise nawayi" namliq
esiri arqiliq Elishir Nawayi mol hosulluq
ijadiyet nemunisi bolup qalghanidi. Uning bu
eserliri esirlerdin buyan Uygur edebiyat
dersliki bolupla qalmay, belki ijtim'aiy ehlaq
we telim - terbiye dersliki bolup keldi.
|
|
