| |
4 - Bab Buddizm
Dewride Uygur Ma'aripi
Islamiyettin burun Tarim oymanliqida eng
küchlük yiltiz tartqan din Buddizm idi.
Budda - Sanskritche "Eqli - hushigha kélip, toghra
yolgha mangmaq" dégen uqumni uqturidu. Bu
etqadni Sakyamuni (1) (Miladidin ilgiriki 557 -
477 - yillar) keship qilghan. Bu din toghrisida
yezilghan kitablar miladining 740 - yilighiche
5048 tomgha yetken.
Budda dini Tarim oymanliqigha miladining 75 -
yilidin tartip kirishke bashliqghan. Netijide
Hoten, Kucha, keyin Idiqutni merkez qilghan budda
ma'aripi we sen'iti wujudqa kelgen. Towende biz
ene shu ma'arip yetishturgen meshhur alimlar bilen
qisqiche tonushup otimiz.
Izahat: (1) Sakyamuni miladidin burunqi 557 -
yili shimaliy Hendistanda bir dewran a'iliside
tughulghan. U kichikidin tartipla chidamliq we
zerek bolup osken. Matematika, til, natiqliq,
herbiy, sen'et bilimlirini yahshi ogen'gen.
Hiyali tesewwur qilish iqtidari kuchluk bolghan
Sakyamuni 29 yeshidila budda dinini keship qilghan.
Bu din bara - bara dunyadiki eng qedimqi we
yirik diniy etiqad sistemisi shekillendurgen.
1. Ataqliq Oqutquchi, Tilshunas Komara Jiwa
KomaraJiwa (Miladi 344 - 413 - yillar) qedimqi
Kucha (Kusen) shehridiki bir budda alimining oghli.
Uning anisi Jiwa bilimlik ayal idi. KomaraJiwa
19 yashqa kirgende, anisi Jiwa bilen bille chet
elge oqushqa chiqqan. GHerbke oqushqa chiqqan
Junggoluqlar ichide KomaraJiwa eng kichiki, anisi
Jiwa bolsa tunji ayal hesablinidu.
Komara Jiwa Kuchagha qaytip kelgendin keyin
oqutquchiliq qilghan; 30 yashlirida yuqiri
abruyluq alim bolup dang chiqarghan, uningda
minglighan taliplar ders anglighan. Uning nopuzi
we shohritini hormetlep aldigha altun munber
qoyup leksiye sozletken.
Komara Jiwa - kop til (Sanskrit, Tangghut, Henzu
tili, Türk - Tuhar, Eptalitlar tili) ogen'gen we
shu tillarda lughet - qamus tuzgen tilshunas. U
tilshunasliq we terjimeshunasliq toghrisidimu
ilmiy doklatlar qilghan. Tarim wadisida
terjimeshunasliq tarihi KomaraJiwadin bashlinidu.
U nurghun budda kitablirini Sanskrit tilidin
bashqa tillargha, jümlidin Henzu tiligha terjime
qilip, nurghun yengi atalghularni keship qilghan.
Tilgha terjime qilip, nurghun yengi atalghularni
keship qilghan. Komara Jiwaning terjime emgiki
arqisida Türk - Uygur tilining shehs kélish
qoshumchisigha kopligen sipayi derijiler qoyuq
singip kirdi. Bundaq sipayi derijiler Sanskrit
tilida kop bolup, qedimqi Türk - Uygur tilida
yoq idi.
KomaraJiwa heykeltirashliq we muzika sen'itigimu
mahir idi. Meshhur "Qizil Ming Öy" qatarliq tam
suretliri KomaraJiwa yashighan dewrde sizilishqa
bashlighan.
Miladining 401 - yili ahirqi Chin padishahi Yawshin
dewrige kelgende, KomaraJiwa teklipke bina'en Chang'en'ge berip, diniy aliy mekteplerde uzun
yil oqutquchiliq qildi. Bu jeryanda u 800 talip
terbiyilep yetishturdi. Bu taliplardin Dawshin,
Shin Chi, Dawren, Shin Shi qatarliqlar putun Junggo
boyiche "Tot meshhur ewliya" degen nam bilen
shohret qazan'ghan.
KomaraJiwa CHang'enning aliy diniy bilim
yurtlirida oqutquchiliq qilish bilen bille yene
Sanskrit tilidin 384 tom kitabni Henzuchigha
terjime qilip neshr qildurdi. Uning terjime
mahariti we til bedi'iyliki Junggoda intayin
abroy qazan'ghan.
2. Ma'aripchi Alim Portidin
Portidin (Miladi 233 - 348 - yillar) 116 yil
omur surgen ataqliq ma'aripchi, Portidin esli
Turpandin bolup, miladining 310 - yili (GHerbiy
chin sulalisi dewride) padishah Yuen Jyaning
teklipige bina'en payteht Loyanggha berip
oqutquchiliq qilghan.
Portidin ichkiride uzun yil ma'arip bilen
shughullinish jeryanida 893 ibadethana
mekteplirini tesis qilip chiqqan. Putun ottura
asiya, Hendistan we Changjyangning shimal we jenub
terepliridin her yili minglighan oqughuchilar we
rahiblar Loyanggha topliship, uning tepsirini we
dersini anglighan. U onminglighan shagirt
yetishturgen. Bularning ichidin Daw'en, Faba,
Fatey, Fahe qatarliq kishiler putun Junggo boyiche
eng ataqliq budda olimaliri bolup dang chiqarghan.
3. Ataqliq Ressam Waysa Bajina We Waysa
Irasan'ga
Teswiriy sen'etning ajayip ustazliridin bolghan
bu ikki ataqliq ressam ata - bala 6 -, 7 -
esirdiki udun (Qedimqi Hoten) budda sen'itining
dangliq wekilliri bolup tonulghanidi.
Waysa Bajina yalghuz budda télimatidiki
hekayiler teswirini sizish bilenla cheklenmidi.
Belki tebi'et menziriliri, ijtima'iy munasiwet
obrazliri, haywanat dunyasini intayin janliq
sizip, ibadethana tamlirini, ghar bezeklirini
layihiligen. Bu ehwal uning ijadiyitini
re'alizmliq hususiyetke ige qilghan. Uning
dangqini anglighan Suy sulalisining padishahi Suy
Tangdi uni teklip qilip, payteht Loyang shehrining ibadethana tamlirini bezetkuzgen. U
sizghan "Brahmanning suriti" hemde chet elning "Hasiyetlik
ormanliri", "Alwastini teslim qilish", "Burkut,
tayghanlar teswiri" ghayet zor shohret qazan'ghan.
Uning oghli Waysa Irasan'ga Hoten we ichki
olkilerde atisining kespige warisliq qilip,
tehimu kop ijadiyetlerni yaratti. Bolupmu CHang'en we Loyang
sheherliride kop muweppeqiyet
qazinip, u sizghan suretler goya egilip turghan
kalwutun yiptek janliq degen medhiyige erishti.
Waysa Irasan'ga sizghan gullerning suretliri "Tirik
gul" dep bahalinatti. U ishligen ilahi heykeller
"Tengri teswirining nemunisi" dep qarilatti (1).
Izahat: (1) Buddizm eqidisi turluk sen'etler (Heykeltirashliq,
neqqashliq, muzika, ussul, drama) ge yol qoyup,
bu hil sen'etlerni diniy terghibatchiliqning
kuchluk wastisi dep hesablinatti. Ashu zoruriyet
arqisida Buddizm sen'itining yuksek
namayendiliri barliqqa kelgenidi. Meshhur "
qendihar heykeltirashliq sen'iti ", Dung'huang
ming öy, Qizil ming öy suretliri we bashqa turluk
- tumen ghar sen'etliri eng muhim tarihiy
yadikarliqtur. Jumlidin qedimqi Kusendin yetiship
chiqqan we ichki olkilerning muzika sen'itige zor
tesir korsetken muzika ustazi ata - bala suJiwa
qatarliqlarmu ashu dewr nameydiliridur.
4. CHong Alim We Oqutquchi Pirhuylan
Pirhuylan (Miladi 736 - 820 - yillar) Qeshqerde
tughulup osken. U shu yerdiki aliy ibadethana
mektipide bilim tehsil qilghan bolup, zamanisida
katta yazghuchi, oqutquchi bolghan.
Pirhuylan omrining keyinki chaghlirida yengidin
bash koturup chiqqan Islam dinining tesiridin
qorqup Chang'en'ge beriwalghan. U uzun otmey bu
yerde " peshwa alim " Degen shohretke we katta
hormetke sazawer bolghan. Pirhuylan Chang'ende
yigirme yillap qan - ter serp qilip " omumiy
eqidiler sherhi " Namliq 100 tomdin ashidighan
ghayet zor yirik esirini yazghan. Bu eser budda
alimliri ichide qoldin qolgha otushup oquydighan
qamusqa aylan'ghan, hetta ching sulalisining
ahirqi dewrigichimu nurghun kishiler " omumiy
eqidiler sherhi " Ni intayin qedirlep oqughan.
Pirhuylan hindi tilini, Junggoning edebiy tilini
we bashqa tillarnimu pishshiq biletti. U Junggoning
qedimqi hemme yazma hatirilirini muyessel oginip
chiqqan. Uning jan pidaliq bilen oginish rohi
keyinki kishilergimu chong ilham bergen.
" Omumiy eqidiler sherhi " Ning dangqini anglap
Chawshyenlikler mehsus dolet wekili ewetip mezkur
eserni kochuruwélishni iltimas qilghanda, Junggo
hokumiti (Besh dewr zamanida) ruhset qilmighan.
Keyin Sung sulalisi dewrige kelgende Chawshyen
doliti yene wekil ewetip qayta iltimas qilip
turuwalghan, Sung sulalisi bu qetim ruhset
qilghan. Ming sulalisi waqtida mezkur eserni
Yaponluqlardin kishi kélip kochurup ketken.
Yaponiyide Pirhuylan chong alim dep tonulghan.
1737 - yili (Chenlungning 2 - yili) dolet
teripidin Pirhuylanning hemme eserliri toluq
besilip elan qilndi.
1880 - yili dolitimiz mezkur eserning yaghach
oyma nushisini Yaponiyidin aldurup kélip,
kopeytip besip tarqatti. Demek, Qeshqerdin chiqqan
bu alim we meshhur oqutquchi zamanisida
helq'aragha tonulghan ma'aripchi idi.
5. Ma'aripichi We Tilshunas Singqu Séli
Singqu Séli 10 - esirde Qochu (Idiqut)
hanliqining yazliq paytehti Bashbaliq (Hazirqi
Jimisar) da yashighan. U, oz zamanisida shohret
qazan'ghan meripetchi edib, terjiman idi. U
terjime qilghan " altun yaruq " Eyni zamanda
budda kitabliri ichide bolupmu mahayana mezhipi
arisida eng muqeddes destur hesablinatti. Uning
terjime eserliridin " shuenzangning terjimhali "
Qatarliq kitablar yuqiri bedi'iylikke ige.
Singqu Séli ozining ana tilidin bashqa yene Tuhar
tili, enetkek - Sanskrit tili, Henzu tili,
tangqut tili qatarliq tillarnimu pishshiq biletti.
Iqtidarliq Singqu Séli qaraghuja, Jimisar
qatarliq jaylarda uzun yillar oqutquchiliq qilip
shohret tapqanidi.
* * *
Tengri teghi, Pamir, Qara Qurum teghi etekliri
we putkul Tarim wadisi zeminida ming yillap
yiltiz tartqan budda edebiyati (Qedimqi Sanskrit
edebiyati) bilen yerlik helqlerning medeniyet
en'enisi oz'ara himliship bir yurush télim -
terbiye nemunilirini shekillendurgenidi. Uning
muhim nuqtiliri towendikiche:
1. Her bir insan hasiyetlik - paydiliq ish qilishi
lazim.
2. Peziletlik kishila hasiyetlik - paydiliq ish
qilalaydu.
3. Pezilet - chinliq, hesdashliq we sehiyliqtin
ibaret; qara niyetlik pezilet hesablanmaydu.
4. Peziletlik kishi eng behtliktur.
5. Bilimdin, terbiyidin, sehiyliqtin we
yahshiliqtin mehrum kishiler mehluq bilen barawer,
ular eng behtsizdur.
6. Bay bolushni tileshtin burun, peziletlik
bolushni tile, chunki beht bilen amet pezilettin
kélidu.
7. Kishining guzellikini uning pezilitidin olche.
8. Sewr - taqet we sapliq omur uzartidu.
9. Heq - naheqni ayriyalaydighan insan eng
eqilliq insan.
10. Ulugh bashlamchilar toghra niyetlik kishilerdin
kélidu.
11. Insan mal - dunya herisliqi we eysh -
ishretning qiziqturushidin hatalishidu, palaketke
qalidu.
12. Bayliq bilen hewesni qoghlishidighan
kishlerdin danishmen chiqmaydu.
13. Mal - dunya mengguluk emes, mengguluk
bolidighini ijadiyet we pezilettin kélidighan shan -
sherep.
14. Hayat shamaldek; kuch - quwwet uchqan qushtek;
yashliq chaqmaqtek; mal - dunya kelkun sudek; u
kélidu, yene ketidu; shunga hasiyetlik ish qil,
pezilet oyidin orun al.
15. Nadanning qoli maylashqan kuni hemmini untup
qalidu.
16. Peziletning nami ochmeydu.
17. Bilimni, bilimliklerni qedirle, yoqsulgha
hesdash bol, yole.
18. Bashqilarni harlima, til - haqaret qilma.
19. Peziletning yenida gul héchnimige erzimeydu. |
|
