Kishilik Hoquqning Depsede Qiinishi

Mujahidimiz Zulpiqar Muhammedning Türmidiki 3 yilliq Pajiesi

Zulpiqar Memet 1998- yili 4- ayning 6- küni namaz shamda teret éliwatqanda puhraçi kéyingen bir neççe saqçi kilip birsi yoshurun höyligha kirip sheret bilen uni çaqirip talagha açiqip ailisidikilerge bildürmey tutup ketken.
Shu küni keç saet 11 de mingdin ushuq herbi we saqçilar ( toluq qurallanghan ) kilip herbi halet yürgüzüp Zulpiqarni biz ekettuq Hemitni tépip birisen dep qilmighan eskiliki qalmighan. Saray öyde uhlawatqan çong akisi Memetiminning oghli Rishatni kötürüp açiqip 2 métir igizliktin tashlighan, peste 3 saqçi yügürüp kilip gejgisige dessep uni baglighan. Bowisi bilen momisi balamni qöyuwet bala kiçik qorqup kisel bolidu dep waqirap – jaqirap qilghandin kéyin Tursun isimlik bir Uygur saqçi henzuçe bir nimilerni digendila andin qoyuwetken. Bala shundila bowisigha ésiliwalghan, momisi qorqup kitip yiqilip çüshken, kéyin saqçilar Zulpiqarning dadisini, akisi Seydehmetni we Rishat 3 kishini wilayetlik saqçi idarisigha apirip tang atqiçe soraq qilip qöyuwetken, ular öyge kilip yataq öyde onneççe Hitay saqçining uhlash üçün sélip qöyghan yotqan korpilerde yogunup yetishqanliqini, körghan dadisi öyge kirse bir saqçi uni ishtirip çiqirwetken.
Saray öyge kirse Zulpiqarning apisi bek qorqup kitip tili gepke kelmey paqirapla olturupqalghan. Etrapigha qarisa kéçiçe öyni ahturup malmatang qiliwetken, nurghun nersilerni élip ketken. Nimilerni élip ketkenlikini öy igiliri bilmeydu. Newrisi Rishat shu küni qattik qorqup ketken, arqa çong mingisi dawamliq aghrip izçil türde dawalatqan bolsimu önüm bermigen.
1998-yili 4-ayning 6-küni Zulpiqarni tutup kitip, ailidin dadisi, akisi Seydehmet we çong akisining oghli Rishatni élip kitip ertisi qöyup bergendin tartip Hemitni Qazaqistan hökümiti Hitaygha qayturup bergenge qeder ailisi intayin çong tehdit içide qalghan. Kéçe –kündüz quralliq herbi – saqçilar balangni tépip birisen dep qorqutup qiyin ehwalgha çüshürüp qöyghan, sinalghu, unalgu aparatliri ornitilghan mashinilarni höyligha ekirip tohtitip boway – momayni sulap qöyup höyla we öylerni dawamliq ahturghan, etrapqa türlük usul we türlük shekilde jasuslarni qöyup nazaret qilip turghan, qiyin ehwalda qalghan boway- momay kéçe kündüz Allahgha yighlash bilen künini ötküzgen.
Tehdit-qorqush, wehime, ghem-endishe Zulpiqar, Abdulhemit, Seydehmet ballirim nime bolup ketkendur dep yighlap ahiri boway-momay newrisi Rishatlar saqsiz bolup qalghan.
Hedisi Zulpiyemning öyi bashqa yerde bolsimu ohshashla tehditke uçrighan, idarisi tereptin türlük kemshitishlerge uçrap turghan. Mushu seweplik nirwisi ajizlap salamatliki künsayin naçarlashqan.
Zulpiqarni 98-yili 4-ayning 6-küni tutup ketken. Deslepte Zulpiqarni sheherlik saqçi idarisida soraq qilghan. Soraqta mesile bolmighandin kéyin saqçi hadimliri dadisigha Zulpiqarda çong ish yoq erte qöyuwétimiz siz yahshi terbiye biring qalaymiqan ishlargha arlashmisun digen. Ertisila wilayetlik saqçi idarisigha yötkep ketken we bir hepte qiynighan. Bir heptidin kéyin qoligha köyza sélip soraqhanining par torubbisigha çetip qöyghan, her hil usullarda qiynalghanlighi üçün azapqa çidimighan Zulpiqar koyzini buzup qéçip ketken. Shundin kéyin uni tutush buyruqi çiqirilghan. Elan çiqarghan shujeryanda saqçilar öyge kilip balangni nege téqip qöydung dep momay- bowayni parakende qilishqan. Köpligen herbi-saqçilar öyge kilip yatqan. Zulpiqar qéçip yürüp panalinidighan yer tapalmay derya böyi köwrük etrapida mükünüp yürgede udul hoshnisi Hemit körüp qélip dadisi Abdurahman arqiliq saqçigha hewer qilghan del shuçaghda Yari Taz çay birimen dep öyge bashlap akirip qöyup saqçigha télifon qilghan we yüzligen herbi- saqçi basturup kilip qorshap tutup açliq we ussuluq azabidin maghdursizlanghan Zulpiqarni qattiq urup çala ölük qilip élip ketken. Shuningdin kéyin hayat-mamatligini ata-anisi bilmigen. Bir aydin kéyinki bir jüme künisi dadisi yok waqitta öyge telifon kelgen apisi élip tingshisa Zulpiqarning awazi, Zulpiqar özining hayatlighini éytip dadisi yaki akisi Seydehmet ikkisining birsi kilip saqçida Qali digen bir Qazaq bashliq bar shuning bilen körüsh dep bulushigha telefon üzülgen. Dadisi qaytip kilip ehwalni uqup etisi akisi Seydehmetni ewetken. Seydehmet saqçida Qazaq bashliq Qali bilen körüshken. Qali Zulpiqar béqinim aghrivatidu deydu dohturgha körsetmekçi ming som birisen digen, Seydehmet yenimda 600 som bar yüz somni men élip qalay dep 500 somni berse bolmaydu dep 600 somni élip qalghan we ete kel dostluq dohturhanisigha apirimiz bu aghriq uzundin bolghan aghriq, tayaqtin bolghan aghriq emes digen geplerni qilghan, Seydehmet etisi barsa 600 som pulni saqçilar bolushup élip Zulpiqarni turmige açiqiwetken. Shu kündin tartip Zulpiqarning bar- yoqlighi melum qilinmighan. 
Her ayning 15-küni jinayetçilerning ata-anilirini turmige qobul qilidu. Balilarning ehwalini sorap barsa pul ber bashqa nerse almaymiz deydu. Ata-anilar balilirigha çidimay 100 som, 50 som eng az bolghandimu 20 som biridu, sewebi turme tamaqni az biridu. Balilar töymay açliqtin ishship ketken. Naçar muhit, naçar tamaq türlük kiselliklerge giriptar bolghan. Shunga turme saqçiliri pul berseng kadirlarning ashqan tamaqlirini sétip birimiz deydu, emiliyette mehbuslargha bérilgen pulning üçtin birnimu körmeydu. Uning üstige turme içige magizin eçiwalghan bolup bazar bahasidin 2 hesse qimmet lönge, sopun, çish çotkisi we çish parashogini mehbuslargha mejburi tangidu. Mehbuslar almaymiz, ata- animiz qiyinçilik tartsimu, özi yimey bizge tamaq élip yisun dep pul kirgüzse siler qimmet bahada bu nersilerni bizge tangsanglar bolamdu dise turme saqçiliri mehbuslarning özide bar bolghan nersilerni tartiwélip köydürwetken. Mehbuslar ata-anilirigha pul kirgüzmenglar biz behrimen bolalmaymiz dep hewer çiqirishqa mejbur bolghan. Bu ish hazirghiçe dawamlashmaqta. Bu hil çékidin ashqan naheqçiliq Sherqiy Türkistanda qaçanghiçe dawam qilar.................?
Zulpiqarni turmige sulighandin kéyin ata-aniliri uning ehwalidin hewersiz turghanda teptish mehkimisi balangni sotqa çüshürüp berduq sotlinidu aduwkat teklip qilinglar deydu we adwukatni özliri körsitip biridu. Zulpiqarning ata-aniliri teptish mehkimisi belgilep bergen Seydalim isimlik aduwkatni 1500 somgha yallaydu we sotqa qatnishishni telep qilidu. 
1998-yili 11-ayning 16-küni sot eçilidu.
Saet 10 da Zulpiqar bashliq 4 balini saqçilar sot meydanigha yalap ekiridu. Ularning putida kishen, qoli arqisigha baghlanghan, çaç saqalliri ösken, közi paqirap, çirayi sarghiyip ketken. Ata-aniliri uni körüp yighlaydu. Zulpiqar yighlimanglar men héç nime bolmidim Hitaylargha tamasha qilip bermenglar dep teselli béridu. 
Sot bashlandi. 1-bolup Zulpiqar soraq qilindi. Soraq jeryanida 3 depter sotçining aldigha qöyuldi. Bu depterler Zulpiqarning soraq hatirisi iken.
Sotçi soraydu Zulpiqar ret qilidu, sotçi sen burun turmide iqrar bolup qol qöyghan ikensen emdi nime üçün yéniwalisen deydu. Uningha jawaben Zulpiqar turmide haram ölüp ketmey dep tayaq zerbiside qol köyup berdim. Kéyin sotqa çiqqanda qarishimni deymen dep qol qöydum, bezisige bihush qilip hushsizlandurush usuli bilen qol qöydurwaldi. Emdi sotta ashkarilandi tekshürüp korunglar didi. Aduwkatmu öz pikrini berdi. Neq meydanda eyibnamining 20 yirige ihrar qildi, qalghinini ret qildi peqet Zulpiqarning aduwkati bar bolup qalghan 3 balining aduwkati yok idi. U 3 balimu Zulpiqargha ohshash saqçilarning qiynighanligini pash qildi.
Saet 17 :00 de sot ayaghlashti. Sot ayaghlishishtin burun bash sotçi pikring barmu dep sordi. Zulpiqar pikrim bar mining shehsi mülkümni qoghdanglar mini tutqanda yenimda 610 yuwen pul bar idi. 400 somgha alghan bibijirim bar. 180 somluk Misirdin élip kelgen saitim bar idi. Saqçilar tartiwaldi shuni élip dadamgha tapshurup bersenglar didi. Sotçi yéziwaldi emma u yézilghan petiçe qaldi qayturulmidi. Sot tügep Zulpiqarni eketkendin kéyin ailisi burunqidekla uning hewirini bilelmigen. Bara-bara ölüm jazasi biridu digen teshwishlik sözler çikishqa bashlighan. Ata-anisi sürüshtürse koça geplirige ishenme bu heqte hewer yok dep jawap bergen. 
1999 - yili 4-ayda Zulpiqarni wilayettin sheherlik yingi hayat türmisige yötkiwetken. Bu türmining tüzümimu wilayet bilen ohshash pul alidu. Pulning yerimini mehbusqa biridu, tamaqnimu tölengen pulgha layiq bermeydu.
Zulpiqarning dadisi sürüshtürüp 13 - qarahuzada 6 balining birge turghanliqidin hewer tépip turme bashlighi arqiliq her peyshenbe küni 50 yuwendin pul kirgüzüp bergen. Gayida dadisi tamaq élip qalsa ejep emes balam yer dep aparghan yimekliklerni kirgüzüp birelmey issiq sughaqlarda tinep yürgen. Bezide miskin çiray közi yash qalghan, birer qétim tamaqni kirgüzüp birélise aparghan tamaqni balam yeptu dep miskin turghan. Mushu ish 99-yili 7-aygha qeder dawam qilidu.
Hemitni élip kilip Qorghas, Kuytung, Ürümçi, Çapçallarni aylandurup ahiri Ili wilayetlik turmige ekilidu we uzun ötmey akisi Seydehmet we inisi Zulpiqarni sheherge yötkiwetken. Shundin biri ikki turme arisida balam-balamdep yürgen ata-anisi hedisi Zülpiyem we akisining balisi Rishat gheshlik içide çungqur patidu.
2000-yili 8-ayning 15-küni dadisi-apisi newrisi Rishat üçi Hemitni turmige berip, yoqlap aparghan tamaqlarni kirgüzüp Hemitning ehwalini bilelmey qaytqan. 
Del shu künlerning biride Zulpiqarning 99-yili 7-ayning 24-küni ölümge höküm qilinip bolghanlighini anglaydu. Eslide hökümni yoshurun halda Zulpiqargha uhturupla etiwetmekçi bolghan. Bu ishni aduwkatmu bilmigen.
Bu ehwalni ata-anisi uqup aduwkat bilen sotqa barghanda hökümni teste körsetken bu waqitta hökümning wahti 6 kun otup ketken. Bu ishqa narazi bolghan ata-anisi narazi bolup erz yazidighan bolup qaytqan. 2 kündin kéyin Ürümçi ali sottin kilip tekshurgen. Zulpiqarning dadisi sotçilar bilen körüshüp erz bergen. Ular ehwalni iniqlap ketken. Shundin kéyin jim bolup qalghan. 2000-yili 2-ayning 20-küni qatilliq qilghan bir Hitayni (Zulpiqar bilen qoshup) sot qilip (turme içide atmaqçi bolghanlighini telwuzurda ilan qilghan. Zulpiqarni mehpi tutqan. Shu waqitta ali sottin tohtitish toghrulq buyruq kelgen we 23-çisla ali sottin tekshürüshke adem kelgen. Shuning bilen bu ish yene tohtap qalghan. Qatil Hitayni atmay yötkiwetken, aridin uzun ötmey turme dohturi telifon arqiliq hedisini çaqirtqan. Hedisi barsa Zulpiqargha yara çiqip qaldi dep çaqirtqanliqini éytip dawalashqa pul telep qilghan emma pulni élip ata-ananggha dimeysen diseng çataq dep tehdit sélip qayturiwetken.
Hedisi on kündin kéyin dadisigha ehwalni melum qilghan. Dadisi anglap sotqa bérip ehwalni éytsa biz bilmeymiz, saqçigha barghin digen shuning bilen wilayetlik saqçi idarisigha bérip sürüshte qilghan. Hitay bashliq bilen Tursun isimlik saqçi seherning hata qiptu biz sürüshte qilayli, Tursun etilsimu saqaytip étilidu dep jawab bergen.
Dadisi dawamliq surushte qilghan netijide Zulpiqarning qattiq aghrip yatqanlighi shu halette turme dohturiningmu kari bolmighanliqi melum bolghan. Shu künlerde teptish mehkimisining bir hadimi hizmet munasiwiti bilen kilip Zulpiqarni körüp ehwalining yamanliqini körgen we turme bashliqini çaqirip Zulpiqarni körsitip jiddi dawalashqa teshebbus qilghan. Shuningdin kéyin turme bashliqi dohturni çaqirip dawalashqa buyrighan.
Dohturning éytishiçe Zulpiqarning yürigining üstige bir yara çiqip bara-bara çongiyip ketkenligi, tamaqtin zeherlengenligi melum bolghan. Bu qan bilen munasiwetlik sirtta bolmaydu turmide peyda bolidu sungekke ötüp ketse heterlik digen we shundin kéyin dawalashqa ötken. Esli yoshurun halda zeherni tamaqqa sélip zeherlep öltürmekçi bolghan. Buni ali sotning sotçilirimu sezgen.
Ashkarilinip qalghanda hedisi bilen ailisidin pul élip dawalighan.
1998-yili 7-ayda ara östenglik Urayimjan digen ademning Peyzullam digen oghlini Zulpiqarni zeherligendek zeherlep öltürüp öligini bergen. Yene bir balisi hazirghiçe wilayetlik turmide .
Birinji hökümde döletning 50-yilliq töyigha Ghuljidin 19 balini qurbanliq qilip töy ötküzmekçi bolushqan. Biraq pash bolup qélip helq bilip ketken. Shundin kéyin zeherlep öltürüsh qestige çüshken.
Pakit: Zulpiqarning akisi Seydehmetni tutup ketkendin kéyin dadisi wilayetlik saqçi idarisigha bérip siyasi bölum bashliqi Jang Yaogang bilen körüshüp Seydehmette gunah yoq köywet digende tunugun kiliningge hemme gepni didim, shuhuningdin sora digen. Dadisi kilinidin sorisa Zulpiqar, Hemit ikkisining sewebi bilen bizning saqçilardin neççisi öldi. Biz shularning qisasini alimiz digen.
Shuningdin kéyin bir mezgil ténç haletni saqlap turup, 6 - ayning 14-küni Wangloqining suyqest pilanlishi bilen 130 Uygur balini bir kün bir saette mehpi öltürülgen. Shuningha qoshupla Jiliyüzide Zulpiqar, Alimjan, bir jenubluq bala, yene bir Bayandayliq bala weyene biri namelum 5 balini mehpi étiwetken.
Uningdin burun akisi Seydehmetni Ürümçi 4-turmige yötkep ketken idi. Dadisi Zulpiqarni surushturse jim-jit hatirjem ishingni qiliwer dep jawab bergenliki üçün Seydehmetni yoqlap kilishke kitip bir heptide yeni 6-ayning 13-küni qaytip kelgen.
6-ayning 13-küni keçte saqçilar kilip dadisi, apisi we kilinini élip kitip Ghulja nahiye Jéliyüzige açiqip sot mehkimisining bir öyige solap qöyidu. Etisi etigen saet 7 de nahiye turmisige apirip birinçi bolup Zulpiqarning ata-anisini ekirip körüshtüridu. Turme höylisining otturisida bir kigiz sélighliq turghan. Zulpiqar çaza qurup derwaza terepke qarap olturghan. Dadisi-apisi yéqin barghanda Zulpiqar ornidin turup salam bérip kérüshken. Shuning bilen ata-anisi özini tutalmay yighlap quçaghliship ketken, Zulpiqar ayet, hedis oqup ata-anisigha sewri qilish toghruluq meripet qilip teselli bergen. 5 minut bolmay waqit toshti dep ata-anisini çiqiriwetken. Zulpiqar qarap qalghan bashqilarnimu shundaq qilghan. Hedisi Zulpiyemni, akisining oghli Rishatni Zulpiqar bilen korushturmigen we bashqilarnimu yéqin keltürmigen. Shundaq aldirap teyyarlap qöyghan mashinigha sélip sot açmay tizlik bilen eçiqip Qazançining Ghulja téghining baghrigha apirip étiwetken we dadisi bilen akisining oghli Rishatni mashinigha sélip mana balang dep olugining yénigha apirip qöyghan.
Dadisi ongda yatqan, közi oçuq, Zulpiqarni hörgen. Dadisi bash közini silap söyup raziliq bergendin kéyin uning közi yumulghan. Dadisi Zulpiqarning ingikini çétip bolup putini çatay diese putida kishen turghan. Shuningdin kéyin saqçi kilip éliwetken. Bu kishen Zulpiqarning putida 3 yil turghan. Puti quruq sungek bolup qalghan. Qolining köyza salghan yiri izilip bir barmaq patqudek bolup qalghan. Dadisi Allahgha nale qilip yighlisa eskerler külüshüp ketken. Dadisi kiyimlirini saldurup bedinige qarisa saq yiri yoq pütünley çong-kiçik tayaq izi we kuyuk izi bilen toshup ketken.
Shu esnada imam-mezin dep üç kishini élip kelgen. Imam kilip dadisigha yighlimang balingiz shehit ketti. Sirtqi ishtanni saldurweting kusar qalsun kipenlep bolup qewrige qoshup komuwetimiz digen. Shuning bilen dadisi 2 dane shengku iken saldurup yenigha köyup köysa bir saqçi élip kitip 3 balining ishtinni qoshup köydurwetken. Shuçaghda pütün sayni 50 qedemde bir aptomat we kaltek tutqan çuyun qalpaqliq birdin apsharka it yitiligen 200 dek esker qaplap ketken. 
Zulpiqarni kipenlep namizini çushurup bolup, Alimjan digen bala bilen bir yerge qöyghan. Ularni yerlikige qöyup bolup qarisa eskerlerning birsimu qalmay ghayib bolghan. Dadisi yalghuz qaytqan. Shuningghiçe héçkim höküm élan qilinghanlighini bilmigen. Dadisi öyge qaytip kelgendin kéyin bilgenler petige kirishke bashlighan. Etrapni saqçi we jasuslar yoshurun çarlap turghan. 
Aridin uzun ötmey merkezdin bashliqlar keptu. Wilayetning shujisi Janggulangni bashliqini qöyup egeshkuçini étipsen dep tenqit qiptu. Digen sözler tarqilidu. Bu sözlerni anglap ata-anisi Hemittin qattiq ensirep endishige çüshüp qalidu..
1- sotta aduwkatni 1500 somgha yallighan. 2 - sotqa qarita aduwkat yene 2000 som élip sot waqtining hewirini bermekçi bolghan. Ata-anisi 2 - sot éçilidu dep hewer kütüp turghan emma sot açmay helqtin mehpi halda eçiqip étiwetken. Adwukat Seydalim 2000 som pulni qayturmighan. Sot özi belgilep bergen adwukatni inawetsiz qilghan. 
Kéyin dadisi sotqa bérip nime ish qilgini üçün balamni ölturisiler dep sorisa Qazaq sotçilar biz bilmeymiz. Biz bir top qeghezge ige bir heykel dep jawab bergen. 
Hazir Ili rayunida hökümetning bésimi nahayiti küçlük. Ulargha masliship yardem qiliwatqan yene shu munapiqlardur. Mesilen Misirda Zulpiqar bilen bille oqup kelgen Nurdun Jamalidin, Murat Abduqadir digenler Misirdiki ishlarni, Ghuljigha kelgendin kéyinki ehwallarni toluq pash qilip ispat yézip bergen. Yene shuningha ohshash sepdashliri özini ahlap hemme ishni Zulpiqar bilen Hemitke yüklep qoyghan. Ahiri bérip Zulpiqarni Hitay qolida öltürüshke yardem bergen. 
Emma Zulpiqar, Hemit sepdashlirining birsinimu çishlep tartmighan, eksiçe ahlap çiqqan. Buninggha Zulpiqar bilen sotqa bille çiqqan Tursun, Ablikim, Abdiwéli guwah bolalaydu. 
Hemit sot jeryanida sotçilar nime üçün partiyege qarshi çiqting? Hojayining kim? bashliqing kim? Dep sorighanda mining hujayinim yoq, bashliqim yoq. Misirda oquwatsam Ghulja < fiwral> weqesi bolup, mining millitim we qerindashlirimni kommunistlar wehshilarçe qiynap öltürdi. Shuningha çidimay qisas élish üçün shundaq qildim dep jawab bergen. Shu çaghda sotçi we saqçilar bu aka-ukalargha ejeplinip qélishqan.
Zulpiqarni çay birimen dep öyige bashlap kirip tutup bergen toqumçiliq fabrikisida olturushluq Yaritaz digenge Zulpiqarni tutup bergini üçün hökümet 13000 < on uç ming yuwen > mukapat bergen. 
Undin bashqa Zulpiqar saqçidin qéçip derya böyida mukup yurgende Zulpiqarning udul hoshnisi Hemit körüp dadisi Abdurahmngha digen, Abdirahman Yaritaz bilen bir waqitta saqçigha hewer qilghanliqi üçün hökümet uningghimu mukapat bergen, sani iniq emes.

Zulpiqar Muhemmetning bu keçürmishi minglighan Uygurlar köriwatqan ehwallarning tipik bir misali.
Sherqiy Türkistanda nöwette yuqarqidek ehwallar ejeplinerlik ish emes. Saqçi ademni tutup ketkendin kéyin jawapsiz, dereksiz yoqutiwetidighan ehwallarmu daim körülüp turidu, her derijilik qanun orunliri Uygur helqining qanuni hoquq menpeetini emes belki Hitay hökümitining menpeetini qoghdaydighan wastidin ibaret, yerlik helq insançe yashashtek eng addi erkinlikidinmu mehrum qalghan. Hitay hökümitining Uygurlargha qaratqan dehsgetlik zulmi künsayin éghirlashmaqta.

© 2000 ETIC.  Eser Hoquqi Bizde  26/07/2001 16:4    Hazirliğuçi: A. Qaraqaş