|
1 - muqeddime:
Uygur tili dunyada eng çong til dep hésapliniwatqan
Latin tili, Islawiyan tili, Erep tili we Hen-Zang tili
qatarliqlar bilen bir qatarda turidiğan Türk til
systimisining merkizi dealikti bolup, bizning biwaste
ejdatlirimiz hésaplinidiğan Sak, Tuhar, Soğdiy, Hun,
Türk we Uygur dewirlirini baştin keçürüp medeniyet
güllengen Qara Hanlar dewrige kelgende toluq
mukemmellişip, dunyadiki nopuzluq tillarning birige
aylanğan. Uygur tili şu tillarda yézilğan medeniny
miraslirining qedimiyligi we köpligi jehette başqa
herqandaq til bilen selişturğanda ( barliq Türkiy
millet tilliriğa wakaliten) çong tillar bilen bir
qatarda turidiğan büyük tillarning biridur.
Men Allaning iradisi bilen 1985-yili Qumul rayonida,
1986-yili Sanji rayonida, 1987- yilidin 1990- yiliğiçe
Artuş rayonida, 1993-yili aqsu rayonida, 1995-yili
Böretala hem Çöçek rayonida, 1998-yili Turpan rayonida,
1999-yili Ili-Altay rayonida, 2000-yili Korla rayonida,
2001-yili Qeşqer hem Hotenge tewe bir qisim rayonlarda,
2002-yili Almuta, Taldiqorğan rayonlirida ( bézi
rayonlarğa bu jeryanda bir qançe qétim barğan
ehwallarmu boldi.) jemiyet we til tekşürüş pursitige
ige boldum, hem birqançe qétim ziyalilar we
ottura-başlanğuç, aliy- ottura téhnikum mekteplirining
oqutquçi-oquğuçiliri arisida millitimizning hazirqi
zamandiki teqdiri we medeniyet mesililiri heqqide
liksiye sözlep bérişke teklip qilindim. Bu jeryanda
xelqimizdin nurğun nersilerni ügendim we qimmetlik
materiallarğa ériştim.
Men qeyergila barmay xelqimizning milliy musteqqilliqe
bolğan küçlük intilişlirini, dunyadiki herqandaq bir
hör milletke ohşaş şekilde mewjut bolup turuş üçün
özlirining heq-hoquqliri üstide izdiniwatqanliqini,
Şerqiy Türkistanğa bolğan hojayinliq éngining zamaniwi
şekillerde yüksiliwatqanliqini kördüm. Yette su
wadisida bolsa Türk, Qazaq, Özbek, Qirğiz , Tatar,
Türkmen, Çeçen qatarliq qérindaşlirimizning Uygur
xelqi bilen birlikte Uygur millitning teğdiri we
milliy azatliq küreşlirige qiziqiwatqanliqini kördim
we bu hil rialliqtin bekla söyündüm.
Men qatnaşqan herqandaq ammiwi we adettiki sorunlarda
Uygur tili we Uygurlarning til (qérindaşliq)
munasiwetliri heqqidiki munaziriler diqqitimni bekraq
özige tartti. qérindaşlirimizning köpinçisining bu
mesililer heqqidiki köz qaraşliri toğra bolsimu,
bezillirining bu heqtiki çüşençillirining taza
köngüldikidek emesli-gini hés qildim. Nurğun suallar
soraldi, bezilirige jawap berdim, bezilirige ijtimayi
we siyasiy şert-şarayitlarning yar bermesligi hem
sewiyemning çeklikligi tüpeylidin qanaetlinerlik jawap
bérelmey qalğan idim. Uygur tili we Uygurlarning til
munasiwetliri heqqide kişilerning oylaydiğanliri her
hil iken, qérindaşlirimizning bu heqte ortaq çüşençige
kélişi milliy medeniyitimizning we milliy musteqqilliq
küreşlirimizning tereqqiyati üçün paydiliq elbette.
Şundaq bolğaçqa waqit teqezzasi tüpeylidin sewiyemning
hem materiyal menbelirimning yéterlik bolmasliqidek
qiyinçiliqlar aldida tohtap qalmay, bir kün bolsimu
baldurraq bu mesililer heqqidiki köz qaraşlirimizni
birlikke keltürüş üçün orunup béqiş meqsidide, bu
maqalini muddettin burun yézişqa toğra keldi.
2 - Uygurlar We Uygur Tili Medeniyet Hadisisi
Heqqide Omumiy Bayan:
Yiraq qedimqi zamandiki ejdatlirimiz miladidin burunqi
27-esirlerdin başlap, ularni özlirini küçlük reqibi
dep sanap kelgen Xitay, Iran we Girik menbeliride
ox-şimiğan şekiller bilen yeni "Sak",
"Turan", "Tuhar",
"Hun", "Ugurdas",
"Küy-Di" degen namlarda atilip
kelgen.Ular özlirining yiraq qedimqi ejdatliridin
tartip Tengri tağliri, Altay tağliri, Qaraqurum
tağliri etraplorini makan tutup bezide ortaq hakimiyet
bayriqi astiğa birleşse, bezide tarqaq halettiki
ittipaqdaş begliklerning bayriqi astida yaşap Uygur
tili medeniyet hadissini merkez qilğan halda
özlirining seltenetlik tarihi we parlaq medeniyitini
yaratqan.
Bizgiçe yitip kelgen yazma yadikariqlarning içide
ejdatlirimizning miladidin kéyinki tarihini yorutup
beridiğanliri bir qeder köp we nisbiten tepsilirek
bolup bu jeryanda ularning Sak, Tuhar, Turan, Hun,
dewirliridiki selteniti qismen ajizliğan bolsimu
yenila özlirining jenggiwarliqini saqlap qalğan we
miladiy 5- esirdin ta hazirğiçe bolğan jeryanda Sak,
Turan, Hun ittipaqlirida beglik halette yaşap kelgen
nurğun içkiy we taşqiy Türk qebililirini Uygur tili we
yéziqi asasida toluq birleştürüp, seriq deryaning
şimali we Tengri teğining jenup we şimalliridiki
begliklerni öz içige alğan büyük Uygur orhun döliti
(M745- M840), Kengsu (Şerqiy) Uygur döliti
(M846-M1226), Iddiqut Uygur doliti (M845- M1368),
Uygur Qara Hanlar döliti (M848-M1212), Uygur Çağitay
döliti (M1227-M1506), Uygur Seidiye hanliqi
(M1506-M1682), Uygur Hojilar döliti (M1688-M1863), Ili
Uygur Sultanliqi (M1869-M1880), Uygur Yette Şeher
Hanliqi (M1863-M1878) qatarliq döletlerni we Şerqiy
Türkistan Islam Jumhuriyiti (1933-yili), Şerqiy
Türkistan Jumhuriyiti (1944-yili) qatarliq dölet we
hakimiyetlerni qurğan.
Uygur (Oğuz) ibarisi miladidin xélila burunqi
dewirlerdiki Hun qoşunlirining Xitay rayonliriğa
qarita élip barğan üzlüksiz herbiy yürüşliri, Seddiy
Iskenderning şeriqqe qilğan istilasi , Atilla
başçiliğidiki bir bölük ejdatlirimizning Yawropağa
keng-kölemde köçişi bayan qilinğan tarihiy
materiallarda, insanlarning baliliq dewirlirining
qimmetlik guwaçisi bolğan meşhur medeniy
miraslirimizning biri "Oğuzname" epsanisida we Mehmut
Qeşqirining" Türkiy tillar dewani"
da resmiy ijtimayi
we siyasiy itnik terkip süpitide haterlengen. Uygur (Oğuz)lar
eslide tarihta Sak, Tuhar, Soğdiy, Hun, Uygur degen
namlar bilen atilip kelgen Türk itipaqi içidiki bir
qebilining nami bolup, u tarihiy menbelerde Toqquz
Oğuz - On Uygur degen nam belen meşur. Bu nam miladiy
8-esirge kelgiçe bezide küçiyip pütkül Türk
ittipaqidiki bir qisim qebililerning ortaq nami
süpitide qollunilğan bolsa, bezide ajizlap Uygur (Oğuz)
qebililirining içkiy ittipaqining omumiy nami süpitide
qollunilğan. Uygurlar tarihçilar teripidin insaniyet
tarihidiki eng küçlük demokirattik döletlerning biri
dep qarilip kéliwatqan miladiy 745-yili qurulğan Urhun
Uygur hanliqining taza güllengen dewirlirige kelgende
barliq Türk qebililirini kök bayraq astiğa birleştürüp,
Türkiy xelqler tillirining Uygur tili asasida birlikke
kelişi we qeiplişişidin ibaret birinçi qétimliq
medeniyet tereqqiyati basquçini baştin keçürgen bolsa,
9-esirge kelgende Tengri tağliri, Qaraqurum tağliri we
Altay tağliri wadilirini merkez qilğan halda mildiy
840-yillarning aldi keynide qurulup, miladiy 1368 -
yiliğiçe dawam qilğan Idiqut Uygur hanliqi, miladiy
1226 - yiliğiçe dawam qilğan Şerqiy Uygur doliti (Kengsu
Uygur hanliqi), miladiy 1212-yiliğiçe (?) dawam
qilğanUygur Qara Hanlar hanliqi qatarliq itipaqdaş üç
çong küçlük döletni qurup, yer yüzidiki Uygur
ziminlirini toluq birlikke keltürüp Türkiy xelqlerni
Uygur medeniyiti asasida birleştürüp, Türk medeniyet
tarihidiki ikkinçi qétimliq ğayet zor medeniyet
hadisisini şekillendürgen. Şeriqte beringi boğuzidin
ğeripte Ege dengiziğiçe (AGAISCHES MEER) bolğan Şerqiy
şimaldin ğerbiy jenupqa qiypaş sozulup yatqan çeksiz
ketken bu ana zimindiki mutleq köp sanliq kişilerning
bügünki dewirde azdur-köptrur şiwe perqini hésapqa
almiğanda bir tilda sözleş hadissining şekillinişini,
biz yoqurda tilğa alğan töt çong Uygur döletning
qurulişidin ibaret tarihiy arqa körüniştin ayrip
qariğili bolmaydu. Uygur tarihidiki zor weqelerning
biri yisaplinidiğan miladiy 1227-yili Mungğullar
teripidin qurulup, 1369-yiliğiçe Uygur medeniyiti
teripidin pütünley assilimatsiya qiliwitilgen Çağitay
Uygur hanliqi gerçe üzliksiz güllinip kéliwatqan Uygur
medeniyitini téhimu yükseldürüşke töhpe qoşqan bolsimu,
Uygur rayonidiki milliy terkipning özgirip, ortaq
namdiki bir milletning Uygur, Özbek, Türkmen,
Ezherbeyjan, Qazaq, Qirğiz qatarluq milletlerge
parçilinip kétiştek aççiq aqiwetni keltürüp çiqarğini
yetmigendek, Rus we Xitay mustemlikisining barğançe
küçiyişi bu rayondiki milletlerning milliy terkiwini
téhimu murekkepleştürüp Tatar, Qara qalpaq, Altay,
Başqurt, Çiçen, Yaqut, Hakas, Qara çay qatarliq bir
qatar itnik goruppilarni keltürüp çiqardi. Hemmidin
külkilik bolğini paşisitlarning Şerqiy Türkistandiki
Uygur namidiki Yiltizi küçlik milletni Uygur, Tarançi,
Türkmen, Qirğiz degendek bir qatar uşşaq namlarğa
parçiliwetmekke orunğanliqi bolup, mustemlikiçilerning
bu yaman niyiti Türk xelqining ğolluq yiltizi
merkezlik olturaqlaşqan bu rayonda emelge aşmay qaldi.
Hala bügünki künge kelgende yoqarqi rayonlarda
yaşawatqan qérindaşlirimizning beziliri taşqi
mustemlikiçilikning ijadiyiti bilen özlirini ayrim
millet dep sanap musteqqil döletlirini qurdi yene
beziliri türlik siyasi we ijtimaiyi sewepler bilen yat
hem qérindaş milletlerge singip ketken bolsimu Uygur
xelqi nimişqidur hazirğiçe ularni ayrim millet
qatarida körmey, mustemlikide qalğan dölitining
naminimu ularning ortaq nami bilen" Şerqiy
Türkistan"dep atap kelmekte. Neme üçün bundaq bolişini
bir tereptin milletşunasliq, tarihşunasliq,
arhioligiyeşunasliq nuqtiliridin téhiçe aşkarilanmiğan
sirlar keltürüp çiqarğan bolsa yene bir tereptin Xitay
hem Rus mustemlikiçilirining Türklerni baş
kötürgüzmesliktin ibaret yaman ğerizi we dunya siyasi
atmospirasining Türkler üçün bolupmu Uygur xelqi üçün
paydisiz boliwatqanliğidin ibaret bir qatar yaman
aqiwetler keltürüp çiqarğan.
Uygurlarning 14-, 15-esirlerdin kéyinki siyasiy
jehette bara-bara ajizlişişiğa egişip, Türk
ziminlirida Xitay we Ruslarning" töhpisi" bilen tar
dialikitlarni merkez qilğan bir qisim milletler
şekillinişke başlidi. Bu milletlerning beziliri téhi
mustemlikiçilerning Türklerni parçilap yoqitiwétiş
üçün qoyğan haqaretlik namlarni millet nami süpitide
qubul qilğan bolsa , yene beziliri hetta tar mehlliwi
isimlarni, yer jay namlirini, özliridin çiqqan rayon
harakterliq meşhur şehislerning atlirini we melum bir
yurt kişilirining leqemlirini millet nami süpitide
qubul qildi.
Neççe ming yillardin beri ular bilen teqdirdaş bolup
hazirqi Russiye, Qazaqistan, Özbekistan, Qirğizistan,
Türkmenistan, Ezherbeyjan, Tajikistan, Afğanistan,
Hindistan, Pakistan, Iran, Iraq, Türkiye qatarliq
döletlerde yaşap kelgen Uygurlar tarihning rehimsiz
buran çapqunlirida qattiq yekleş, we qirğinçiliqqa
uçrap bir qisim yerlik yat we qérindaş milletlerge
qoşulup kétip, Uygur tarihidiki birinçi qétim Şerqiy
hunlarning bir böligining asiyadiki seriq tenlik
milletlerge, ikkinçi qétim ğerbiy hunlarning bir
böligining wengir,pin, bulğar namida Yawropaliqlarğa ,üçünçi
qétim Şerqiy Uygurlarning mutleq köp qismining
Xitaylarğa assilimat-siye bolup kétişidin kéyinki
törtinçi qétimliq başqilarğa assilimatsiya bolup
kétiştek eğir tiragidiyeni téhi yéngila baştin keçürdi
we baştin keçüriwatidu.
Qehriman Uygur xelqi neççe ming yillardin beri özliri
bilen birge yaşap kelgen qérindaş milletlerni
özlirining issiq qanliri bedilige yat milletlerning
türlik horluqliridin saqlaş yolida eğir bedellerni
tölep kelmekte.bugünki künge kelgende buni qérindaş
milletlerning hakimiyet üstidiki hökimetliri
bilmeslikke seliwatqini bilen ularning xelqi obdan
çüşinidu, ular Ruslardin musteqilliqni qalqan qilip,
Xitaydin Uygurni qalqan qilip qutulduq dep çöçirni ham
sanawatidu, Uygur kilassik medeniyitini talişing dese
ejdadimning balisi köpiyip kétidu, Uygurning béşiğa
kün çüşti dese br siqim teriqtek hemmisi çeçilip
kétidu.Uygurlarning Tükiy milletlergewdisidiki asaliq
bir terkip ikenligini,bügün Uygurning beşiğa kelgen
künning etila özlirining beşiğa kelidiğanliqini taza
öylap yetelmeywatidu. Biz Türkler tarihtiki
burnimizning uçinila köridiğan nadanliqimizni we bir
işqa asan hayajanlinip, asan untup qalidiğan
tenteklikimizni taşlimisaq bolmayti.
Uygurlar hazir Uygur tili arqiliq biz yoqirda sanap
ötken mutleq köp sanliq döletlerde we bir qisim
döletlerdiki Türuk rayonlirida huddi öz ana yurtida
turğandek hesiyatta yaşawatidu we u jaylarning
tereqqiyatiğa özlirining eqil parasiti we emgek
miwillirini teğdim qiliwatidu.çünki buning inkar
qilğili bolmaydiğan tarihi asasi bar elbette. lekin
bir qisim qérindaş milletlirimizning hökimetlirining
bir nan tepipla ögzige çiqip dap çalidiğan, kiçikkine
menpietni dep qérindişini satidiğan Uygur kim, men kim
demey uzaq esirlik milliy menpietlirimizge ziyankeşlik
qilidiğan qilmişliri kişini epsuslandurmay qalmaydu we
çongqur oyğa salidu.
Bügünki dewir Uygurlirining dunyağa tarqilip
olturaqlişişi tarihtiki herqandaq bir dewirge nisbiten
keng we murekep bolup, ular Ottura Asiyaning Uygurdin
ibaret itnik gorupqa mensup boluşqa tegişlik
rayonlirida bolupmu Şerqiy Türkistan rayonida toplişip
yaşiğandin başqa Qazaqistan, Özbekistan, Qirğizistan,
Türkiye qatarliq döleterde bir qeder ziç, Austiraliye,
Amerika, Germaniye, Kanada, Shiwetsiye, Bélgiye,
Gollandiye, Shiwitsariye, Engiliye, Norwegiye
Wengiriye, Russiye, Pakistan, Saudi Erebistan,
Mongğuliye, Afğanistan, Iran, Türkmenistan, Erep
Birleşme Helipiligi, Misir we Xitay qatarliq
döletlerde tarqaq, muqim we nisbiy muqim halette
yaşaydu. Bu rayon we döletlerde Uygurlar Uygur tilidin
başqa Türk, Engiliz, German, Firansuz, Erep, Ordu,
Paris, Rus we Xitay tillirini işlitip yaşaydu. Uygur
tilining yoqarqi tillar bilen bolğan munasiwetliri
murekkep tarihiy we siyasi arqa körünişlerge ige bolup,
bu hil realliq Uygur tili we Uygur tili
munasiwetlirini murekkepleştüriwetti we nöwette tetqiq
qilişimizğa erziydiğan muhim timilarning birige
aylandurup qoydi.
Uygurlar tarihtin buyan nurğun milletler bilen ténç,
ittipaq halda bille yaşaş jeryanida ğerip we şeriqning
medeniyet almaşturuş işlirida köwrüklük rol oynap
keldi we yepek yoli medeniyitining güllengen dewrini
yaratti. Ejdatlirimizning bizgiçe qaldueup ketken
muzika, tibabet, déhqançiliq, çarwiçiliq, toqumiçiliq,
qol hünerwençiliq, binakarliq, qol sanaet, soda,
maarip, edebiyat, tarih, teswiri senet, folklor,
astironomiye we pelesepe heqqidiki alemşumu
miraslirini Uygur tilining mukemmel tereqiyatidin
ayrip qariğili bolmaydu. Şungimu Uygur tilida
dunyadiki küçlük medeniyetlik tillarning türlik
alahidilikliri ipadilinip turidu. Uygur tili özining
tereqiyati dawamida Hindi-Yawropa, Eerep, Paris, Rus -
Islawéyan tilliridin ilmiy we penniy atalğularni qobul
qilip, özining medeniyet siğimçanliqini aşurup kelgen.
Bu hadise qandaqtur bir qisim çala sawat kişiler
éytqandek Uygur tilining zeiplişişi bolmastin belki
dunyawi küçlik til qataridiki tillarning biri
ikenligini ispatlaydu. Bu hergizmu ğeyri tebi'i
şekilde zorawanliq wastisi bilen emes, medeniyet
tereqqiyatining ihtiyajidin kélip çiqqan ijabiy
hadisidur. Uygur tarihiğa nezer salsaq ejdatlirimiz
medeniyet tereqqiyati jeryanida özi tohtimay tirikişip
turğan şeriq bilen emes ğerip bilen alahide küçlük
medeniyet munasiwiti ornatqliqini körimiz.bunungdin
Uygur medeniyet tepekkur endizisining şerqçe emes
ğeripçe medeniyet tepekkur endizisige yatidiğanliqi
roşen çiqip turidu. Mana bu Xitay bilen gépimizning
neme üçün bir yerdin çiqmaydiğanliqi, nime üçün
Xitayning Uygurlarni Manjularni, Mungğullarni,
Juangzularni assilimatsiye qilğandek ungay
assilimatsiye qilalmasliqining, Uygur tilining, Uygur
medeniyitining, Uygur millitining şunçe ajizlişip
ketken turuqluq yene nime üçün yoqalmaydiğanliqining
siri. Mana bu Xitayning "Şerqiy Türkistan ezeldin
bizning ziminimiz idi" dégen sözining qip qizil
öydurma ikenligini ispatlap turidiğan polattek pakit.
Mana bu xelq'aradiki dostarni küldürüp düşmenlerni
yiğlitidiğan Uygur milliti we Uygur tili meselisi.
Öz- ara hoşna olturğan milletlerning Ottura Asiyeda
herqandaq munasiwetning bolmasliqi peqet mumkin emes,
bundaq munasiwetlerning bolişi hergizmu bu
milletlerning teqdirdaşliq munasiwetini békitip
bermeydu, bu munasiwetler murekkep arqa körinişke ige
bolup, bu hil hadise til, medeniyet, érq, tarih, din,
juğrapiye, siyaset, iqtisat mesililirige bérip
çetilidu. Nupusning az köp bolişi bir milletning uluq
yaki uluq emesligini körsütip berelmigendek, bir
milletning omumiy medeniyet sapasining yoquri töwen
bolişimu u milletning dölitining bar yoqliqi belen
ölçenmeydu. Uygur milliti Xitay we Xitay
mustemlikiside yaşawatqan başqa milletlerge we bir
qisim musteqqil döliti bar bolğan milletlerge
sélişturğanda medeniyet sapasi jehette alahide üstin
turidiğan aldinqi qatardiki milletlerning biri.bundaq
bolişini, tarihta qu-rulğan neçe on qétimliq musteqil
döletlirimiznning ma'arip we medeniyet işlirini
ewllatmu-ewlat güllendürüp kelgenligi, ejdatlardin
bizgiçe miras qalğan meripet- perwerlik iddiysi, mol
we renggareng bolğan medeniyet miraslirimiz, medeniy
ang jehettiki irisiyetçanliqimiz we mewjut bolup turuş
yolida élip barğan medeniyet sahesidiki her türlik
izdininşlirimiz keltürüp çiqarğan.
Biz töwende xelqimiz, qérindaşlirimiz we dostlirimiz
qiziqiwatqan bir qançe nuqtidin Uygur tili we
Uygurlarning til munasiwetliri heqqide qisqiçe
muhakime élip barimiz hem şu munasiwet bilen
xelqaradiki Uygur medeniyet tetqiqati belen
şuğuliniwatqan kesipdaslarni bu mesile üstide izlinip
béqişqa teklip qilimiz..
3- Xitaylarning Uygurlar We Uygur Tili Medeniyet
Hadisisige Tutqan Pozitsiyesi Mesililiri:
Xitaylarning qedimqi kitaplirida ejdatlirimiz ezeldin
tartip yaşap kelgen ana wetinimiz Şerqiy Türkstan
bezide ğayiwi jennet, periştiler makani, şirin çüş
dunyasi qilip teswirlense, bezide özidin küçlüklerni
süpetleydiğan alwastilar dunyasi, jinlar makani dep
teswirlinip kelgen. Bu hadisidin Xitaylarning Şerqiy
Türkistanğa nime üçün rodipaydek
çaplişiwalidiğanliqining tarihi asasini we
Xitaylarning Şerqiy Türkistanni mustemlikisige
aylanduriwéliş ham hiyalining neççe ming yilliq
yiltizini tapqili bolidu. Miladidin neççe ming yil
burun Xitaylar bir millet bolup uyuşuştin héli
ilgirila ejdatlirimiz birlikke kelgen zor bir itnik
terkip süpitide dunya tarih sehnisige çiqqan, hem
üzining medeniyet endizisini dunyağa keltürgen.
Tarihimizdiki numusluq 1884 - yil Xitayning neççe ming
yilliq Şerqiy Türkistanni yutiwéliştin ibaret
tajawuzçiliq pilanining emelge éşiş muqeddimisi bolup
qaldi.
Xitaylar şu yillardin tartip pilanliq, mehsetlik halda
körinişte çandurmay emiliyette qedemmu qedem ilgirilep,
konisining izini yéngsi bésip, 1949-yilğa kelgende
wetinimizni resmiy şekilde işğal qiliwaldi ("közge
ilmiğan putqa çumaq"degendek Xitaylarning bésip
kirişige başta irengşimiduq, isimizni tapqan çéğimizda
işlirimiz bes müşkülleşti. Biz dunyaning qeyirigila
barmayli öz wetenimizge qayitip kélidiğan millet
bolğaçqa," ularnimu şundaq qilidiğan insanlardu, çuqum
qaytip kétidu" dep oylap qalduq, közni yumup açqiçe
Yang Zingşin, Jin Shurin, Shing Shisey, Gomindang
dewirliri ötüp kétip, Kommunist Xitay mustemlikisi
dawamlişiwatidu. Birsi kélip dinni qoyiwetip bizni
aldisa, birsi kélip bir qançe türlik alwang -yasaqni
emeldin qaldurup bizni aldidi, birsi kélip yéngi
ma'aripni yolğa qoyup bizni aldisa, birsi kélip bay
kembiğel barawer dep bizni aldidi. Hemmisi uzaq ötmey
gepidin yéniwelip, xelqimizning béşiğa tümen
séwdalarni keltürdi. Biz bu qara niyet milletning
wetinini, öz yurtini, hetta ata-buwisinimu
séğinmaydiğanliqini, mingisining qurulmisida
haşaretlerning piziologiylik alahiliki barliqini
bilelmey qalduq. Mana bu bizning Xitaydek bir ajiz
milletke yem bolup kétiwatqanliqimizning siri.) we
özining mustemlikiçilik ornini bara-bara
mustekemliwaldi.
Biz yuqirda saniğan aldinqi 4 hakimiyet wetinimizni
herbiy konturul qilişni asas qilip, memuriyetni
xelqimizning quli arqiliq başqurup kelgeçke, Xitaylar
wetinimizni toluq mustemlikisige aylanduruwélişta
melum qiyinçiliqlarğa uçrap kelgen idi. Çunga bu
dewirlerlerde Xitay köçmenlirining wetinimizge éqip
kirişi nisbiten az bolğaçqa 1949 - yilğiçe bolğan 65
yil içide Xitaylarning Şerqiy Türkistan omumiy
ahaliside igiligen nisbiti 4 % din---6 % giçe bolğan
hem tilimizğa héçqandaq tehdit élip kelelmigen idi.
Ağzida démokiratiyeni, erkinlikni, barawelikni dawrang
sélip, milliy azatliq armiymizni quralsizlandurğiçe
bolğan ariliqta "biz xelqning çakiri, ol disenglar
ölimiz, tiril desenglar tirilimiz, yuyidiğan kiringlar
barmu" , "silerge zulum salğan Gomindangçilarni
tazilap bolupla 3 yildin 5 yil - ğiçe bolğan ariliqta
wetininglardin çiqip kétimiz" dep milliy armiymiz
qural taşliğan haman, her 3 yilğa birdin toğra
kélidiğan paşistik herketlerni élip bérip,
inqilabçilirimizni qirğin qilip, 2002- yilğiçe bolğan
qisqiğine 50 yil içide zeherlik teşwiqat bilen
xelqimizni huşsizlandurup, millitimizning iradisini
ajizlaşturdi hem wetinimizdiki Xitay nopusini 54%ge
yetküziwaldi. Bu san millitimizning hem milliy til
yeziqimizning mewjut bolup turişiğa eğir tehdit élip
keldi.
Xitaylar 1800-yillarning ahiridiki Uygurlarda uzaqqa
sozulğan diniy tepriqiçiliq zidiyitidin paydilinip,
Şerqiy Türkistanğa putini tiqiwalğan idi. Bu yillarda
xelqimiz musteqilliq, ténçliq we haterjemlik üçün köp
qan tökti. Inqilabning miwisi birge bolsa içkiy
ittipaqsizliqning qurbani bolup ketti, birge bolsa
islam dinini özige niqap qiliwalğan yaman niyettiki
kişiler teripidin igiliniwélindi yene birge bolsa
teşkili apparatlarning meniwi jehettiki namratliqi,
siyasi jehettiki iqtidarsizliqi tüpeylidin gumran
bolup uzaq put térep turalmidi. Xelqimiz derijidin
taşqiri bedel tölidi, tohtap qalmay esirlep
dawamlaşqan ahiri çiqmaydiğan qurban bérişlerdin
zirikti weyran bolğan medeniy ma'arip, edebiyat-senet,
déhqançiliq, çarwiçiliq, qol-hünerwençilik, soda -
sanaet işlirini eslige keltürüş üçün ténçliqqa muhtaj
boldi. Batur tengriquttek, Atilladek, Bökihandek,
Pantekindek, Sultan Satuq Buğrahandek milletning
qol-puti we eqli- huşini teng herketke keltüreleydiğan
qomandanlarning qedri öteldi. Qattiq ümidsizlik içide
qalğan xelqimiz ularni qan yiğlap turup yad etti,
ahiri ténçliq üçün hakimiyetni bedel töleşke mejbur
bolup, derehni içidin yep tügitiwitidiğan quruttek
hususiyetke ige, ata düşmini Xitay millitining
hökmaranliqini, aqiwetning muşundaq yaman
bolidiğanliqini bilip turup amalsiz qubul qildi.
Qan-yaşliq tarihimiz yézilişqa başlidi, Xitayning ming
yillap kütken umidliri riyalliqqa aylandi.
1949-yilğiçe bolğan ariliqta birinçidin Xitaylarning
nopusi az, ikkinçidin Uygurlar Xitay tilini, Xitaylar
Uygur tilini ançe bilmigeçke Xitaylar xelqimizge
özlirining milliy mewjutliqini ançe hés qilduralmiğan
idi. Xelqimiz körinişte özi bilen héçqandaq menpe'et
toqunişi yoqtek bilin'gen Xitaylarni, huddi etiyaz
kelse uçup kétidiğan pesil quşliridek hés qilip,
bügünki künge kelgende barliq insaniy hoquqlirimizning
ular teripidin depsende bolidiğanliqini toluq oylap
yetelmidi yaki oylap yetkenler bek az boldi, şundaqla
çong xelq'ara weziyetmu biz üçün keyni keynidin
paydisiz boliwerdi. Xitaylar bu pursetni çing tutup,
Uygur tilining tesir dairisini ajizlaşturuşni
millitimizni assilimatsiye qiliwetişning deslepki
qedimi qildi.buning ipadisi mundaq tereplerde körüldi.
1) Wetinimiz Şerqiy Türkistan Xitay mustemlikisige
ötkendin kéyin Xitaylar Uygurlarning medeniyet we
inqilab jehettiki immonit küçini ajizlaşturiwetti.
Şerqiy Türkistanda hakimiyet beşiğa çiqqan Xitaylar
uzaq esirlep tar, bikinme, qalaq halette yaşap kelgen,
bir waqliq tamaq üçün inqilabqa qatnaşqan tüwen qatlam
namratlar sinipiğa mensup medeniyetsiz kişiler
bolğaçqa, ular hakimiyet béşiğa çiqqandin kéyin
medeniyet işliriğa köngül bölmidi. Hedep maddiy
menpe'et qoğluşup, pursetni çing tutup iqtisad
topliwélişning, xelqimizdin türlik usullar bilen
bayliq ündüriwélişning koyida boldi. 80-yilğiçe bolğan
30 yil içide bezide mektep we mederislirimizni taqap,
bezide mesçit-haniqalirimizni çeqip, bezide
kitaplirimizni köydürüp, 40-yillarda yétişip çiqqan
wetenperwer zyalilirimizni "milletçi unsur", "eksil
inqilabçi" , "çet'elge bağlanğan hayin" , "burjuaziyining
gumaştisi","yerlik milletçi","kapitalizim yoliğa
mangğan ziyandaş" , "sésiq buzğunçi" digen külkilik
hem tiragidiylik qalpaqlar bilen jazalap qirip
tügetti.şundaq qilip musteqqil yaşaş iqtidarimizğa
orninni tolduriwalğusiz ziyan saldi.
Şerqiy Türkistan mommunist Xitaylarning mustemlikisige
ötkendin kéyin tunji qilip, islam bayriqi astida
qoğdap kelingen neççe ming yilliq medeniyitimizni"
insanlarning mingisini zeherleydiğan qural" dep tetür
teşwiq qilip, taki hazirğa kelgüçe ejdatlirimizdin
bizgiçe yétip kelgen mol asare étiqilirimiz we
medeniyet yadikarliqlirimizni köydürüp hem buzup çeqip,
millitimizni yoqutuwetiştin ibaret zeherhende
niyitining tiğ uçini Uygur tili medeniyet hadisisiğa
qaratti. Toluqsiz melumatlarğa asaslanğanda
ejdatlirimiz qurğan neççe qétimliq padişahliqning
payitehti bolğan qedimiy şeher Qeşqer şeheridila
1966-yilidin 1976-yilğiçe bolğan qisqiğine 10 yil
waqitta 10 milyon parçidin artuq budda medeniyiti,
qedimqi girik-yunan pelesepisi, islam medeniyiti,
Uygur tibabiti tilşunasliq, şérriyet, xelq éğiz
edebiyati, déhqançiliq, çarwiçiliq, qol-hünerwençilik
we pen-tehnikiğa ayit qedimi yéziqimizdiki qol
yazmilarni köydüriwetti. Arqa arqidin köydürilgen
kitaplarning köplikidin kökke kötirilgen is
tüteklerning qoyuqliqidin kün nuri tosulup qelip,
hepte-heptilep etrapni qarangğuçiliq qaplap
ketkenlikini ata-animiz hazirğiçe sözlep yüriydu.
Hazir birsi 20-esirning 70 -, 80-yillirida dunyaning
melum bir yeride muşundaq hadise bolğan, bu hil
medeniyet térorizimi u jayda hélimu dawamlişiwatidu,
dese kimmu işinidu?! Mana biz işinimiz, öz közimiz
bilen qan yiğlap turup, milliy medeniyitining Xitaylar
teripidin weyran bolup kétiwatqanliqini körgen Şerqiy
Türkistan xelqi işinidu. Eger tereqqiy qilğan
Amerikidek bir dölette bir telwe çiqip eşundaq kitap
köydürse, ziyalilarni, alimlarni qirip tügetse,
medeniyet orunlirini weyran qilsa u dölet qandaq
orunğa çüşüp qalar?! Dunya jamaetçiligining medeniy
angğa ige, başqilardek téroristik wastilar bilen
bolsimu özini qoğdaşni rawa körmeydiğan, insanlarğa
dostane muamile qilip barğançe ajizlap kétiwatqan,
bügünki künde bolsimu az tola mewjutliqini saqlap
qalğan, barliq insaniy hoquqliridin Xitay paşisitliri
teripidin mehrum qéliniwatqan bu milletke köngül
bölmeywatqiniğa kişining işengüsi kelmeydu.
Xitaylar bu 50 yil içide neççe esirdin béri Russiyelik,
Germaniyilik, Firansiyilik, Shewitsiylik, Yaponiylik
atalmiş qidirip tekşürgiçiler xelqimizning Xitaylar
teripidin mehkum bolup qelip, özining nersisige özi
ige bolalmaydiğan, Xitayning tumşuqidin ejnebiyler
yitilep yürgen dewirlerdin paydilinip, bir qétim alla
burun weyran qilinip harabige aylandurulğan qedimiy
asare etiqillirimiz bolğan qedimiy qewrilerni, qedimiy
qelie-şeherlerni, neççe ming yilliq sepillarni
pilanliq türde kona imaretlerning topisi ziraetke
payda qilidu degen ilim-pen " keşpiyati"ni otturğa
qoyup, neççe ming yilliq budda medeniyitini islam
bilen çéqişturup, "dininglarğa toğra kelmey diğan
peodalizimning ehliti, bu ehletlerning közini
çoqiwitip kominizimğa yetiş kerek" dep kişilerni
mejburi siyasi seperwerlikke teşkillep,
qatnaşmiğanlarni, weten'ge qarşi çiqti degen jinayet
bilen eyiplep xelqimizning qoli arqiliq weyran
qiliwetti. Mana biz emdi eslide qattiq nepretlinişke
tégişliq çet'ellik arhilioglarğa rehmet éytişqa, milli
medeniyitimizni qoğdiğuçilar qatarida apirin ousgqa
mejbur boliwatimiz.
Xitaylarning Şerqiy Türkistandiki asare etiqe
rayonlirida yürgiziwatqan medeniyet térorizimi birge
bolsa ularning bu ziminni yutiwéliştin ibaret aç
közligini wehşileştürse, yene birge bolsa bu ziminni
mengü idare qilip turuş şirin çüşining berbat
boliwatqanliqini ispatlimaqta. Xitaylarning Şerqiy
Türkistanning medeniy mirasliriğa tutqan töwendiki
pozitsiyiliridin Xitayning bu ziminda uzaq put tirep
turuş işençining yoqliqini köriwalaymiz.
Wetinimizde Xitayning arhiliogiye tarmaqlirida uzaq
yil işligen ismini aşkarilaşqa bolmaydiğan bir
pişqedem tetqiqatçining éytişiçe, Xitaylar birinçidin
bu ziminda ezeldin Xitaylarning yaşap kéliwatqanliqini,
ikkinçidin Uygurlarning sériq tenlik ikenlikini,
üçinçidin Xitay medeniyitining bu rayonğa qedimdin
tartipla yetekleş harakterliq tesir körsitip
kéliwatqanliqini ispatlaş üçün 50 yildin beri jenining
beriçe orunup kelgen.
2) Xitaylar Şerqiy Türkistanda ezeldin yaşap kelgen
Uygurlarni érqiy teweliki jehettin sériq tenlikler
ériqiğa tewe qilişqa orunup keldi.
80- yillarning ahirida Şerqiy Türkistanning Artuş
rayonidin tépilğan hazirqi zaman insanlirining minge
tereqiyatini baştin keçürgen taşqa aylanğan baş
söngiki Xitaylarning esirlep élip barğan arhiologiylik
tetqiqatini astin üstin qiliwetken.Ularning özliriçe
dunyağa pehirlinidiğan 5 ming yilliq tarihiğa
munasiwetlik Beijing adimi uning aldida erzimey
qalğaçqa bu baş söngigini arhiliogeylik, ériqşunasliq
nuqtisidin tekşürüp Xitayning qiliwalmaqçi bolğan.
Biraq tebi'et qanuniyiti aldida buhil qara niyiti
emelge aşmay taşqa aylanğan baş söngigi sériq ériqqa
emes aq ériqqa mensup blup çiqqan.
Şundin kéyin merkiziy Xitay hökimiti neççe qétim
mehpiy goruppa teşkllep, Şerqiy Türkistandin sériq
ériqqa mensup taşqa aylanğan adem mingisi izleş
dolquni qozğiğan. Hoten, Qeşqer, Artuş, Aqsu, Kuça,
Turpan, Ürümqi, Sanji, Qumul, Ğulja rayonlirida
qalaymiqa halda keng kölemlik tekşürüş élip barğan.
Ularning meqsidi taşqa aylanğan Xitay béşi tépiş
bolğaçqa, ununingdin başqa herqandaq arhiologeylik
tepilmilarni Xitay bilen munasiwitining yoqliqi perez
qilinsila bolqa bilen urup çéqiwergen. Netijide
érişken qedimqi we yéqinqi zamanğa mensup bolğan adem
baş söngeklirining hemmisi Xitayning qara niyitige
qattiq zerbe bérgeçke ölüklerdin öç éliş yüzisidin
ular héqqidiki tetqiqatni aşkarilimiğan yaki
basturiwetken. Bolupu Qeşqer Hanöy harabisi, Turpan
Iddiqut harabisi, Maralweşi Efrassiyap harabisi
pütünley digüdek weyran qiliwetilgen. Buningğa
naraziliq bildügenlerni türlik usullar bilen jazalap,
arhiliogeye hizmitidin yiraqlaşturğan, bir qisim
kişiler yüz bériwatqan medeniyet qirğinçiliqiğa
çidimay kesel bölup ketken we hizmitidin istipa
bergen.
10 - esirdin19 - esirgiçe ohşimiğan şekilde
buzğunçiliqqa uçriğan Kengsu (Xitay teleppuzida
dünhuang), Kuça, Turpan rayonliridiki ming teswiri
senitimizdiki adem teswirliri eslige keltürüş, remont
qiliş, qoğdaş qatarliqlar bahane qilinip, sérq tenlik
amillarğa ige qiliwétildi. ( buni çet'ellerde
saqliniwatqan eyni çağa élip çiqip kétilgen ming öy
tam sizmiliri belen inçikilep sélişturuş asasida tepip
çiqiş mumkin. (bu weqelerning guwaçilliri hélimu hayat)
3) Xitaylar Şerqiy Türkistandin qiziwélinğan medeniyet
yadigarliqliri we asare etiqilerni Xitay medeniyitige
mensup qilip ispatlap çiqiş mumkin bolmiğanda, uni
Uygur medeniyitige mensup qilğusi kelmey amal bar
başqa rayon medeniyitige tewe qilip tetqiq qilişqa
örunp keldi yaki purset tepip yoq qiliwetiş terepdari
boldi.
Wetinimiz Şerqiy Türkistanning Korla rayonidin
qéziwelinğan dunyağa meşur qimmetlik medniyet
yadikarliqi "Keroren güzili" heqqidiki köngülni ğeş
qilidiğan bes- munazirilerning téhi hazirğiçe
bésiqqini yoq. Hazirğiçe öz péti saqlanğan "Korla
adimi"ning jesidi Yapuniyege élip bérilip carbon 14
anilizi qilinip, jesetning depin qilinğan yil dewri
6400 yildin burunqi waqitqa toğra kelidu, dep höküm
qilğan idi. Buni körüp Xitaylarning içige nimişqidur
ot ketti. Zeherhendilik bilen, 6400 yil ilgiri
mukemmel bügünki dewir ademlirining medeniyet dewrige
kirip bolğan" Xitayning bu aq tenlik ejdadi"
Yaponlardin silkip tartiwélinip, "Yaponlarningkidinmu
küçük zamaniwi pen-tehnika we üskiniler" bilen
qaytidin tekşürilip, bu jesetning yaşiğan dewrini 4300
yilğa çüşürüp qoydi. Biçare medeniyet jehette
Xitaylardin arqida qalğan yaponlar "KEROREN GÜZILI"
dep atiğan bu büyük animiz we uning bilen birge depin
qilinğan meedeniyet miraslirimiz qara qursaq saqçiğila
ohşaydiğan Xitay alimlirining qolida körmigenni kördi.
Xitay alimliri 5000 yilliq medeniyet bilen 6400 yilliq
medeniyetni sélişturuşqa petinalmidi. 4300 yilğimu
çidimay içkiy jehetttin qattiq tekşüreş élip bérip,
beziliri bu jeset sériq tenlik insanlar topiğa
mensupken dise, beziliri bu Yawropadin Şerqiy
Türkistanğa 4300 yil ilgiri kelgen sayahetçiken, dédi.
Beziliri uning'ğimu razi bolmay yéngi kömülgen
jesetlerdimu muşundaq özgirişler bolup qelişi mumkin
dep qarap, qérindaşlirimizning bu rayonğa komülgen
jesetlirini yaqisidin tutup sörep çiqip, qiyin
qistaqqa aldi. Ularçe bolğanda bu zimindin Xitay
medeniyitige ayit medeniy miraslar çiqmisimu meyli,
Uygur medeniyitige ayit héç nerse çiqmisa bolatti.
4) Xitay alimliri ejdatlirimiz insaniyet medeniyet
ğezinisige qoyğan qimmetlik engüşter "Uygur 12
muqami"ni we insaniyet medeniyitining mol terkiwi
qismi bolğan yazma yadikarliqlirimizni Xitay
medeniyitige mensup qilişqa qurbi yetmey Erep, Hindi
yaki başqa milletlerge bériwitiş üçün köp küç serip
qildi.
Wetinimiz Şerqiy Türkistan yipek yolining merkizige
jaylaşqan muhim ötkel bolğaçqa bu yerning yerlik
medeniyiti qedimqi dunyaning zamaniwi
medeniyetlirining radiatsiysige uçriğanliqi éniq.
Lékin bu hil radiatsiye Uygur tepekkür endizisi
tereipidin dezinpiksiyelinip, ijadiy tepekkürning
inirgiyesige aylanduruwetilgen. Xitaylar buni bilmey
muqamlarning isimliridiki, kilassik qol
yazmilirimizdiki melum atalğularğa ésiliwelip,
medeniyet tereqqiyatidiki melum qanuniyetlerge köz
yummaqta. Rast demisimu Uygur medeniyitidiki bir qisim
hadisiler ğeripning medeniyiti belen ohşap kétidu. Bu
peqet erqiy jehettiki ortaqliq keltürüp çiqarğan
medeniyetningmu érqiy alahidilikliri boluştin ibaret
qanuniyet teripidin belgülengen hadise. Eger bu
medeniyetni Erep yaki Hindining desek, neme üçün
ularda bizningkige ohşaydiğan örnek yöq? Yene nime
üçün ularda saqlanmay bizde saqlinip qalğan. Eger yene
bezi Xitay alimliri éytqandek Uygur wetini rastinla
qedimdin Xitayning bolsa yaki Uygur medeniyiti Xitay
medeniyiti tesiride rawajlanğan bolsa Xitay
ejdatlirining bu elde yaratqan qandaq medeniy we
penniy mirasliri bar, medeniyitimizdiki muzika we qol
yazma yadikarliqimizning qaysi alayidiliki Xitay
medeniyitige ohşaydu!!??
Xitaylarning Şerqiy Türkistan heqqide yüriki
pok-pok,haman bu zimindin heydep çiqirilidiğanliqini
bilidu. Şunga jenning bériçe bizge ziyankeşlik qilip,
kilassik medeniyitimizni yoq qiliş üçün herket qilip
kelmekte. Xitayning Uygurni yoqitiwetiştin ibaret
wehşi qara neyitini ularning medeniyet miraslirimizğa
tutqan şepqetsiz muamilisidin bilimiz. Uygurlar
asiyada, jümlidin Ottura Aasiyada asare etiqe we yazma
yadikarliqliri eng aldinqi qatarda turidiğan millet.
Bu rayonda yaşa watqan Afiğan, Mungğul, Qazaq, Qirğiz,
Özbek, Tajikwe Türkmen qatarliq milletlerning kilassik
medeniyitige ayit materiyallar xelqaradiki çong
qamuslarğa, küçlik paydiliniş hususiyitige ige qural
kitaplarğa kirgüzilgen. Bu xelqlerning hemmisining
kilassik medeniyet miraslirini qoşsimu öziningkige
teng bolalmaygiğan Uygurning medeniyitige, tarihiğa
dunya neşriyatçiliq sehipisi hetta Xitay neşiriyat
sehipisimu orun ajratmiğan. Bu yerdiki mesile Xitaylar
qedimi medeniyetlik Uygurdek bir milletning xelqarağa
tonulup kétişidin ensirigen. Şunga munasiwetlik
neşriyat we internet tori sehipillirige birinçidin
Xitayningkige ohşimaydiğan bu medeniyetni Zhungguoning
dep yollaştin hijil bolsa, ikkinçidin Uygur xelqining
milliy pehirliniş tuyğisining eşip kétişidin ensirigen.
Ziminimiz we zimin bayliqlirimizğa ohşaşla meniwi
bayliqlirimizmu talan taraj qilinmaqta.
Xitaylar huddi atalmiş hoşna milletlerr bilen
tinçliqta bille yaşaş üçün Uygurlarning ata miras
wetini Şerqiy Türkistanning ziminini özining wujudida
körülüp baqmiğan sehiliq bilen Chinhey (Xitayçe
Qinghai), Gensu (Xitay rayoni) Hindistan, Keşmir,
Pakistan, Afğanistan, Qazaqistan (eyni çağdiki Rus
işğaliyiti), Qirğizistan (eyni çağdiki Rus işğaliyiti)
Mungğuliye we Russiyelerge Ruslar bilen birlişip turup
haliğançe tehsim qiliwalğandek kilassik Uygur
medeniyitinimu talan taraj qildi. Muzika, nahşa, ussul
we teswiri senitimizdiki mahiyyetlik tereplerni
oğurlap özining qiliwaldi. Tarihiy meşhr
şehislirimizning tohpisini menggüleştüridiğan loğet,
qamus, derslik, tarih we dinğa ayit eserlerde Xitay
metbuatlirida bizge tegişlik orun bermey xelqara elim
duyasining bizni peqet bilmesligidin ibaret éçinişliq
boşluqni peyda qilğini yetmigendek ige çaqisiz, yar
yüleksiz qalğan tarihi şehislirimizni, yazma
yadigarliqlirimizni xelq arisida "Uygurning yawisi"dep
nam alğan qérindaşlirimizning bezilirining emiliyetke
hörmet qilmiğan halda Uygurlarni pütünley çetke qayrip
qoyup, özlirining medeniyitige tewe qiliwitişige
ijtimayi we seyasi jehetlerdin şet şarait yaritip
berdi. Bizning milliy medeniyet miraslirimizdin,
medeniyet hadisilirimizdin barliq Türkiy milletler
paydilansa we uningdin pehirlense bolidu, emma neççe
ming yilliq muqum olturaqlişiş, şeherlişiş, köçmen
hayattin qol üzüp zamaniwi ma'arip muhitida yaşaşning
mehsuli bolğan medeniyet hadissisining Türk
qewimliridin kimde eng başta yüz bergenligini injiqlap
olturmay itirap qiliş kerek elbette. Biz Türkler ilmiy
meselilirimizge muamile qilişta Türkiyeni örnek qilsaq
bolidu. Hazir Uygurni unutsang bolidiğandek qilğan
bilen nurğun jehettin xelqarada yüzingni çüşiriwalisen.
Uygurmu daim bundaq turiwermeydu. Nurluq qoyaş unung
burjida çörgileydiğan künlergimu az qaldi.
Qazaqlarning tarihta bir çiqqan Abayni dunya tonuydu,
Abaydek minglap meşur şehslerni tuqqan Uygurni dunya
nemişqa tonimaydu???!!! BU TEPEKKUR SAHESIDE ELIP
BERILĞAN WEHŞI JINAYETning jawapkari kim???
xelqaradiki insanhoquqini we medeniyetke ayit
teşkilatlar nime üçün buni bilmeydu??? bilse neme üçün
bu mesile muyim xelqara kün tertipke kirgüzilmeydu???
Kallisi azraqla işleydiğan herqandaq adem buni bilidu,
Xitayning undaq qilişidiki sewep bu materyallarda
küçlük Uygurizim iddiyisi bar. Neşir qilinsa qoğdap
qelinsa Uygur inqilabining enirgiyisini şekillendürüp
qelişidin her bir dewirdiki Xitay hökumidi qattiq
ensirep kelgen. Xitaylar eng addiysi dangliq Uygur
tarihçisi Mirza Heyder Koraganning "Tarihi Reşid"degen
dangliq esirining qol yazmisi Xitay tilida neşir
qilğili 20--30 yil bolğan bolsimu hazirğa kelgüçe
Uygur tilida neşir qilişqa yol qoyulmay keldi. (bu
milyun misallarning biri.) bundaq kitaplar neçe on
mingğa bérişi mumkin.Xitaylar Islam dinining puriqi
küçlik degen bahane bilen hemmisini sésitip
tügitiwatidu. Bizning neççe ming yilliq medeniyitimiz
Islam bayriqi astida qoğdap qelinğan medeniyet
şundaqla Islam medeniyitidur. Medeniyet miraslirini
burunqidek qoldin qolğa köçürüp tarqitidiğanlar, neşir
qilsa pul beridiğanlar yoq. Bu jeryanda " Ezizane
Qeşqer" dégendek neççe mingliğan qimmetlik qol
yazmilirimiz yoqap ketti bezilirini oquğuli bolmaydu.
Bir Germaniyedila saqliniwatqan qedimiy asare- etiqe
we qol yazmilirimizning katuligimu neççe tomğa yétidu.
Bular heqqidimu baş qaturuş, emiliy herketlerde boluş
Uygur inqilabining muhim bir terkiwi qismi.
Çet'ellerdiki mujayid ziyalilirimiz buning'siz Uygurni
jahanğa tonutqili bolmaydiğanliqni, buning Uygurni
jahanğa tunutuşning, Uygur inqilabini tereqqiy
qilduruşning aldinqi şertlirining biri ikenligini
obdan bilişi kerek.bu jehette tonulmay turup başqa
jehettin özimizni dunyağa namayan qilalmaymiz.
5) Xitaylar milliy maaripimizning eneniwi tepekkur
endezisini buzup taşlap Uygur xelqini tebeiy yoquluşqa
elip baridiğan komenistik niqap astidiki Xitay
maaripini uning orniğa desitip, milli maaripimizğa zor
derijide ziyankeşlik qildi we ewlatlirimizni zehni
quwiti ajiz meyiplarğa aylandurup qoydi.
Wetinimiz Şerqiy Türkistan Xitaylaning mustemlikisige
ötken 200 yilğa yeqin waqit içide üzliksiz halda,
Xitay paşisitlirining medeniyet jehette assilimatsiye
qiliwitiş yaki arqida qaldurup yoqitiwetiş
siyasitining tehdidige uçrap keldi.lekin emgekçan,eqil
parasetlik xelqimiz güllengen qedimqi maaripimiz
qaldurup ketken medeni yetning énirgiyisi bilen
hazirğiçe mewjut bolup kelmekte.
1880-yillardin 1950-yillarğiçe bolğan 100 yilğa yeqin
waqit içide Xitaylar xelqimizni dunyada yüz beriwatqan
elim-pen yéngiliqliri belen uçuruşuş,yéngi marip
işlirini tereqqiy qilduruş pursitidin mehrum qilip
kelgen bolsimu, xelqimiz eneniwi şekildiki diniy we
foliklor hususiyitini alğan mehelliwi we ailiwi
maaripni qoldin bermey ewlatlirini tebabet, qol-
sanaet, qol-
hünerwençilik,binakarliq,neqqaşliq,yeza-igilik,
çarwiçiliq, ormançiliq, su inşahati, asteronomiye,
sen'et, mu-zika, nahşa-ussul, soda-setiq, toqimiçiliq,
soğaq yemeklik we içimliklerni işleş qatarliq
kesiplerde özige has şekilde terbiyelep milliy
medeniyitimiz tereqiyatining eneniwi izçilliqini
saqlap kelgen idi.
1950-yildin kéyin Xitay komenstliri eneniwi
maaripimizning orniğa atalmiş "yéngi maarip"ni
dessetti.insaniyet tereqqiyat qanuniyitige uyğun
bolmiğan mommunistik ilim-pen we dunya qarişi ming
yilllap dawamlişip kelgen medeniyitimizni çetke
qaqatti.uning üstige kominizimning kelengsiz, uzun
qara toninning içige özidin başqa hemme nersini
yekleydiğan Xitay tepekkur endizisi yoşurunğan idi.
Xitaylar bu ikki nersini qural qilip bügünki künge
kelgiçe bolğan 50 yildin köpraq waqit içide
ewlatlirimizni özi bilgen qelipqa selip terbiylep,
kütken mehsidige yételmigen bolsimu xelqimizni jahalet
dewridin qélişmaydiğan derijidiki nadanliq patqiqiğa
sörep kirdi.
Burunqi zamanlarda 2, 3 yil birer hüner kesipni
özleştürüp bir tereptin milliy medeniyetning
warisliriğa aylansa yene bir terptin özining pütün bir
ayilisini iqtisadiy jehettin qamidap kétidiğan eqilliq
Uygur baliliri bügünki künde çong bolğançe ebgalişip,
özininhg jeninimu özi baqalmaydiğan haletke çüşüp
qaldi. Hemme adem ballirini hökümet orunlirida işlep
az - tula kirim bolidiğan iqtisad bilen turmuşini
qamidaydiğan şaraitqa ige qiliş üçün jenining bériçe
intilidu. Emma bu "taley"ge erişeleydiğanlarning
köpinçisi bir qeder hal ehwali yahşiraq bolğan şeher
ahaliliri we yézilardiki öz xelqining halal qan terini
şümiridiğan tiriktap emeldarlarning baliliri. Ularning
baliliri oquş püttürse hökümet hizmet bermey qalsila
özining eqil-parasiti we ügengen bilimige tayinip
turmuş keçürelmeydu.çünki ügengen bilimliri oquş
pütturgendin kéyin asasiy jehettin kérekke kelmeydu
yaki uni işlitidiğan emili sorunni jemiyet küçliri
teripidin hazirlaş imkaniyitige erişelmeydu. Çünki
Xitayning dölet qurulmisi teripidin lahiyelep çiqilğan
bu quruluş ğayet zor bir biologiyilik sinaq meydaniğa,
yaki bihuşlandurup ölturüş lageriğa tulimu ohşap
kétidu.
Hazir mutleq köp qismi çol bolğan wtinimiz Şerqiy
Türkstanda adem yasaş imkaniyiti bolğan ekinzarlar
özining normisidin neççe hesse köp ademni hayatliq
muhiti belen temin étiwatidu. Buningğa qarimay Xitay
hökumidi hedep köçmen yötkep, wetinimizning her
jehettiki ekilogeylik tngpungliqiğa éğir tesir
korsütip bir nanni on adem talişip yeydiğan qiyin
halğa keltürüp qoydi. Bu ehwalning ma'aripqa çüşürgen
bésimi nayiti küçlük boldi. Xitaylarning nopusining
uçqandek köpiyişi Xitay tilining Uygur tilini tebi'i
halda téhmu çetke qéqişini, ma'arip jehettin
terbiyilinişnig azğine imkaniyetlirini iqtisadiy we
siyasiy jehettiki üstinlikidin paydilinip Xitay
balilirining igiliwelişini keltürüp çiqardi. Bu hil
ehwal Uygur balilirining 95 % tining yesli, 23 %
tining başlanğuç mektep, 27 % tining toluqsiz ottura
mektep, 70 % tining toluq ottura mektep, 90 % tining
aliy we ottura tehnikum terbiyesige 95 % tining
köngüldikidek hizmetke toluq erişelmesligidin ebaret
çidap turğili bolmaydiğan yaman aqiwtni
keltürüpçiqardi.wetinimiz Şerqiy Türkistanda hazir
sawatsizliqning nisbitimu nahayiti yoquri. Biz bilen
ortaq muhitta yaşawatqan Xitaylarning ma'arip işliri
tamamen buning eksiçe bolup, omumiy oquğuçilarning
baslanğuç mektepte 34 % tini, toluqsiz ottura mektepte
46 % tini, toluq ottura mektepte 64 % tini, ottura
téhnikumda 80%tini, aliy mekteplerde 95 % tini
igelleydu. Uygurlardin başlanğuç mektepke kirgen
omumiy oquğçining aran 5 % ti toluq ma'arip terbiye
sige érişkini belen ularning aran 2.5 % tila hizmetke
orunlişiş imkaniyitige ige bolalaydu. Bu 2.5 % balini
terbiylep qatarğa qoşqiçe ata-anilar Xitaylarğa we
yerlik emeldarlarğa tola para bérip iqtisadiy
jehetttin éğir halsiraydu. Biz buningdin millitimizge
kéliwatqn tehditning qançilek éğir ikenligini tesewwur
qilalaymiz. Yéqinqi yillardin buyan aliy mekteplerning
oquş hirajitini hessilep köpeytkendin kéyin mutleq köp
qismi iqtisadiy jehettin turmuşning adettiki
hodddisidin çiqalmaydiğan haletke çüşüp qalğan
xelqimiz balilirini hergizmu aliy mekteplerde
oqutalmaydu. Emdi "açiqiçikam ölüptu, aq mazarğa
kömüptu, yiğlaydiğan adem yoq, özi qopop yiğlaptu"
degendek heme iş Xitaylarğa qalidğan boldi.
Hazir qarayduian bolsaq eyni çağda dunyada xéli nami
bar qimmetlik mitallarni pişşiqlap işleş, tömürçilik,
kançiliq, toqumiçiliq, binakarliq, bizekçilik,
tériqçiliq, tikküçilik, tire mehsulatlirini pişşiqlap
işleş, hyla aram we şer quruluşi,mesçit we haniqa
lahileş, yağaççiliq, çarwiçiliq, bağwençilik,
mitalçiliq, tibabet, piliçilik, hosin tüzeş (satiraççiliq),
yemeklik we içimlik pişşiqlap işleş, miskerçilik,
zergerlik, gelemçilik, sanaet mehsulatlirini pişşiqlap
işleş qatarliq biz üçün nandek, hawadek muhim bolğan
igilik yaritidiğan janijan hüner kesiplirimiz nayiti
pilanliq halda Xitaylar teripidin egiliwelindi yaki
weyran boldi.ahirda heç işqa es qatmaydiğan atamiş
yéngi maarip balilirimizning eng eqilliqlirini yoqarqi
şekilde weyran qilğaqqa hazir herqandaq işta Xitayning
qoliğa qaraydiğan, hetta qolimizda közni qamaşturğidk
binakarliq hünirimiz turup Xitay salğan mesçitte
ibadet qilidiğan, ölsek Xitay koliğan qebride
yatidiğan haletke çüşüp qalduq.
Xitay yüz yillap muşu ziminning bayliqida beyidi,
tuz-süyide semiridi, dunya tarihida héçqandaq
mustemlikiçi érişelmigen nersilerge Uygurning
wetinidin érişti yana néme dep bizge bunçiwila
öçmenlik qilidiğanliqini héç çüşengili bolmaydu. Ular
biz beş ming yilliq tarihqa ige dep ağzi kerilgüdek
mahtiniduyu, adettiki puhraliri u yaqta tursun
özlirini Xitay medeniyiting pişiwaliri dep
mahtinidiğan alimlirimu medeniyet meselilirige
yéngidin sawadi çiqqan ademçilekmu toğra
muamileqilalmaydu. Çong keşpiyatlarniğu qilip
insaniyetkiğu töhpe yaritalmang, adettiki ilmiy
mesililergemu toğra qaraşqa petinalaydiğan birer
yüreklik alim çiqmiğan bir qalaq milletke mustemlike
bolup qalğanning derdi bu. Afriqiğa, Ottura Şeriqqe,
Ottura Asiyağa, Şerqiy asiyağa, Ğerbiy Asiyağa
qaraydiğan bolsaq Firansuzlarning, Engilizlarning,
Nemıslarning, Ruslarning, Ispan we Portigallarning
qaldurup ketken güzel haterilirini tapqili bolidu,
ular yerlik milletler küçiyip kétip ularni başquralmay
qelip emes Xitay dayim ağzidin çüşürmeydiğan, Xitayda
hazirğiçe kem bolup kelgen medeniyetning belgüsi
bolğan insanperwerlik, demokratiye, kişlik hoquq,
barawerlik we milliy musteqqilliqa bolğan hörmet
yüzisidin çiqip ketti. Xitaylarning qandaq hüjeyridin
tüzülgen janliq ikenlikini héç bilelmey qalduq. Eger
ularning mingiside güzel bir öy tuğulup jahalet
dewridiki yawayi mijez bolğan tajawuzçiliqtin qol üzse,
ulardin biz Uygurlarğa şirin eslime bolğidek nime
qalar. Ular bizning haterimizge mengülik lenet
tamğisini bésip çiqip kétermu??!!
Bu özlirini atalmiş medeniyet arqiliq haywanlardin
periqlendürüp kéliwatqan bügünki zaman insanliri
tarihidiki nime degen éçinişliq iş he?! Ötkende
Afğanistanda bir butning yiqilip çüşkini sewebidin
dunya tewrep ketti, emdi kélip bu hil medeniyetning
yaratquçillri bolğan Uygurlarning yiqilip
kétiwatqanliqiğa tewrepmu qoymaywatqan muşu
medeniyetlik 21-esirdiki ténçliqni, insanperwerlikni,
kişlik hoquqni söyidiğan insanlarmidu?! AH ! TENGRIM
SÜKÜT QILĞUÇILARNING; KÖRMESKE SALĞUÇILARNING GUNAYINI
MUQEDDES KITAPLARDA QANDAQ BIKITKEN BOLĞIYDING??!!(
wetendaşlarğa we kitaphanlarğa Şerqiy Türkistan
medeniyiti heqqide oylinip béqiş hawale qilinidu)
Xitaylar bu 50 yil içide özining Uygur xelqige mas
kelmeydiğan medeniyet endizisini xelqimizge téngip,
Uygur tarihida misli körülmigen tiragidiye medeniyet
jehettiki orninni tolduriwalğili bolmaydiğan boşluq (
çekiniş)ni keltürüp çiqardi. Emdi kélip 20 - esirde
uçisiğa éği yoq iştan, putiğa çiğ çöruq tartip
wetinimizge tilemçidek kirgen Xitaylar, zamaniwi
qurallan'ğan milliy armiymiz aldidiki wehimilik
tuyğullirini untup, Uygurlarni medeniyetsiz, qalaq,
terorest , dep kemsitidiğan haletke kélip, xelqimizni
siyasi we iqtisadiy jehetlerdin özini ongşiyalmaydiğan
haletke keltürüp qoydi. Bir qisim Mungğul, Manju,
Tibet qatarliqlarğa ohşaş ularğa singip ketken
teqdirdimu bilinmeydiğan millet bolsaq assilimatsiye
bolup haterjem ewladimizni köpeytip, Xitay bilen teng
yaşatuq. Hélimu teliyimizge perwerdigar bizni
yaratqanda başqa eriq, başqa medeniyet, başqa étiqat,
başqa qan, başqa rayon alayidiligige ige qilip
yaritiptiken. Xitayğa qoşuldi, assilimatsiye boldi
degenlik şallandi, nesli quridi we insanlarning şanliq
medeniyet tarihidiki bir hil medeniyet endizisi maya
medeniyitidek yoqaldi degenlik bolup qalidu. Dunyada
nesli qurup kétiwatqan ösümlik we haywanatlarmu
qutulduriweliniwatidu, xelqarada dölet tirorizimi
destidin nesli qurup kétiş girdawiğa kélip qalğan
ölsimu qéni Xitayning qéni belen bir ériqta éqişni
istimeydiğan Uygur millitini bilidiğanlar héli bar,
ularning bizning meselimizni jiddiy xelqara kün
tertipke kirgüzmey hang weqip qarap turişida ejiba
Xitayğa huşamet qiliş niyiti yaki unungdin qorquş
hesiyati barmidu?! Yaki Xitay bilen birlişip bizni
yoqitiwitiş pilani barmidu??!!
Weyran bolğan xelqimiz 21- esirge dunyada adalet,
heqqaniyet we tengrining bar yoqliqi heqqide oylinip,
Xitaylar barliqqa keltüriwatqan zamaniwi
medeniyetsizlik patqiqida umidsizlik bilen kirip keldi.
6) Şerqiy Türkistan Xitaylar teripidin mustemlike
qilinğandin kéyin Uygurlarning çet'eller bilen bolğan
medeniy we iqtisadiy munasiwetliri nahayiti uzaq
mezgil üzilip qaldi.
Uygurlar tarihçilar, medeniyetşunaslar, milletşunaslar
éytqandek miladining başliridila hazirqi zaman
insanliri medeniyiting tüp alayidiligi bolğan, yipek
yolini merkez qilğan medeniyet differensiyisi
hadisssini şekillendürgen sinkiritik medeniyet
tereqqiyati dewrige qedem qoyğan qedimiy medeniyetlik
milletlerning biri. Bu medeniyet ejdatlirimizning
yüksek eqil parasiti we başqa insan türkimliri bilen
öz-ara üginiş we dostane bériş kéliş asasida barliqqa
kelgen. U hergizmu işikni étiwelip, pütün dunyağa
düşmenlik neziride qarap şekillengen Xitay
medeniyitige ohşimaydu, unungda qedimqi misir, qedimqi
babilun, qedimqi girik medeniyet-lirining tesiri
küçlük. Bu medeniyet özi qedimdin tartip qoyuq alaqide
bolup kelgen ğerip medeniyet deffrenseyisidin Xitaylar
sewepidin mehrum qaldurulğan 200 yil içide bara- bara
ajizlişip, bügünki halğa çüşüp qaldi. Bir qedimiy
milletning beşiğa Xitaylar teripidin apiride qilinğan
nurğunliğan siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi sewepler bir
milletni tarih sehnisidin pütünley yoq qiliwitilidiğan
haletke çüşürülüp qoyuldi.
Xelqimiz ezeldin ğerip medeniyiti belen qoyuq
munasiwette bolup kelgen. Uygur tarihidiki Şaman
medeniyiti, Maniy medeniyiti, Budda medeniyiti,
Hiristiyan medeniyiti, Islam medeniyiti we yerlik
hususiyetke ige sopistk telimat qatarliq hadisilerning
Uygurlarni merkez qilip yüz berişi, xelqimizning
tarihtin buyan çet'eller bilen bolğan türlik bérip
kelişirining mehsuli ikenlikini hemme adem etirap
qilmay qalmaydu. Çet'eller bilen bolğan bu hil
medeniyet almaşturuşni özining tereqqiy qi-liş,
küçiyiş belwiği qilğan Uygur xelqi uzaqqa sozuliwatqan
bu mustemlike yillirida u hil hoquqtin mehrum
qalduruldi.
Ilgirki yillarda biz dayim uçritip turidiğan
Istambulda, Moskuwada , Misirda, Bağdatta, Dehlida,
Rimda, Farijda öqğan ademken deydiğan qarisa ademning
mesliki kélidiğan, zihni ötkür, bilimlik alimlirimizni
emdi asan uçritalmaydiğan bolduq. Xitaylar pütün
jemiyet miqyasida siyasiy jehettin yekleş, maarip
qurulmisi jehettin yekleş, iqtisadiy qurulma jehettin
yekleş, medeniyet jehettin yekleş, diniy ittiqat
jehettin yekleş, til jehettin yekleş, hizmetke
orunlişiş jehettin yekleş qatarliq meselilerni peyda
qilip, çet ellerdin tereqqiyat, pen-tehnika
yéngiliqlirini izdeşke, bu heqte oylaşqa, bu heqte
izdinişke purset bermidi.
Medeniyet enenisi jehettin heçqandaq ohşaşliqi
bolmiğan Xitay medeniyiti arqiliq Uygur medeniyitini
hergizmu runaq tapquzğili bolmaydiğanliqini bu neççe
ming yilliq eçinişliq çong sehne esiri eniq qilip
körsitip berdi. Xitay medeniyiti belen Uygur
medeniyiti birsi yene birsini çetke qaqidiğan,birsi
yene birsining mewjutliqini inkar qilidiğan ikki
medeniyet tipiğa wekillik qilidu.biz emdi bu nuqtini
obdan tehlil qilip yğur inqilabi we Uygur medeniyiti
tereqqiyatining küçlik nezeriysini turğuzup çiqmisaq
bolmaydu.undaq qilmiğanda her bir adem harwini her bir
terepke tartiydiğan kona teragedydin qutulalmaymiz.
Türkiy xelqlerning jümlidin Uygur xelqining 6 ming
yilliq küreş we medeniyet tarihi insan bilen hudani
merkez qilğan pantezimliq biliş mentiqisini tepekür
endizisi qilip, başqilar üçün behtiyar-hör kéliçek
yaritişni çiqiş yoli qilğan tarih bolsa, Xitay milliti
dawrang qiliwatqan atalmiş "5 ming yilliq medeniyet "hudasizliq
bilen padişa merkezçiligidiki ratsionalizmliq biliş
mentiqisini asas qilğan, başqilarğa waste tallimay
üzliksiz ziyan séliştin ibaret "adem göşi
qiymisi"endizisini tepiş heqqide izdiniş tarihidur.
Uygurlarning "Qutatqu bilig" degen meşhur esiri bilen
Xitaylarning"36 tedbir"degen meşhur esiri bunung ruşen
delili.
Uygur tili bilen Xitay tili mana şundaq ikki hil
tepekkur endizisige wekillik qilidu.bu hil tepekkur
jehettin ohşimasliq Xitaydek bir ajiz milletning
küçiyip hökmaran bolişini, Uygurdek bir jenggiwar
milletning uning yenida barğançe ajizlap kétişini
keltürüp çiqarğan.
Uygur tili belen Xitay tili otturisidiki munasiwet
qandaqtur insaniyet ehlaqiğa mas kélidiğan öz-ara
çüşininş, öz-ara öginiş, öz-ara dostluq, öz-ara
medeniyet almaşturuş üstige qurulğan bolmastin
mustemlike qiliş we mustemlike böluşqa qarşi turuş
üçün üzliksiz élip bérilğan 5 ming yilliq qanliq küreş
üstige qurulğan munasiwettur. Buni dayim esimizde çing
saqlişimiz kérek. 2002 - yili Iyul
Germaniye
Dewami bar….
4- Ruslarning Uygurlar we Uygur tili medeniyet
hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi:
5- Türklerning Uygurlar we Uygur tili medeniyet
hadisisigetutqan pozitsiyesi meselisi:
6-Özbeklerning Uygurlar we Uygur tili medeniyt
hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi:
7- Qazaqlarning Uygurlar we Uygur tili medeniyet
hadisisige tutqan pozitsiyasi meselisi:
8-QirğizlarningUygurlar we Uygur tili medeniyet
hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi:
9-Uygurlarning Xitaylar we Xitay tili medeniyet
hadisisige tutqan pozitsiyisi meselisi:
10-hatime
|
