Hitay Hökümiting "Pilanliq Tughut" Niqawi Astidiki 
Yéngi Neyrengliri.

1"Pilanliq Tughut Hizmitige Bolghan Rehberlikni Heqiqi Yosunda Küçeytish "
2. "1998 – yilidin 2000 – yili 4 – ayghiçe Tughulghanlarni Qayta Tekshürüp Éniqlash"
3. Pilanliq Tughut Kadirliri Qoshunini Zoraytish.
4. Pilanliq Tughut Hizmitige Meblegh Sélishqa Kapaletlik Qilish.
5. Pilanliq Tughut Teshwiqat Hizmitini Küçeytish.

---

Hitay Hökümiting "Pilanliq Tughut" Niqawi Astidiki Yéngi Neyrengliri. 
( Perhat Muhemmidi / Siyasi Mulahize )

Hitay hökümiti ötken yilning otturlirida Sherqiy Türkistanning Hoten rayonida " milliy bölgünçilerge we qanunsiz dini unsurlargha qattiq zerbe bérish " digen niqap astida omomi yüzlük siyasi heriket qozghap, bir yildin köpirek waqittin buyan Sherqiy Türkistanning, jümlidin Hoten rayonining siyasi weziyitining jiddiliship kétishige sewepçi bolghan idi. Bu heriket jeryanida 100 ligen bigunah Uygur hayatidin ayrilghan we minglighan Uygur qolgha elinip türmilerge qamalghan idi. Epsuski, Hoten rayonidin kelgen hewerlerge qarighanda, bu rayondiki jiddi siyasi weziyet tehi peseymey turup, Hitay hökümiti "pilanliq tughut siyasitini küçeytish" digen niqap astida Hoten rayonida yene keng kölemlik siyasi heriket qozghiqan.

Germaniyediki <Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > yéqinda, < Hoten wilayetlik partikom we memuri mehkimining "pilanliq tughut hizmitini yenimu küçeytish heqqidiki qarari"ning toluq tekistini qolgha çüshürgen. Buyil 5 – ayning 8 – küni élan qilinghan mezkur "qarar" ning mezmonigha asaslanghandimu, kommunist Hitay hakimiyitining ghayet zor adem küçi we maddi küçini seperwer qilip, Hotenning pütün yéza – qishlaqlirida " pilanliq tughut siyasiti" ge narazi bolghuçilargha qarita "qattiq zerbe bérish" herikiti bashlighanliqi ashkarilinip turmaqta.

"Hoten wilayetlik partikom we memuri mehkime" teripidin birlikte çiqirilghan yuqarqi qararning bash qismida, 1988 – yili atalmish < aptonom rayonluq helq hökümiti > teripidin tarqitilghan < Xin Jiang Uygur aptonom rayonida az sanliq milletlerge qarita pilanliq tughutni yolgha qoyush belgilimisi > we 1992 – yili tarqitilghan < Xin Jiang Uygur aptonom rayonining pilanlit tughut çarisi > élan qilinghandin buyan, Hoten wilayitidiki herderijilik partiya –hökümet rehberlirining yüksek derijide ehmiyet bérishi netijisi Hoten wilayitide pilanliq tughut hizmitide "zor netijiler" ning qolgha keltürülgenliki, bu rayonda noposning shiddet bilen örlep kétishining aldi elinghanliqi we noposning tebiyi köpüyüsh nisbitining ilgirikige qarighanda töwenligenliki tekitlep kélinip,, arqidinla: < emma, nopos qurulmisi we eneniwi tughush qarishining tesiri tüpeylidin Hoten rayonida yenila toghulush nisbiti yuquri, ölüsh nisbiti töwen bolush, omomi oposning eshish süriti téz bolushtek halet shekillenmekte, nopos mesikiside saqliniwatqan mesilileryenila intayin éghir bolmaqta > dep bayan qilinghan. Buyerde kishining diqqet – étibarini qozghaydighan nuqta shuki, Hitay hökümiti hetta Hoten rayonida kishilerning ölüsh nisbitining töwen bolushinimu saqliniwatqan zor mesililerning biri qatarigha kirgüzgen.

Yuqarqi qararda, Hoten rayonida <pilanliq tughut hizmiti >de saqliniwatghan mesililerning asasliq ipadiliri töwendiki 5 nuqta boyiçe bayan qilinghan:

< Birinçidin, birqisim yéza – bazar we kenit rehberlirining pilanliq tughut hizmitining mohimliqigha we jiddilikige bolghan tonushi yeterlik emes, döletçilik qarishi ajiz, ular pilanliq tughut hizmitini tutushqa we élip bérishqa jüret qilalmaywatidu, hetta beziliri sahtipezlik we közbuyamçiliq qilip yuqurini aldawatidu, shuning üçün pilandin sirt tughush we oghurluqçe tughush ehwalliri izçiltürde yüz berip kéliwatidu >.

< Ikkinçidin, nahiya – sheher, yéza – bazarlardiki pilanliq tughutqa rehberlik qilish organliri muqim bolmaywatidu, köpligen yéza – bazarlarda pilanliq tughut ponkitliridiki tehnik hadimlar orunlirida muqim turmaywatidu, esliheliri toluq emes, kenit derijilik pilanliq tughut hizmet etiretliri emilileshmidi, heli köpligen kenitlerdiki pilanliq tughut teshwiqat hadimlirining sapasi töwen bolup, ular pilanliq tughut hizmitiga éghir derijide tesir yetküzmekte >.

< Üçünçidin, hamile qélishtin burunqi bashqurush hizmiti yahshi élip bérilmaywatidu, yéza – bazarlarda yérim yilda birqétim tughutning aldini élish üzükini tekshürüsh, kenitlerde bolsa ayda birqétim nazaret qilish, ikki ayda bir qétim tughmasliq üzükini tekshürüp turush hizmiti tehi emililehkini yoq. Nazaret qilish küçlük bolmighaçqa, uzun muddet tughmasliq üzükisaldurghan ayallar özlikidin yoshurun halda üzükini alduruwétip baridu, bu, pilandin sirt tughushni keltürüp çiqiriwatidu >.

< Tötünçidin, pilanliq tughut heqqidiki sanliq melumatlar toghra emes, ras ehwalni yoshurup, yalghan we qalaymiqan melum qilish hadisiliri éghir. Birqisim nahiye – sheherlerde pilandin sirt tughush ehwali éghir bolghan, sanni yalghan melum qilghan qanunsiz heriketlerni qattiq bir terep qilmasliq ehwali eghir >.

< Béshinçidin, herketçan noposqa qarita pilanliq tughut bashqurush hizmitide kawaklar mewjut, munasiwetlik tarmaqlar pilanliq tughut hizmitige qarita retlik tutush we ortaq bashqurush çarisini yolgha qoyalmighan. Esebi diniy küçlerning pilanliq tughut hizmitige arilishish we buzghunçiliq ehwalliri éghir bolup, buning pilanliq tughut hizmitige nisbeten tesiri intayin yuquri bolmaqta >.

< Hoten wilayetlik partikom we memuri mehkime > teripidin tarqitilghan qararning bash qismida tilgha élinghan yuqarqi bayanlardin shu éniq körünüp turupruki, Hoten rayonida yerlik ammidin tartip taki yéza – bazar kadirlirigha qeder hemmisila türlük usol we çariler arqiliq Hitay hökümitining " pilanliq tughut siyasiti " ge qarshi tirkishishke bashlighan.

Hitay hakimiyitining yillardin buyan Sherqiy Türkistanda yerlik helqqe qarita pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyush jeryanida insan qélipidin çiqqan qebih usollarni qollunup kéliwatqanliqi, tibbi hadim we tibbi eslihelerning süpetsizliki we ölçemsizliki, shundaqla mohitning naçarliqi tüpeylidin, mejburi tughut çeklesh we bala aldurush opiratsiyeliri jeryanida köpligen anilarning hayatidin ayrilip qeliwatqanliqi, hemmimizge ayan bolup kelmekte. Buyil 6 – ayda Germaniyege siyasi panahliq tilep kelgen bir Uygur hanimning bayan qilishiçe, Hitay hökümiti " pilandin sirt hamile qalding " digen sewep bilen bu hanimni mejburi dohturhanigha yalap apirip, mejburi opiratsiye qilip, uning qursighidiki 6 ayliq balisini éliwetken. Shuküni bu hanim bilen birge yene 3 ayalmu ohshash sewep bilen mejburi opiratsiye qilinghan bolup, opiratsiye sharaiti we dohturlarning muamilisi intayin qopal bolghaçqa, opiratsiye jeryanida bir qazaq ayal neq meydandila qansirap ölgen, öpiratsiye qilinghan bashqa hanimlarningmu héli uzunghiçe salametliki eslige kelmigen we tohtimay qansiraydighan ehwalgha çüshüp qalghan. Hoten hökümitining yuqarqi qararida " yéza derijilik pilanliq tughut ponkitlirida tibbi tehnika hadimliri kamçil, esliheliri toluq emes, pilanliq tughut hadimlirining sapasi tüwen " dep bayan qilinghanliqining özimu, mesilining mahiyitini éniq körsütüp turmaqta. Hitay hökümitining héçqandaq tibbi shert – sharaitni hazirlimay turupla Uygur ayallirini mejburi tughut çeklesh we bala aldurush opiratsiyesi qildurghanliqi, kommunist Hitay hakimiyiti aldida Uygur helqining héçbir insani qimmitining yoqluqini, siyasi meqsetke yétish üçün Uygur ayllirining hayati bilen oynishiwatghanliqini ispatlap turmaqta.

< Hoten wilayetlik partikom we memuri mehkime > teripidin tarqitilghan yuqarqi qararda, Hoten wilayitining pilanliq tughut hizmitide saqliniwatqan éghir mesililerni hel qilish we buningdin kéyinki pilanliq tughut hizmitini yahshi élip bérish üçün, wilayetlik partikom we memuri mehkimining töwendikidek 9 türlük qararni alghanliqi bayan qilinghan:

1 - " Pilanliq Tughut Hizmitige Bolghan Rehberlikni Heqiqi Yosunda Küçeytish "

Buningda, her deijilik partiye – hökümetlerning 1- qol bashliqlirining, pilanliq tughut hizmitining asasliq mesulliri ikenliki, ularning ayrim – ayrim halda pilanliq tughutqa rehberlik qilish hizmet guruppilirining birinçi we ikkinçi bashliqliqini öz üstige élishi kérekliki, ularning 1 yil içide eng az bolghanda ikki qétim pilanliq tughut mehsus hitmet yighini éçishi kérekliki, undin bashqa yene nahiye, yéza we kenittin ibaret 3 derijilik kadirlarningmu biwaste halda pilanliq tughut hizmitini tutushi kérekliki, bu arqiliq rehbiri kadirlarning nopos we pilanliq tughut hizmitige bolghan mesuluyetçanliqini ashurush kérekliki bayan qilinghan.

Buyerde kishining diqqet – étibarini qozghaydighan nuqta shuki, Hoten wilayetlik partikomning sekritari Wang Jingchining buyil 1 - ayda qilghan bir doklatida we Hoten wilayetlik istatiska idarisining buyil 5 –ayning 16 – küni élan qilghan ahbaratida, 1999 – yili Hoten rayonida sanaet – yéza igilik omomi ishlepçiqirish qimmitining aldinqi yildikige qarighanda zor derijide töwenlep ketkenliki, dölet teripidin hötenning türlük ishlep çiqirishigha we muqim mülükke salghan meblighiningmu aldinqi yildikige qarighanda azlighanliqi, dihanlarning kishi béshigha toghra kelgen otturiçe kirimi 723 yüen bolup, aldinqi yildikidin 14.99 töwenlep ketkenliki bayan qilinghan we 2000 –yili pütün partiye –hökümet tarmaqlirining asasi küçini Hotenning igilikini tereqqi qildurushqa qaritidighanliqi qeyt qilinghan. Hetta "aptonom rayonluq partikom"ning sekritari Wang Lequanmu 99 – yili Hotende qilghan sözide, buningdin kéyin barliq hökümet tarmaqlirining omomi yüzlük seperwerlikke kélip, Hotenning iqtisadini téz sürette tereqqi qildurup, qisqa muddet içide Hoten helqighe "behit – saadet" élipkélidighanliqini bayan qilghan idi. Emma hotem wilayitining yuqarqi qararida, del buning eksiçe, pütün rehbiri kadirlarning we tarmaqlarning buningdin kéyin asasi küçini pilanliq tughut hizmitige merkezleshtürüshi kérekliki we pütün yéza – qishlaqlarda pilanliq tughut hizmiti heqqide omomi yüzlük seperwerlik élip bérish kérekliki tekitlengen. Hoten rayonidiki wilayet, nahiye, yéza we kenit derijilik emeldarlarning hemmisi pilanliq tught hizmiti bilen hepileshse, uçaghda ishlepçiqirishni kim tereqqi qilduridu? Bu, bir tereptin kommunist Hitay hakimiyitining sahtipezlikini we ikkiyüzlimiçilikini körsetse, yene bir jehettin, kommunist Hitay hakimiyitining aç – yalingaçliqta jan talishiwatqan Hoten helqini güllendürüshni héçbir zaman hiyaligha keltürüp baqmighanliqini körsetmekte.

2. "1998 – yilidin 2000 – yili 4 – ayghiçe Tughulghanlarni Qayta Tekshürüp Éniqlash"

Mezkur qararning bu maddisida, herqaysi nahiye, sheher we yéza – bazarlada 1998 – yilidin 2000 – yili 4 – ayning ahiridin burun tughulghanlarni yene bir qétim omomi yüzlük tekshürüp çiqish we bu tekshürüshni 2000 – yili 8 – ayning 31 – künidin burun tamamlap bolush kérekliki bayan qilinghan bolup, tekshürüsh jeranida nopos sanini yoshurghan we sanni hata melum qilghanlarni qattiq jazalash lazimliqi alahide tekilengen. Bu maddida yene, hökümetning pilanliq tughut siyaitini yahshi ijra ilmighan herderijilik mensepdarlarni jazalash tedbirlirimu tepsili otturigha qoyulghan bolup, 2000 – yilidin bashlap " pilandin sirt tughsh " ehwali körülse, nahiye we sheherlerning birinçi qol emeldarining mesuluyiti sürüshtürilidighanliqi, yéza – bazarlarda bir bala pilandin sirt tughulup qalsa, yéza – bazarliq partikom we hökümet bashliqlirining her ayliq maashidin 10 künlük ish heqqi tutup qelinidighanliqi, eger ikki bala pilandin sirt tughulup qalsa, jazani yenimu ashurup, teliwiziye we gezitlerde ashkare ismi bilen tenqitlinidighanliqi, tughulghan bowqlarning sanini kam yaki hata melum qilghan mensepdarlarning partiye içi we sirtidiki wezipisi élip tashlinidighanliqi, hizmitidin heydilidihanliqi we hetta qanun orunlirining birterep qilishiqa tapshurup bérilidighanliqi bayan qilinghan. Bu maddining ahirida yene, diniy zatlarning peqetla döletning pilanliq tughut siyasitini ijra qilishla mejburiyiti barliqi, hökümetning pilanliq tughut siyatitige arilashqan yaki qarhi çiqqan dini zatlargha qattiq zerbe bérish lazimliqi alahide eskertilgen.

Bu madida kishining diqqet – étibarini qozghaydighan nuqta shuki, kommunist Hitay hökümiti " pilanliq tughut siyasiti " ni emili ijra qiliwatqan nahiye we yéza – bazar derijilik mensepdarlargha bolghan bashqurushni we jazalash tedbirlirini küçeytish arqiliq ulargha maddi we siyasi jehettin qattiq bésim peyda qilip, ularni pütün jan – jehli bilen "pilanliq tughut siyasiti"ni ijra qilishqa mejburlighan. Hitayning buhil bésim siyasiti tüpeylidin, Yillardin buyan Sherqiy Türkistanning yéza– qishlaqlirida Hitayning "pilanliq tughut siyasiti "ni ijra qiliwatqan mensepdarlarning helqqe qaratqan pozitsiyesining intayin qopal we qebihligi hemmimizge ayan. Bu mensepdarlarning içide kompartiyege bolghan sadaqetmenlikini körsütüsh üçün jénini atighan bézi qizilpaçaq "pidayilar"ni hisapqa almighanda, heli köp sandiki yéza – kenit kadirliri hizmitidin ayrilip qlishtin we iqtisadi, qanuni jehettin ziyan tartip qélishtin ensirep, Hitay hökümitining "pilanliq tughut siyasiti"ni qattiqqolluq bilen ijra qilishqa mejbur bolmaqta. Hetta héli köpligen yéza – kenitlerde pilanliq tughut hizmitige mesul kadirlar "pilanliq tughut siyasitige qarshi çiqti " digen sewep bilen puhralarni halighançe tutup solaydighan, urup qiynaydighan ehwallar hélila omomliship qalghan. Insanlarning qanuni we kishilik heq – hoqoqlirini depsende qilidighan buhil hadisiler, yerlik helqning "pilanliq tughut tarmaqliri"gha we "pilanliq tughut hadimliri"gha bolghan öçmenlikini we ghezep – nepritini hessilep ashurmaqta. Buseweptin, Hitay hökümiti Sherqiy Türkistanda 1988 – yili "pilanliq tughut siyasiti"ni resmi yolgha qoyghandin buyan, köpligen rayonlarda yerlik helqning we Hitay hakimiyitige qarshi yoshurun küçlerning qilmish – etmishliri çekidin ashqan "pilanliq tughut" tarmaqlirigha we hadimlirigha zerbe bérish heriketliri kündin – künge köpeymekte. Mesilen, nöwette Germaniyening München shehride siyasi panahliq tilep turiwatqan Ömerjan Iminning ( Ömerjan Imin wetende qurulghan "Islam islahatçili partiyesi"ning ezasi bolup, kéyin hayatini qutquzup Germaniyege qéçip kelgen ) bayan qilishiçe, 1994 – yili 7 – ayning 18 – küni etigen saet 10 da, Aqsudiki milliy qarshiliq körsütüsh küçliri Hitay hakimiyitining Toqsu nahiyiside " pilanliq tughut siyasiti "ni ijra qilish jeryanida Uygurlargha qaratqan insan qilipidin çiqqan wehshi qilmishlirigha naraziliq bildürüsh meqsidide, Toqsu nahiyilik pilanliq tughut kometitining binasini, Ürümçi – Qeshqer tashyol köwrükini we Aqsu wilayetlik teptish mehkimisi binasini birla waqitta bomba qoyup partilitiwetken. Bu weqening kélip çiqish sewebi mundaq bolghan: 1994 – yili Aqsu wilaitige qarashliq Toqsu nahiyisi " Xin Jiang Uygur aptonom rayoni boyiçe pilanliq tughut sinaq nahiyisi "qilip bekitilgen bolup, nahiyidiki pilanliq tughut tarmaqliri yerlik helqqe qarita intayin çekidin ashqan çeklesh tedbirlirini yolgha qoyghan. 94 – yili 2 – ayning 15 – küni Toqsu nahiye Ögen yézisining Haliqtam kentide hökümetning pilanliq tughut hadimliri "pilandin sirt hamile qalghanlarni tekshürüp éniqlash" herikiti qozghighan, tekshürüsh jeryanida, hamile qalghinihga 9 ay bolghan Çölpiyem isimlik Uygur ayal tutulup qalghan. Nahiyilik pilanliq tughut komititining bashliqi Helçem Mirawudun Çolpiyemning éri Hashim ahunni derhal 3000 yüen iqtisadi jerimane töleshke, ayalining qursighidiki 9 ayliq balisini çüshürüwetishke qistighan. Hashimahun jerimane töleshke pulining yoqliqini éytqanda, hökümet hadimliri uning déhqançiliqqa ishlitip kéliwatqan bir kalisi bilen bir ishigini we shundaqla hayat keçürüsh üçün öyide saqlawatqan bughdiyini mejburi satquzghan, bu elemge çidimighan Hashimahun bala – çaqisini tashlap, bir keçidila bashqa yurtqa sersan bolup qéçip ketken. Hökümet hadimliri uning ayali Çolpiyemni tutup, uning qursighidiki balisini mejburi halda alduruwetish üçün dohturhanigha yalap aparghan. Çolpiyem opiratsiyedin burun dohturhanidin qéçip çiqip, mehellisidiki qewristanliqqa bérip yoshurunuwalghan we shuküni qewristanliqta boshunup, balisining kindikini özi çishlep üzüp, kiyim – keçekliri bilen balisini mudapiye qilghan. Emma u ertisila uni izdep yürgen " pilanliq tughut hadimliri "ning qoligha çüshüp qalghan.hökümet hadimliri uni balisi bilen qoshup nahiyege yalap aparghan. Nahiyilik pilanliq tughut komititining bashliqi Helçem Mirawudun Çolpiyemning yéngi tughulghan bowiqini anisining aldidila boghup ölturgen. Bu dehshetni körgen çolpiyem hushsizlinip yétip qalghan we ançe uzun ötmeyla azap bilen ölüp ketken. Bu weqe, Toqsu helqining hökümetke we pilanliq tughut tarmaqlirigha bolghan qattiq öçmenlikini qozghighan, netijide 1994 – yili 7 – ayning 18 – küni bir gurup mujahit Toqsu nahiyilik pilanliq tughut komititining binasini bomba bilen partilitiwetken. Buhil hadisiler Sherqiy Türkistanning hemmila rayonlirida omomi yüzlük halda yuz berip kelmekte. 

"Hoten wilayetlik partikom we memuri mehkime"ning pilanliq tughut heqqide çiqarghan yéngi qararining bu maddisida, nahiye we yéza – kenitlerde "pilanliq tughut hizmiti"ge bolghan rehberlikni zor derijide küçeytish bilen birge, pilanliq tughutqa mesul hadimlarning sanini köpeytish, pilanliq tughut ponkitliridiki tibbi hadimlarning sapasini östürüsh, bu ponkitlardiki hamildarliqning aldini élish dorilirini we saymanlirini köpeytip toluqlash, pilanliq tughutni teshwiq qilidighan teshwiqat guruppilirining sanini ashurush kérekligi alahide tekitlengen.

Bu maddining ahirqi abzasida mundaq diyilidu: "noposi 10 mingdin töwen bolghan yéza – bazarlargha 10 neper, 20 mingdin töwen bolghanlirigha 15 neper, 20 mingdin yuquri bolghanlirigha 20 neper pilanliq tughut kadirini seplesh, bu hadimlarni biwaste nahiyilik pilanliq tughut komititining bashqurushigha ötküzüp bérish, ularni 3 yilghiçe almashturmasliq, bu hadimlarning hemmisi 6 – ayning ahiridin burun hizmet orunlirigha jayliship bolush, 7 – ayghiçe Hoten wilayiti boyiçe tekshürüp emilileshtürüp bolush ".

Bu maddidin shu éniq körünüp turuptuki, Hitay hökümiti yéza – bazar kadirlirining yerlik helq bilen birlishiwélip tughulghan bowaqlarning sanini az melum qilishining aldini élish we yéza asasi qatlamlargha bolghan bésimni ashurush üçün, nahiyilik pilanliq tughut komititining biwaste bashqurushida yuquridin herqaysi yéza – qishlaqlargha 3 yilliq muddet bilen mehsus pilanliq tughut hizmitige mesul alahide hoqoqluq kadirlarni iwetken.

Nöwette Germaniyede siyasi panahliq tilep turiwatqan birqisim Uygurlarning bayan qilishiçe, yéqinqi mezgillerdin buyan Sherqiy Türkistanning herqaysi yezilirida yerlik mensepdarlarning hemmisi digüdek yuquridin çüshürgen pilanliq tughut wezipisini orundash bilen meshghul bolup ketip, dehqançiliq ishlepçiqirishini tereqqi qildurushni bir çetke tashlap qoyuwatqanliqini, hökümet orghanlirining "ilghar nahiye" , "ilghar yéza" we "ilghar kenit"lerni bahalashta, ularning igilikni tereqqi qildurghan – qildurmighanliqigha qarimay, pütünley pilanliq tughut wezipisining orundalghan – orundalmighanliqini ölçem qiliwatqanliqini, bu seweptin, köpligen yezilarning déhqançiliq ishliri paleç halgha çüshüp qélip, yerlik Uygurlarning iqtisadi kirimining yildin – yilgha töwenlep ketiwatqanliqini bayan qilishmaqta. 

Bu maddida, her derijilik partiye – hökümet tarmaqlirining pilanliq tughutqa meblegh sélishqa alahide ehmiyet bérishi kérekliki, yéza – bazar we kenitlerning omomi meblighining 20 pirsentini pilanliq tughut hizmitige meblegh qilip ajritishi lazimliqi, 1990 – yilidin buyan pilandin sirt tughulghanlardin élinghan jerimane pulini qaytidin omomi yüzlük tekshürüsh we elinmay qalghan jerimanilerni sürüshtürüp yighiwélish kérekliki bayan qilinghan. yéza – bazar we kenitlerning omomi meblighining 20 pirsentini mehsus pilanliq tughut hizmitige ajratqanliqi, Hitay hakimiyitining Uygurlarning noposini azaytishni aldinqi pilangha qoyghanliqini we yerlik helqning iqtisadi jehettin ronaq tépishini héçbir zaman nezerge almighanliqini éniq körsütüp turmaqta. Yillardin buyan Sherqiy Türkistandiki yéziliq hökümetlerning su inshati qurulushi élip bérish, yol yasash, bozyer éçish ... qatarliq asasi qurulushlargha salidighan meblighi bolmighaçqa, Uygur déhqanlarni her yili hashargha sélip, 2 – 3 aylap mejburi halda heqsiz emgekke sélip kéliwatqanliqi, uning üstige yerlik déhqanlargha sélinghan baj – séliqlarning yildin – yilgha köpüyüp, türining 30 din ashqanliqi hemmige ayan bolup kelmekte. Hetta "Hoten wilayetlik partikom"ning sekritari Wang Jingçining buyil 1 – ayda bergen hizmet doklatida, 99 – yili Hoten rayonida déhqanlarning yilliq kishi béshigha toghra kelgen otturiçe kirimining 720 neççe yüenge ( 80 ollar etirapida ) çüshüp qalghanliqi oçuqçe bayan qilinghan idi. Dimek, Sherqiy Türkistandiki yerlik Uygurlar aç – yalingaçliq içide jan talishiwatqan bir peytte, Hitay hakimiyitining "pilanliq tughut" niqawi astida yerlik helqning iqtisadi yükini hessilep ashuriwatqanliqi, Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda milliy ziddiyet we toqunushlarni ulghaytish üçün gherezlik halda qutiratquluq qiliwatghanliqini körsütüp turmaqta.

Bu maddida, Uygurlarning Noposining köpüyüp kétishining aldini élish üçün, hökümet tarmaqlirining barliq teshwiqat qoralliridin ünümlük paydilinip, Uygurlargha qarita her küni pilanliq tughut teshwiqati élip bérish kérekligi, atalmish < diniy esebi kühler >ning, < pilanliq tughut – neslimizni qurutush tedbiri bolup, u, az sanliq milletlerning noposining tereqiyatini çeklep kelmekte > digen < eksiyetçil > qarishini pash qilip we tenqit qilip, eksiçe pilanliq tughutning az sanliq milletlerge < hoshalliq > élip kélidighanliqini teshwiq qilip, teliwiziye we gezitler arqiliq, pilanliq tughut teshwiqatini 10 minglighan aililerge yetküzüsh kérekligi alahide tekitlengen. Bu maddidin shuni éniq körüwélish mumkinki, kommunist Hitay hakimiyiti Uygurlarning nöwettiki namratliqini we behitsizlikini qandaqtur Uygurlarning noposining köplikige we pilanliq tughut hizmitige ehmiyet bermigenlikige baghlighan. Mahiyette bolsa, Sherqiy Türkistandiki yerlik helqning noposi, bu rayonning mol tebiyi bayliqi we jughrapiyelik ehwaligha baqqinimizda, Sherqiy Türkistanda atalmish "pilanliq tughut siyasiti"ni yolgha qoyushning héçbir zörüriyiti yoqlqini, del buning eksiçe, bu rayondiki yerlik helqlerning noposini birqançe hesse ashurush kéreklini ispatlap turmaqta. Mesilen, Hitay hökümitining resmi statiskilirida Sherqiy Türkistanning omomi yer medani 1 milon 600 ming kuwadirat kilometir bolup, Hitayning omomi yer meydaninin 6 den 1 qimini teshkil qilidu. Sherqiy Türkistanni bashqa jaylargha sélishturghanda Hitayning 16 Je Jiang ölkisige, 3 Fransiyege, töt yérim Yaponiyege toghra kélidu. Sherqiy Türkistan çongluq jehette dunya boyiçe 19 – orunda turidu. Hitay hökümitining statiskilirida bayan qilnishihe, bügün Sherqiy Türkistandiki Uygur, Qazaq, Qirghiz ... qatarliq yerlik milletlerning toplam noposi 10 milyon etrapida, eger biz Sherqiy Türkitanning omomi yer meydanini bu noposqa çashsaq, uhalda herbir kishige tehminen 0.16 kuwadirat kilometdin toghqa kélidu. Uning üstige Sherqiy Türkistan yerasti qézilma bayliqi mol, térilghu yerliri munbet, türlük sümlük, miwilik del – derehlerge tolghan güzel bir makan. Hitay hökümiti teripidin neshir qilinghan < Xin Jiangning tebiy bayliqliri > digen kitapta kösütilishiçe, Sherqiy Türkistanda hazir tériqçiliq qilishqa bolodighan térilghu yer kölümi 300 milyon modin köpirek bolup, buni Sherqiy Türkistanning yerlik helqighe çaçsaq 30 modin toghra kélidu, mahiyette bolsa hazir Sherqiy Türkistanda Uygurlar birqeder ziç olturalashqan jenobi rayonlarda, kishi béshigha uyaqta tursun, herbir emgek küçige toghra kélidighan térilghu yer kölimi 1 moghimu yetmeydu. Yuqarqi kitapta Sherqiy Türkistanda yene éçishqa bolidighan térilghu yer kölimi 240 milyon modin köpirek dep bayan qilinghan. Emma Sherqiy Türkistandiki atalmish < ishlepçiqirish qurulush bingtüeni > qarmighidiki 169 polikning igelliwalghan térilghu yer kölimila 13 milyon 900 ming mo bolup, buni < Bing tüen > ning hazirqi omomi 2 milyon 250 ming noposigha çashqandimu kishi béshigha 6 modin köprek yer toghra kélidu, eger Hitay emgek küçlirige bölsek nisbet tehimu yuquri bolidu. Dimek buningdin shu éniq körünüp turuptuki, bu muqeddes tupraqning heqiqi igiliri bolghan yerlik milletlerge tewe bolghan térilhu yerlerni Hitay köçmenliri zorluq bilen igelliwélip, yerlik helqning heqqini yepketken. Çünki nöwette Sherqiy Türkistanning yerlik helqning 90 pirsentige yéqinraqi yéza noposini teshkil qilghaçqa, térilghu yerning kamçilliqi, yerlik helqning namratliship kétishige sewepçi boluwatqan asasliq amillarning birige aylanghan. Uning üsige atalmish < ishlepçiqirish qurulush bingtüeni > qarmighidiki 169 polik Sherqiy Türkistanning asasliq su menbiyini we munbet yerlerni manapol qiliwalghaçqa, bumu yerlik helqning dehqançiliq ishlepçiqirishining tereqqiyatigha nahayiti zor tosalghu bolup kelmekte.

Yenebir jehettin, Sherqiy Türkistan tebi’i bayliqining molliqi bilen dunyaghimu meshhurdur. Bu zéminning pütün yer asti ghayet çong énirgiye ambiri, yeni néfit, kömür ambiri diyishkimu boldu. Sherqiy Türkistanda 118 hil kann mehsulati mewjut bolup, bular 4000 din artuq kann nuqtilirigha jaylashqan. Kömürni élip eytsaq, Hitay hökümiti teripidin neshir qilinghan < ana yurt – altun diyar > namliq kitapta bayan qilinishiçe, Sherqiy Türkistanda éniqlap çiqilghan kömür zapisi 17 milyart 600 milyon tonnidin köpirek bolup, kömürlük yer meydani 88 ming kuwadirat kilometir kélidu, u, Erep Birleshme Helipilikining yer meydanidinmu çong, bu raondiki kömür zapisi pütün Hitaydiki kömür zapisining 3 den 1 qismini teshkil qilghan. Hitay we çet’el alimlirining mölçerige qarighanda Sherqiy Türkistanning néfit zapisi 60 milyart tonnidin artuq bolup, Saudi Erebistanning néfit zapsidinmu köp iken. Undin bashqa yene Sherqiy Türkistanda mawjut bolghan 80 din artuq nahiyinin 56 sidin altun çiqidu. Yalghuz kuçar nahiyisidiki tuz zapisila pütün dunyning 1000 yil ishlitishige yétidu. Epsuski bu göher zéminning igisi bolghan Sherqiy Türkistan helqining bu bayliqlardin biwaste paydilinishi Hitay hökümiti teripidin çeklengen bolup, Hitay hökümiti < pütün kann bayliqi döletke tewe, uni dölet birtutash açidu > digen petiwa bilen 50 yildin buyan Sherqiy Türkistan helqining qenini shorap, quruq ambargha aylandurup qoyay didi. Mana mushundaq pütmes – tügimes bayliqqa ige tirishçan, emgekçan bir millet bügünki künlükte yilliq sap kirimi 100 dollarghimu yetmeydighan < altun tawaqliq tilemçige aylinip qaldi. Çünki herküni qaraqçining bulang – talingigha uçrawatqan bir milletning bay bolushi esla mumkin emes. Shunga kommunist Hitay hakimiyitining bügünki künde Uygurlarning namratliship kétishini ularning < pilanliq ughutqa ehmiyer bermigenliki >ge artip qoyushi néme digen külkilik – he? Bayliqqa tolghan bu makanning hélighu 7 – 8 milyon Uygur iken, hetta 100 milyon Uygurnimu baqquçiliki bar!

Bügün dunyada pilanliq tughutni teshebbus qiliwatghan döletlerning weziyitige baqqinimizda, shu döletning noposining pewquladde ziç bolushi, térilghu yer yétishmeslik, maddi bayliqlarning kishi béshigha toghra kélish nisbitining töwen bolushi ... qatarliq amillar sewepçi bolmaqta. Emma dunyada Hitaydin bashqa bir dölet < pilanliq tughut > ni helqighe mejburi tangghini yoq , peqetla tewsiye qilip kelmekte. Kommunist Hitay hakimiyiti Maozedung zamanisida < adem amili birinçi > digen idiyeni terghip qilip, noposning köpüyishini bolushigha qoyuwetken idi, shunga, 1949 – yilidin 1980 – yilighiçe bolghan mezgil içide Hitayning noposining eshish süriti pewquladde téz boldi. Hitay hökümiti teripidin içki qisimda bésip tarqitilghan < pilanliq tughutqa ait qanun – nizam, matiriyallar toplimi > digen kitapta yer alghan sanliq melumatlargha asaslanghanda, Hitayda 1840 – yilidin 1949 – yilighiçe bolghan 109 yil içide aran 130 milyon nopos köpeygen bolsa, kommunist Hitay hakimiyet béshigha çiqqan 1949 – yilidin kéyinki 30 yil içidila 600 milyon nopos köpeygen. Gerçe Hitay hökümiti 1978 – yilining ahiridin étibaren Ding Xiaopingning teshebbusi bilen < islahat, ishikni sirtqa éçiwetish > siyasitini yolgha qoyup, igilikni tereqqi qildurushqa yüzlengen bolsimu, emma dunya noposining 4 den 1 qismini teshkil qilidighan ghayet zor noposi, Hitayning iqtisadi tereqqiyati üçün asasliq pütlikashanglarning birige aylanghan. Shunga Hitay hökümiti 1980 – yilidin étibaren hapila – shapila mejburi pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyushqa mejbur bolghan. 1982 – yili 12 – ayning 4 – küni Beijingda çaqirilghan < Hitay helq jumhuriyiti 5 – nöwetlik memliketlik helq qurultiyining 5 – yighini > da, < er bilen hotunning pilanliq perzent körüsh mejburiyiti bar > digen kélimini Hitayning asasi qanunigha kirgüzdi. Undin 2 yil burun, yeni 1980 – yili 9 – ayning 10 – küni Hitayning nikah qanunigha < pilanliq tughut yolgha qoyulidu > digen söz alahide qisturulghan idi. Hitayda pilanliq tughut siyasiti yolgha qoyulghan 80 – yilidin tartip taki 88 – yilighiçe bolghan mezgil içide, Sherqiy Türkistan, Tibet qatarliq milliy rayonlar bu siyasetning sirtida qaldurulghan idi, bu, Hitay hakimiyitining azsanliq milletlerge körsetken < iltipati > bolmastin, belki azsanliq milletlerni biraqla ürkitiwetmeslik üçün qollanghan taktikisidin ibaret idi. gerçe Hitay 80 – yilidin buyan sirtqi körünüshte nahayiti tereqqi qilghan we beyighandek körünsimu, emma 1 milyart 300 milyon noposi bilen içki jehette çak – çekidin ajrap, weyran bolush girdawigha bérip qalghan idi. mesilen, Hitay kommunistik partiyisi merkizi komititining 1991 – yili içki qisimda tarqatqan 9 – nomurliq mehpi höjjitide eynen mundaq dep bayan qilinghan: < dölitimiz dunyada noposi eng köp, tereqqi qiliwatqan dölet. Noposning köp bolushi, térilghu yerning az bolushi, iqtisadi asasning ajiz bolushi, kishi béshigha toghra kélidighan bayliqning nisbi halda kemçil bolushi – dölitimizning asasliq ehwali. Noposning bek téz köpüyüp kétishi biz üçün éytqanda éghir bir yük. U, dölitimizning iqtisadi tereqqiyatini we ijtima’i tereqqiyatini qattiq çeklep turidu. Eger biz noposning köpüyishini ünümlük tézginlimisek, tebi’i bayliqlarning horishi tézliship, ekilogiyelik mohit tehimu yamanliship kétidu, ewlatlarni éghir dertke qaldurimiz. Yéqinqi birneççe yildin buyan yiligha 16 milyondin köpirek nopos köpüyiwatidu, bu, otturahal bir döletning noposigha teng >.

Yuqarqidin bashqa yene Hitayning dölet reyisi Zhiang Zeminning 1991 – yili 4 – ayda < pilanliq tughut hizmiti söhbet yighini > da qilghan sözide mundaq dep bayan qilinghan: < partiye 11 – nöwetlik merkizi komutit 3 – omomi yighinidin buyan dölitimizning iqtisadi tereqqiyati bir qeder téz boldi. Ashliq, pahta, kömür, polat, tok tarqitish miqdari qatarliq nurghun asasliq tawarlarning ishlepçiqirish miqdari dunya boyiçe aldinqi qatarda tursimu, noposning tüp sani zor bolghaçqa, otturiçe kishi béshigha çaçqanda dunya boyiçe ahirqi qatargha ötüp qalidu. Her yili yéngi köpeygen bayliqning nahayiti zor qismi köpeygen noposqa serip qiliwetilip, kishi béshigha toghra kélidighan otturiçe sewiye yuqurlimaydu. Noposning köpüyishi bilen dölitimizning bayliqi, mohit haliti yenimu yamanlishish bilen birge, kelgüsi ewlatlirimizgha toluqlap bérish qiyin bolghan asaret qalduridu >.

Hitay hökümiti teripidin içki qisimda bésip tarqitilghan < pilanliq tughutqa ait qanun – nizam, matiriyallar toplimi > digen kitapta yene mundaq dep bayan qilinghan: < Ilimizde adem köp, yer az, hazirqi térilghu yer ahalining yerge bolghan ehtiyajini teminlep ketelmeydighan derijige bérip qaldi. Herbir kishining yiligha istimal qilidighan ashliqi ottura hisap bilen eng az digendimu 800 jing bolushi kérek, hazir dölitimizde kishi béshigha 2 modin térilghu yer toghra kélidu, eger nopos köpüyüp 1 milyar 300 milyongha yetse, kishi béshigha toghra kélidighan térilghu yer aziyip 1 modin köpirekke çüshüp qalidu. Buningdin sirt nopos bek köpüyüp ketse, yalghuz mekteplerge kirish, ishqa orunlishish jehetlerdiki qiyinçiliqlarni ashuruwetipla qalmastin, belki yene enirgiye, su menbesi, ormanliq qatarliq tebiyi bayliq menbelirining horishi heddidin ziyade çonguyup kétip, mohit bulghinishni éghirlashturup, ishlepçiqirish sharaiti we helq turmushi mohiti intayin osalliship ketidu-de, uni ongshaymen depmu ongshighili bolmaydu >.

Yuqarqi bayanlardin shu éniq körünüp turuptuki, gerçe Hitay sirtqi körünüshte quduretlik döletke aylinish üçün rasa ilgirlewatqandek körünsimu, mahiyette bolsa öz puhralirinimu qamdiyalmaydighan halgha yüzlinishke bashlighan.shunga Hitay hakimiyiti bu heterdin qurtulush üçün, töwendiki birqançe tedbirni qollunup kelmekte:

Birinçidin, içki jehette Hitay puhralirigha qarita pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyush arqiliq noposning köpüyüp kétishini tézginleshke tirishmaqta.

Ikkinçidin, Hitay puhtalirining çet’ellerge çiqishini qolaylashturup we teshwiq qilip, noposning ziçliqi jehettiki yükini yenggillitish bilen birge, Hitay köçmenliri arqiliq bashqa ellerning siyasi we iqtisadigha tesir körsütüshke tirishmaqta. Mesilen, Hitayçe < Yawropa uçurliri > Jornilining buyil 3 – ayliq sanidiki bir hewerde bayan qilinishiçe, ötken bir yil içidila çetellerge çiqip ketken Hitaylarning sani 4 milyon 300 ming neper bolup, 98 – yilidikidin 52.2 pirsen ashqan. Mezkur hewerde bayan qilinishiçe yene Shanghai, Beijing qatarliq çong sheherlerdiki jamaet hewipsizlik tarmaqliri çetellerge çiqquçi Hitaylar üçün alahide mulazimetni yolgha qoyup, pasaportlirini kéçiktürmey téz béjirip bérish, herqaysi döletlerning ehwali heqqide meslihet bérish qatarliq usollar bilen Hitay puhralirini köplep çet’elge çiqishqa righbetlendürgen.çet’ellik küzetküçiler, Hitay hökümitining gerezlik we pilanliq halda çetellerge köçmen yötkesh siyasitini yolgha qoyuwatqanliqini we Hitay hökümitining bu arqiliq kelgüside Hitay köçmenliri köplep orunlashqan ellerning siyasi – iqtisadigha tesir körsütüshni pilanlawatqanliqini bayan qilishmaqta. Mesilen, 99 – yilining deslepki 5 eyidila Hitay çong quruqluqidin kanadagha kélip yerleshken Hitaylarning sani 18 mingdin artuq bolup, eger buninggha Shanggang we Taiwenlik Hitay köçmenlirini qoshqanda yiligha Kanadagha kélip yerlishidighan Hitaylarning sani 40 – 50 minggha yétip baridiken. Tehi birqançe ay burunla yük mashinisining keynige yoshurunup Enggiliyege kirmekçi bolghan 52 neper Hitay aqquni mashinining içide buruhtum bolup ölgen we bu weqe dunya hewirige aylanghan idi. Undin bashqa yene Hitay köçmenlirining Sherqiy Türkistanni baza qilip, < tijaretçi > digen namda türküm – türkümlep Ottura Asiyadiki Türki jumhuriyetlirige çiqip yerlishiwatqanliqi we bu rayonlardin peydin – pey gherip ellirige éqishqa bashlighanliqimu bir emiliyet. Shunga bezi eller Hitaylarning dunyagha yamrap kétishining aldini élish üçün bezi jiddi tedbirlerni élip kelmekte we hetta Hitayning yolgha qoyup kéliwatqan pilanliq tughut siyasitini qollap kelmekte.

Üçünçidin, Hitay hökümiti < çong gherbi shimalni éçish > digen niqap astida Sherqiy Türkistanni asas qilghan milliy rayonlargha keng kölemde Hitay köçmini yötkesh, bu rayonlarning tebiy bayliqlirini bulang – talang qilish, az sanliq milletlerge qaritamu pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyup, bu milletlerning köpüyüp kétishining aldini élish arqiliq, bu rayongha yötkep kélinidighan Hitay köçmenliri üçün azade zémin hazirlashqa tiriship keldi. Hitayning resmi statiskilirida hazir Sherqiy Türkistanning omomi noposi 16 milyon 613 ming 500 neper bolup, Hitayda biryilda köpüyidighan noposqa tengliship qalidu. Bezi hewerlerge asaslanghanda, Hitay hökümiti yéqin kelgüside Sherqiy Türkistangha 100 milyon Hitay köçminini yerleshtürüshni pilanlimaqta we < çong gherbishimalni açimiz > digen kona muqamini qaytidin towlap çiqip, bu rayonda Hitay köçmenliri üçün azade mohit yaritishqa tirishmaqta. Hitayning Sherqiy Türkistanda Uygurlargha qarita pilanliq tughutni yolgha qoyushtiki asasi meqsidimu, yerlik helqning noposining köpüyishini tizginlep, bu rayonni Hitaylashturush qedimini tézlitishtish, shundaqla Uygur helqining nimmetliri hisaplanghan Sherqiy Türkistandiki tebi’i bayliqlardin pütün Hitaydiki 1 milyart 300 milyon Hitayni ortaq behriman qilishtin ibaret. Mahiyette bolsa bu, Uygur helqining heqlirining éghir derijide talan – taraj qilinishi bolup hisaplinidu. Gerçe Hitay hökümiti Uygurlargha qarita pilanliq tughut siyasitini Hitayning içki rayonlirigha qarighanda 8 yil kéyin, yeni 1988 – yili yolgha qoyghan bolsimu, emma Hitay hökümiti héli burunla bu rayonda yerlik helqqe qaritamu pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyidighanliqining bisharetlirini bergen idi. Mesilen, atalmish < Xin Jiang Uygur aptonom rayonluq helq hökümiti > teripidin 1981 – yili tarqitilghan < pilanliq tughut hizmitidiki birneççe mesililer toghrisidiki waqitliq belgilimisi > ning 1 – maddisida eynen mundaq dep bayan qilinghan: < Xin Jiangda pilanliq tughut ishlirini qanat yaydurush – asasliq Henzu milliyti içide élip bérilidu, azsanliq milletlerge qarita pilanliq tughut teshwiqi terbiyisi élip bérilidu, lekin zormu – zor belgilimiler belgilenmeydu, tughutqa çek qoyush télipi barlargha yetekçilik qilinidu >.

Yuqarqi maddidin shu éniq körünüp turuptuki, Hitay hökümiti Sherqiy Türkistandiki Hitay puhraliri içide pilanliq tughutni yolgha qoyush bilen ohshash waqit içide, yerlik helqqe qaritamu pilanliq tughut teshwiqatini bashlap, kelgüside ulargha qaritamu pilanliq tughtni yolgha qoyush üçün asas sélishqa tirishqan. Hitay hökümiti teripidin 1984 – yili 5 – ayning 31 – küni resmi élan qilinghan < Zhonghua helq jumhuriyitining milliy teritoriyelik aptonomiye qanuni > ning 44 – maddisida : < milliy aptonomiyilik jaylarning aptonomiye organliri qanundiki belgilimilerge asaslinip we uni öz jayining emili ehwaligha birleshtürüp pilanliq tughutni yolgha qoyush çarisini tüzüp çiqidu > diyilgen. Mahiyette bolsa bu madda, merkizi Hitay hökümitining az sanliq milletlerge qarita pilanliq tughutni yolgha qoyush üçün < aptonom organlar > gha qaratqan siyasi bésimidin ibaret idi. Netijide atalmish < aptonom rayonluq helq hökümiti > 1988 – yili 4 – ayning 23 – küni < Xin Jiang Uygur aptonom rayonining azsanliq milletlerning pilanliq tughut ishliri heqqidiki waqitliq belgilimisi > ni élan qildi we 37 maddidin terkip tapqan bu belgilime shuyili 7 – ayning 1 – künidin étibaren sinaq teriqiside resmi ijra qilinishqa bashlidi. Yene shuyili 6 – ayda jemi 26 maddidin terkip tapqan <Xin Jiang Uygur aptonom rayoni pilanliq tughut teshwiqat, tehnik yetekçilik ponkitlirining hizmet nizami > ni élan qilip, ghayet zor meblegh serip qilish arqiliq, aptonom rayon, wilayet, nahiye – sheher, yéza we kenittin ibaret her derijilik memuri organlarda mehsus pilanliq tughutni bashqurush tarmaqlirini tesis qilishqa bashlidi hemde bu organlarning nopozini küçeytish üçün, atalmish < aptonom rayonluq pilanliq tughut komititi > ni nazaret derijilik organ qilip bekitti. Emma yuqarqi < nizam > we < belgilime > ler gheyri resmi bolup, resmilishish üçün atalmish < aptonom rayonluq helq qurultiyi daimi komititi > ning maqulluqidin ötüshi lazim idi. 1991 - yili 8 – ayning 15 – küni yene atalmish < aptonom rayonluq helq hökümiti > teripidin 55 maddiliq < Xin Jiang Uygur aptonom rayonining pilanliq tughut çarisi > élan qilindi we Sherqiy Türkistanning eyni çaghdiki qorçaq reyisi Tömür Dawamet 92 – yili 4 – ayning 7 – küni mehsus perman çiqirip, mezkur < çare > ni 92 – yili 7 – ayning 1 – künidin étibaren resmi yolgha qoyushni telep qildi. Bu < çare > taki hazirgha qeder Sherqiy Türkistanda yerlik helqqe qarita ijra qilinip kelmekte. Undin bashqa yene Sherqiy Türkistandiki her derijilik hökümetler pilanliq tughut heqqide köpligen emir – perman, buyruq we uhturushlarni çiqirip, yerlik helqqe qaratqan pilanliq tughut siyasitini peydin – pey çingitip keldi we türlük neyrengler bilen Uygur helqining noposining köpüyishini tézginlep kelmekte. Mezkur maqalida biz neqil keltürüp mulahize yürgiziwatqan < Hoten wilayetlik partikom we memuri mehkimining " pilanliq tughut hizmitini yenimu küçeytish heqqidiki qarari > mu eneshu minglighan < qarar > larning biridin ibaret, halas.

< Hoten wilayetlik partikom we memuri mehkimining " pilanliq tughut hizmitini yenimu küçeytish heqqidiki qarari > ning 6 – maddisida, Uygurlarning < pilandin sirt > hamile qélishining aldini élish üçün, kenitlerde ayda bir qétim öymu – öy ziyaret qilip, ayallarning hamile qalghan yaki qalmighanliqini tekshürüp turush tüzümini emilileshtürüsh kérekligi, hamile qélishning aldini élish halqisi sélinghan ayallarning bashqa jaylargha berip halqini mehpi alduruwetishining qattiq aldini élish lazimliqi, halqini aldurushqa toghra kelse jezmen nahiyilik yaki yeziliq < pilanliq tughut ponkitliri > ning testiqini élishi kérekligi, eger her derijilik dohturhanilar pilanliq tughut komititliri teripidin halqa sélinghan ayallarning halqisini éliwetse, ularning qattiq jawapkarliqini sürüshtürüsh, buni qilghan dohturni hizmitidin heydep, 10 ming yüen jerimane qoyush, shehsi dohturhanilar bolsa tijaret kinishkisini emeldin qalduruwetish lazimliqi bayan qilinghan. Mez kur maddida yene, < yézilarda 3 bala tuqqan ayallarni jezmen menggü tughmasliq opiratsiyesi qildurush kérek > dep alahide tekitlengen.

Yuqarqi maddidin shu éniq körünüp turuptuki, Hitay hökümiti Uygur helqining neslini yoqutush üçün insan qélipidin çiqqan fashistik usollarni qollunushqa bashlighan. Ular bir tereptin dohturhana we tibbi hadimlargha siyasi we iqtisadi jehettin qattiq bésim ishlitip, ularni hökümetning < pilanliq tughut siyasiti > ni qattiqqolluq bilen ijra qilishqa qistisa, yene bir jehettin Uygur yéza ayallirini huddi mehbuslardek qattiq nazaret astigha élip, mejburi halqa saldurush, mejburi tughmasliq opiratsiyesi qildurush, herküni közige kiriwélip mejburi tekshürüsh qatarliq usollar bilen ippetlik Uygur ayllirigha rohi jehettin azap élipla kelmestin, belki ularning salametlikigimu jiddi tehdit sélishqa bashlighan. Çünki maqalimizning bash qismida bayan qilip ötkinimizdek, Sherqiy Türkistanning yéza – qishlaqlirida tibbi hadim we tibbi esliheler kamçil, ularning kespi sewiyesi töwen, dohturhanilarning mohiti pewquladde naçar bolghini üçün, hökümet tarmaqliri Uygur yéza ayallirini türküm –türkümlep mejburi tughmasliq opiratsiyesi qildurush, qursighidiki balini opiratsiye bilen mejburi alduruwetish jeryanida köpligen Uygur ayallirining qansirap hayatidin ayrilghanliqi bir emiliyet. Mesilen, merkizi orgini Germaniyediki < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning hewirige asaslanghanda, ötken yili 6 – ayning 20 –küni tughush aldida turghan 28 neper Uygur ayal Qeshqer Peyzawat nahiyilik pilanliq tughut hadimliri teripidin nahiyilik < tughut çeklesh dohturhanisi > gha mejburi halda élip kélingen. Bu ayallar hökümet belgilep bergen < pilandin sirt > hamile qalghini üçün, dohturhana bularni bir – birlep opiratsiye qilip, hemmisining balayatquçini kesip eliwetken, shuning bilen birge bu ayallarning qursighidiki 7 – 8 ayliq bowaqlarnimu öltürüp élip tashliwetken. Opiratsiye jeryanida bu ayallarning içidiki Qemberhan, Mukerremhan, Aytullahan, Sopiremhan, Nurbiye Henim, Hörnisahan, Aminemhan qatarliq 7 nepiri neq meydandila qansirap ölgen, bu ayallarning çongi 34 yash, kiçigi bolsa 25 yashta bolup, ular Peyzawat nahiyisining herqaysi yeziliridin tutup kélingen. Undin bashqa yene 1991 – yili Sherqiy Türkistanning Qaraqash nahiyisidila mejburi tughut çeklesh opiratsiyesige zorlanghan ayallarning sani 18 ming 765 neper bolup, bu, shu nahiyidiki tughut yéshidiki Uygur ayallirining yérimini teshkil qilghan. 1992 – yili biryil içide Sherqiy Türkistanning Toqsu nahiyiside hökümet organliri teripidin mejburi dohturhanigha yalap apirip qursighini yerip balisi élinghan ayallarning sani 846 neperge yetken bolup, bu ayallarning 90 pirsentidin köpireki opiratsiyedin kéyin keselge giripdar bolup, emgek iqtidaridin ayrilghan yaki nerwisi éliship qalghan. Opiratsiyedin kéyin 17 neper Uygur ayal 3 ay içide ölüp ketken. Nöwette Germaniyening München shehride siyasi panahliq tilep turiwatqan we hazirçe ismini ashkarilashni halimighan bir Uygur dossent dohturning bayan qilishiçimu, hazir Sherqiy Türkistanning herqaysi jayliridiki dohturhanilar bir insanni opiratsiye qilishqa kéreklik bolghan shert – sharaitlarni hazirlimay turupla Uygur ayallirini türküm – türkümlep mejburi tughmasliq opiratsiyesi yaki balini élip tashlash opiratsiyesi qildurghaçqa, opiratsiye jeryanida we opirarsiyedin kéyin ölüp kétish we éghir keselge giripdar bolup qélish nisbiti intayin yuquri iken. Mezkur shehis, Hitayning buhil qilmishining tibbi ehlaqqa we insani heq - hoqoq pirinsiplirigha éghir derijide hilap ikenlikini, emma Hitayning bu jehette héçbir tedbir almay kelgenlikini, Uygur ayallirini gherezlik we meqsetlik halda ölümge qistawatqanliqini bayan qilmaqta. Hetta Hitay hökümiti téhimu heddidin éship, nahiye, yéza we kenit derijilik < pilanliq tughut > tarmaqlirigha hökümetning < pilanliq tughut > siyasitige hilapliq qilghuçi Uygur ayallirini halighançe tutush, solash we hetta urup – qiynash hoqoqinimu bergen bolup, bu seweptin hazir Sherqiy Türkistanning yéza – qishlaqlirida atalmish < pilanliq tuhut hadimliri > ning hamile qalghan Uygur ayallirini tayaq – toqmaqlar bilen mejburi halda heydep dohturhanigha apiridighan, buni azdep, < pilandin sirthamile qalghan ayallarning erlirini tutup baghlap birneççe künlep solap qoyidighan we < jerimane > digen namda öylirini ahturup çarwa – mallirini we mal –mülüklirini bulap élip çiqip kétidighan éçnishliq menzire héli omomliship qalghan.

< Hoten wilayetlik partikom we memuri mehkimining " pilanliq tughut hizmitini yenimu küçeytish heqqidiki qarari > ning 7 – 8 – 9 maddilirida, nahiye we yéza – kenitlerde < pilanliq tughut jemiyetliri > ni köplep qurup çiqish, bu jemiyetlerge mehsus kespi hadim we mebleq ajritip, ularning paaliyetlirini küçeytish, herqaysi nahiye we sheherlik "pilanliq tughut komititi"ning qarmighida < herketçan kishilerning pilanliq tughut hizmitini bashqurush ishhanisi > tesis qilip, jamaet hewipsizliki, emgek tarmaqlirining maslishishi bilen, bir yurttin yene bir yurtqa bérip turiwatqan herketçan kishilerni konturol qilishni küçeytish, < tughush kenishkisi > bolmighanlarning tughushigha qet’i yol qoymasliq lazimliqi bayan qilinghan. Mezkur "qarar"ning ahirida yene, herderijilik ökümet tarmaqlirining pilanliq tughut hizmitini uzun muddet élip bérish üçün puhta asas sélishi kérekligi, < pilanliq tughush nisbiti > 97 pirsenge yetmigen orunlarni qattiq jazalash lazimliqi alahide eskertilgen.

Hitay hökümiti Sherqiy Türkistanda Uygurlargha qarita < pilanliq tughut > ni yolgha qoyghan 88 – yilidin buyan, her derijilik hökümet tarmaqlirining asasliq küçini bu ishqa merkezleshtürüp, hesh – pesh digüçe Sherqiy Türkistanning pütün yéza – qishlaqlirini atalmish < pilanliq tughut komitetliri > we pilanliq tughut hadimliri qaplap ketken hemde bu jehettiki teshwiqatining köpligidin Sherqiy Türkistanning yerlik helqi < pilanliq tughut > digen bu shoar astida yétip – qopushqa mejbur qalghan idi. Mesilen, Hitay hökümiti teripidin neshir qilinghan < Xin Jiang yilnamisi > namliq kitapta bayan qilinishiçe, 88 – yilidin 95 – yilining ahirighiçe bolghan mezgil içidila Sherqiy Türkistanda 13 ming 786 her derijilik < pilanliq perzent körüsh jemiyetliri > qurulup bolghan, Sherqiy Türkistandiki yezilarning 95 pirsentide, kenitlerning 91 pirsentide buhil jemiyetler qurulup bolghan, uning üstige Sherqiy Türkistandiki her derijilik < ayallar birleshmisi > we dohturhana we milliy shipahanilarghimu < pilanlit tughut > ni bashqurush salahiyitini bergen. Ehwal shundaq turuqluq bügünki künge kelgende Hitay hökümiti yene < yéza – kenitlerde her derijilik pilanliq tughut komititlirini köplep qurup çiqish kérek > dep jar salmaqta.

Maqalimizning bash qismida, kommunist Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan helqighe qarita < pilanliq tughut siyasiti > ni yolgha qoyush jeryanida insan qilipidin çiqqan wehshi usollarni qollanghini üçün, bu siyasetke qarita yerlik helqning naraziliqining we qarshiliqining barghansiri küçiyiwatqanliqini, hetta bir qisim mujahitlar guruppisining atalmish < pilanliq tughut komititliri > we < pilanliq tughut hadimliri > ni zerbe bérish nishani qilghanliqini emiliy misallar bilen bayan qilip ötken iduq. Eger heqiqeten Hitay hökümitining metbuatlirida bayan qilinghinidek, ularning rastinla Sherqiy Türkistandiki milliy zidiyet we toqunushlarni peseytish niyiti bolsa idi, uçaghda Sherqiy Türkistandiki milliy zidiyet hem toqunushlarning küçüyüp kétishige sewepçi bolup kéliwatqan asasliq amillarning biri bolup kelgen atalmish < pilanliq tughut > siyasitidin waz keçishi, heç bolmighanda bu siyasitini yürgüzüsh jeryanida yolgha qoyup kéliwatqan wehshi usollirini biraz yumshutushi kérek idi, emma Hitay hökümitining yuqarqi < qarari > din shu melum bolup turuptuki, Hitay hökümiti eksiçe bu jehettiki siyasitini yenimu küçeytish arqiliq, Sherqiy Türkistanda téniçsizliq peyda qilishqa urunup kelmekte. Éniqraq qilip eytsaq, aghzida bolushiçe < téniçliq > we < muqimliq > ni tekitlep, emiliyette bolsa emili heriketliri arqiliq téniçsizliq we muqimsizliq peyda qilip kelmekte hemde < mal igisidin oghri küçlük > digendek, içki jehette we helqara sorunlarda téniçliqperwer Uygur helqini < topilangcilar > we < muqimsizliq peyda qilghuçilar > dep qarilashqa tiriship kelmekte. Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda yerlik helqqe qaratqan "pilanliq tughut hizmiti"ge bunçiwala ehmiyet berip kétishtiki meqsidi qandaqtur özliri éytqandek < noposni tézginlep, Uygur helhining turmush sewiyesini yuquri kötürüsh > bolmastin, belki siyasi, iqtisadi we ijtimayi jehette Hitay hakimiyitining béshigha bala boluwatqan 1 milyart 300 milyon Hitayning melum qismini Sherqiy Türkistangha yerleshtürüsh arqiliq, içki ölkiliridiki noposning ziçliqini töwenlitishtin ibaret. Çünki biz yuqurida bayan qilip ötkinimizdek, yer meydanining we tebiyi bayliqlarning kishi béshigha toghra kélish nisbiti ... qatarliq türlük amillarni hisapqa alghanda, Sherqiy Türkistanda atalmish < pilanliq tughut siyasiti > ni yolgha qoyushning héçbir zörüriyiti yöq. Mewjut noposni élip eytsaq, Hitay hökümiti teripidin neshir qilinghan < Xin Jiang yilnamisi > digen kitapta bayan qilinishiçe, 1995 – yili bir yil içide Sherqiy Türkistanda yashawaqqan ahalining ( Hitaylarmu buning içide ) tughulush nisbiti 18.9 pirsent, ölüsh nisbiti 6.45 pirsent, tebi’i köpüyüsh nisbiti ( kiriwatqan Hitay köçmenliri buning sirtida ) 12.45 pirsent bolghan, yeni aldinqi yildikige qarighanda 286 ming 500 adem köpeygen. shu yilqi nopos tekshürüshide Sherqiy Türkistandiki azsanliq millet ahalisi 10 milyon 311 ming 600 neper bolup, omomi noposning 62,1 pirsentini igelligen. Hitayning höjjetliride, Hitay boyiçe heryili köpüyiwatqan nopos 16 milyon dep körsütülgen idi. Mesilen biz Sherqiy Türkistanda yiligha tughuluwatqan 286 ming 500 balining hetta yérimi, yeni 143 mingidin köpirekini yerlik helqqe tewe dep qarisaqmu, bu, Hitayda yiligha tughuliwatqan 16 milyon bowaqning aldida qalçilik bir santi? Eger Hitay hökümitining bayan qilghinidek, Sherqiy Türkistanda tughulush nisbiti yiligha 18.9 pirsent bolghan teqdirde, bügünki künde Sherqiy Türkistanning yerlik helqining noposi Hitayning statiskilirida körsütülginidek 10 milyon bolmastin, belki neççe 10 milyon bolushi kérek idi, çünki bundin 50 yil burun Sherqiy Türkistanning noposi 5 milyon etrapida idi. dimek, Hitayning pütün sanliq melumatlirigha qandaqtur birhil neyrengwazliqning yoshurulghanliqi ahskare körünüp turmaqta!

Buyerde shu nuhtini alahide eskertip ötmekçimenki, bir tereptin Hitay hakimiyiti < pilanliq tughut > digen niqap astida Uygur helqining noposini azaytish we peydin – pey yoq qilishqa heriket qilsa, yene bir tereptin, türlük çeklesh tedbirlirini yolgha qoyup, Uygurlarning, bolupmu Uygur yashlirining çetellerge çiqip yerlishishini tosup kelmekte. Hitayning bu herikiti hergizmu Uygurlarning köplep sirtqa çiqip ketip Sherqiy Türkistanda Uygurlarning sanining azlap kétishidin qorqiwatqanliqi emes, belki bu Uygur yashlirining çetellerge çiqqandin kéyin közi eçilip, Hitaygha qarshi küç bolup uyushushidin qorqqanliqidin ibaret. Çünki nöwette çeteldiki qaysi dölette Uygur yashawatqan bolsa, shu dölette Sherqiy Türkistandiki éziliwatqan qan qerindashliri üçün türlük shekiller bilen küresh qiliwatqan Uygur teshkilatliri we Uygur jamaiti mewjut. Nöwette dunyadiki Amerika, Kanada, Awustiraliye, Türkiye, Germaniye, Bilgiye, Shiwitsiye, Shiwitsariye, Norwigiye, Saudi Erebistan, Pakistan, Afghanistan, Misir, Erep Birleshme Helipiliki, Qazaqistan, Qirghizistan, Ötbekistan, Rosiye ... qatarliq 20 ge yéqin dölette Hitaygha qarshi Uygur teshkilatliri we jamaiti mewjut bolup, yillardin buyan bu qoshunning kündin künge kengiyip uninggha gha yéngisi qoshulup barghansiri zoruyup we küçüyüp barmaqta. Meyli 1949 – yili Muhemmet Imin Bughra, Eysa ependilerning bashçiliqida çet’elge qéçip çiqip Türkiye hem Saudi Erebistangha yerleshken Uygurlar bolsun, yaki 1962 – yilidiki çong qaç – qaçta Ottura Asiya Türk jumhuriyetlirige qéçip çiqip yerleshken Uygurlar bolsun, weyaki 80 – yillardin kéyin türlük sewepler bilen çetellerge çiqip yerleshken Uygurlar bolsun, omomen hemmisila digüdek teshkillinip we Hitaygha qarshi aktip paaliyet élip berip, kommunist Hitay hakimiyitining közige qadalghan mih bolup keldi. Shunga kommunist Hitay hakimiyiti Uygur helqini öyidin sirtqa çiqarmay ujuqturushning yolini tallighan idi.

Ahirida shuni qisturup ötmekçimenki, Uygur helqi hergizmu Hitay hakimiyitining yalghan – yawidaq teshwiqatlirigha aldinip, hazirqi namrat we qalaqliq halitini bala – çaqisining köpligidin yaki Hitay hökümitining atalmish < pilanliq tughut siyasiti > ge ehmiyet bermigenlikidin körmesliki kérek, bizni bügünki künge çüshürüp qoyghan bala –çaqimiz emes, belki kommunist Hitay hakimiyitining talan – taraj qilish siyasitidur! Eger biz musteqil bir dölet bolghan bolsaq iduq, uçaghda hazirqi mol tebi’i bayliqlirimiz bilen dunyaning eng bay döletlirining birige aylinattuq! Shunga Uygur helqi bala tepishtin qorqmay, belki mustemlikiçilerning quli bolup qélishtin qorqishi kérek! Bizning bayliqimiz 100 bala tapsaqmu yetip ashidu!

 2000 – yili ( Germaniye – München ) ( izahat: mezkur maqalida paydilinilghan arhip – matiriyallar < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > teripidin teminlendi )