("Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi" ning helqaraliq teshkilatlrgha qarita hazirlighan doklatining muqeddimisi we birinchi piragirapning qisqartilmisi)

Kommunist Hitay hökümiti teripidin "Xinjang Uygur aptonom raoyni" dep atalghan Sherqiy Türkistan, nöwette Hitay teritoriyesi ichide siyasi mehbuslargha ölüm jazasi bérilip ijra qiliniwatqan birdin – bir rayondin ibaret. Chünki 1989 – yilidiki "4 - iyon" Beyjing weqesidin keyin Hitayning Ichki ölkiliride, hetta Tibet we Ichki monghulistanlardimu hichbir siyasi mehbusqa ölüm jazasi bérilip ijra qilinip baqmidi. Dimek bu, Hitay hakimiyitining Uygurlargha qarita alahide qattiq basturush siyasitini yürgüziwatqanliqini körsütüp bermekte. Shuning üchünmu 1999 – yilining bashlirida helqara kechürüm teshkilati, Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistqandiki Insan heqliri tajawuzchiliq qilmishliri heqqide mehsus 92 betlik doklat hazirlap dunyagha élan qilghan we Hitay dairlirining Uygurlargha qaratqan qizghinchiliq heriketlirini qattiq eyipligen idi. undin bashqa yene Amerika tashqi ishlar ministirliki teripidin hazirlanghan dunya insan heqliri doklatining Hitay hqqidiki piragirapida we Germaniyediki "Dunya heter astidiki milletlerning qoghdash teshkilati"ning mehsus Uygurlar heqqide élan qilghan doklatidimu, Uygurlarning insanni heq – hoqoqlirining Hitay hakimiyiti teripidin eghir derijide depsendi qiliniwatqanliqi alahide qeyit qilinghan idi.epsuski, Hitay hakimiyiti helqaraliq insan heqliri teshkilatlirining we dunya jamaetchilikining tenqidini we besimini qobul qilish u yaqta tursun, eksiche ötken yildin buyan Sherqiy Türkistanda Uygurlargha qaratqan qattiq basturush, kolliktip tutqun qilish, öltürüsh, türmilerde insan qélipidin chiqqan wehshi usullar bilen qattiq qiyin – qistaqlargha élish we diniy etiqatlirini yoqutush qilmishlirini tehimu kücheytti.

Kommunist Hitay hakimiyitining ötken yildin buyan Sherqiy Türkistan rayonida élip barghan jinayi qilmishlirini töwendiki bir qanche nuqtigha yighinchaqlash mumkin:

1 - Kolliktip Tutqun Qilish We Öltürüsh

1999 –yili kommunist Hitay hakimiyitining Uygurlargha qaratqan kolliktip tutqun qilish we öltürüsh heriketliri eng kücheygen bir yil boldi. Bolupmu Hitayning bu hil heriketliri, Sherqiy Türkistanda Uygurlar toplushup olturaqlashqan Hoten, Qeshqer, Aqsu we Ili rayonlirida bir qeder gewdilik boldi. Bolupmu Hitay hökümiti ötken yilning bashlirida we otturliridin etibaren Hoten, Qeshqer we Ili rayonlirida Uygurlargha qarita mehsus "Qattiq zerbe bérish" herikiti quzghighan idi, Hitay hökümitining bu heriketliri bu rayonlarda taki hazirgha qeder üzlülmey dawam qilip kelmekte. "Sherqiy Türkistan informatsiyon merkizi"ning bu rayonlardin biwaste igelligen ahbaratlirighawe Hitay hökümitining bezi ichki höjjetlirige we Hitay sot mehkimilirining hökümnamilirigha asaslinip turup bergen sanliq melumatigha qarighanda, ötken yilning bashliridin taki bu yil 3 – aygha qeder Sherqiy Türkistanda 10 mingdin artuq Uygur, "milliy bölgünchi", "qanunsiz diniy unsur", "terorist" digendek tohmetler bilen qolgha élinip türmige tashlanghan, bularning ichidiki tehminen ming neper kishigila Hitay sotmehkimiliri teripidin höküm élan qilinip, bu kishilerge ayrim – ayrim halda ölüm jazasi, muddetsiz qamaq jazasi we türlük eghiz qamaq jazaliri bérilgen. Hitay hökümiti qalghan 9 minghga yeqin Uygurni taki hazirgha qeder sot qilmay qanunsiz halda türmilerde tutup turmaqta.

Mesilen, Hitay hökümiti meshhur Uygur karhanichi Rabiye Qadirni ötken yili 9 – ayning 2 – küni chetelni döletning mehpiyetliki bilen teminligen digen töhmet bilen qolgha alghan idi, gerche helqaraliq teshkilatlar dunya jamaetchiliki Hitay hökümitige Rabiye Qadirni helqaraliq teshkilatlar we dunya jamaetchiliki Hitay hökümitige Rabiye Qadirni helqarliq pirinsiplargha asasen tez arida sotlashni telep qilghan bolsimu, emma Hitay hökümiti Rayibe Qadirni top – toghra 6 ay qamighandin keyin, bu yil 3 – ayning 10 – küni sot echip, 8 yilliq qamaq jazasigha höküm qildi. Dimek, Hitay hökümiti qolgha alghan Uygurlarning mutleq qismini waqtida sotlimay, aylap , hetta bir qanche yillap qanunsiz halda türmilerde tutup turmaqta. Hitay hökümitining statistikilirigha we Hitay sot mehkimilirining hökümnamisigha asaslanghanda, yuqurida sotlanghan mingdin artuq Uygurning 500 ge yeqinraqigha ölüm jazasi bérilip etip öltürülgen, qalghanliri bolsa muddetsiz we muddetlik qamaq jazalirigha höküm qilinghan. Emma "Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizining" biwaste igelligen sanliq melumatlirigha asaslanghanda ötken yilning bashliridin bu yil 3 – aygha qeder Sherqiy Türkistanda Hitay sot mehkimliri teripidin ölümge höküm qilinip etip öltürülgen, qoralliq tuqonush we namayishlarda etip öltürülgen we türmilerde qiynap öltürülgen, Uygurlarning omumi sani tehminen 2500 etrapda kuörsütülmekte (Bu san peqetla siyasi seweptin öltürülgenlerni öz ichige alghan bolup, jinayi ishlar sewebidin ölümge höküm qilinghanlar buning sirtida).

Mesilen, ötken yili 8 – ayning 9 – küni Hoten wilayitining Lop nahiyiside 10 mingdin artuq Uygur nahiyilik hökümetning binasi aldida Hitayhga qarshi naraziliq namayishi ötküzgen idi, buning sewebi, shu kuni Hitay sot mehkimiliri teripidin mezkur nahiyediki 2 neper Uygur yash öltürülgen bolup, gerche Hitayning qanunida etip öltürülgenlerning jesidining ölgüchining ailisige qayturup bérilidighanliqi éniq körsütülgen bolsimu, emma Hitay hökümiti bu 2 neper Uygur yashning jesidini uning ailisige qayturup bérishni ret qilghan idi. Shugha bu nahiyidiki 10 mingdin artuq Uygur tenichliq shekli bilen namayish ötküzüp Hitay hökümitidin 2 neper yashning jesidini qayturup bérishni telep qilghan idi, Hitay hökümiti bu qétimqi namayishni basturushni bahane qilip, bu rayonda herbi haletni yolgha qoyup, milliy bölgünchilerge we qanunsiz diniy unsurlargha zerbe bérish digen nam astida Uygurlargha qarita omumi yüzlük basturush herikiti qozghighan idi, bu heriket taki hazirgha qeder dawam qilip kelmekte. Hitay hökümiti buni bahane qilip, 8 – ayning 25 – künliri Hoten rayonigha bir dewiziye esker yötkep kirdi.

Mesilen, Hoten nahiyilik jamaet hewipsizlik idarisining bir ichki hewer namisida bayan qilinishiche, shu yili 8 – ayning 9 – künidin 9 – ayning 25 – künigiche bolghan bir aydin köprek waqit ichidila Hoten rayonida 1760 neper Uygur "milliy bölgünchi, qanunsiz diniy unsur" digen töhmet bilen qolgha élinghan. Yene yuqarqi hewernamida körsütülishiche, 9 – ayning 25 – küni Hoten wilayitining Qaraqash nahiyiside bir künning ichidila 71 neper Uygur qanunsiz halda qolgha élinghan, 2 neper Uygur saqchilar teripidin etip öltürülgen. Yene shundaqla "Hoten sheherlik saqchi idarisi"ning shu yili 12 – ayda tarqatqan bir ichki hewer namisida, Hoten shehiride hökümet qarmighidiki bir pahta yeghiwélish ornida 2 dane bomba tepilghanliqi we bu diloni éniqlash üchün Memet Abdulla, Rahman Hélil qatarliq 500 din artuq Uygurning qolgha élinip türmige tashlanghanliqi we ularning qattiq soraq qiliniwatqanliq bayan qilinghan, yeni Hitay hökümiti 2 bombini yoshurup qoyghan kishini tépish üchün birla waqitta 500 din artuq Uygurni qolgha alghan. Mesilen, Hoten wilayetlik partikomning sekritari Wang Jingchingning 2000 – yili 1 – ayning 10 küni bergen bir hizmet doklatida, ötken bir yil ichide Hoten rayonida köpligen "milliy bölgünchiler" we "qanunsiz diniy unsurlar"ning etip öltürülgenliki we qolgha élinghanliqi bayan qilinghan. Hetta Hitay hökümiti teripidin neshir qiliniwatqan "Hoten Geziti"ning ötken yili 9 – ayning 5 – künidiki sanida, "milliy bölgünchi" dep etip öltürülgen Küresh isimlik bir Uygur yashning jesidining körünüshi yer alghan idi. Uning üstige Hitay hökümiti ötken yili 8 – aydin buyan her ay digüdek Hoten rayonning özidila tehminen 50 – 60 Uygur heqqide tutush buyruqi tarqatmaqta. "Sherqiy Türkistan informatsiyon merkizi"ning "Hoten wilayetlik partikom"ning "99 – yilliq hizmet doklati"gha asaslinip turup bergen sanliq melumatlirigha qarighanda, Hoten rayonining özidila ötken yili 9 – aydin 12 – ayning ahirigha qeder qolgha élinip türmilerge tashlanghan Uygurlarning ichide 71 neper Uygur türmilerde qiyin – qistaq destidin ölüp ketken, hetta bularning jesidimu aililirige qayturup bérilmigen. Emma Hitay hökümiti ularning ölüsh sewebini izahlighanda, "Türmidin qechishqa urunghanda etip tashlandi" dep bayan qilmaqta.

Hitay hökümitining Uygurlargha qaratqan bu hil qirghinchiliq herikiti peqet Hoten rayoni bilenla cheklinip qalghini yoq. Huddi dunya jamaetchilikige melum bolghinidek, 1997 – yili 5 – fewral küni Hitay hakimiyiti Ghuljide Uygurlarning Hitay hakimiyitige qarshi élip barghan bir qétimliq tenchliq namayishini qanliq shekilde basturup, bir qanche yüz Uygurni neq meydanda etip öltürgen we bu weqe munasiwiti bilen bir qanche ming Uygur qolgha élinghan idi. Gerche bu weqedin keyin, dunya jamaetchiliki we helqaraliq teshkilatlar Hitay hakimiyitige qattiq besim ishletken bolsimu emma Hitay hakimiyiti bu rayondiki qirghinchiliq herikitini özlüksiz kücheytmekte. Mesilen, "Sherqiy Türkistan informatsiyon merkizi"ning Hitayning ichki höjetlirige asaslinip turup bergen melumatigha qarighanda, 99 – yili 7 – aydin yil ahirigha qeder Ili wilayiti boyiche jemi 47 qétim ochuq sot we yepiq sot ötkürülüp, Hitay sotmehkimiliri 873 neper Uygurgha "milliy bölgünchi", "qanunsiz diniy unsur" digendek töhmetler bilen höküm élan qilinghan, bularning ichide 142 neper Uygurgha ölüm jazsi bérilip etip öltürülgen. Shuning bilen birge yene Hitay hökümiti azatliq armiyening 5660 – dewiziyesini Ili rayonigha yötkep kélip, Ghulja sheher etrapigha orunlashturup, Ghuljidiki Uygurlarni qattiq nazaret qastigha alghan we kechiliri talagha chiqishni meni qilghan. Bezi chetel ahbarat agentliqlirining bu heqte bergen bezi hewerlirimu, yuqarqi sanliq melumatlarning toghriliqini ispatlap turmaqta.

Mesilen: Royter agentliqining 99 – yili 22 – yanwar küni Beijingdin bergen hewiride 8 – yanwar küni Ghulja shehiride 29 Uygurning " milliy bölgünchi" digen nam bilen Hitay sotliri teripidin türlük qamaq jazalirigha höküm qilinghanliqi bayan qilindi.

Yene Firansiye ahbarat agentliqining 99 – yili 15 – dikabir küni Beijingdin bergen hewiride, Guljida Hitay sotmehkimilirining 11 neper Uygurgha höküm élan qilghanliqi we bularning 2 nepirining ölümge höküm qilinip etip öltürülgenliki, qalghanlirining türlük qamaq jazalirigha hökümqilinghanliqi yene Firansiye ahbarat agentliqining Beyjingdin bergen hewiride, bu yil 1 – ayning 18 – küni Ürümchi shehiride 13 neper Uygurning Hitay soti teripidin hökümge élan qilinghanliqi, bularning 5 nepirining ölüm jazasi bérilip etip öltürülgenliki bayan qilindi.

Dimek, Hitay sotmehkimiliri her ay digüdek Sherqiy Türkistanning pütün rayonlirida arqa – arqidin sot yighinliri chaqirip, kommunistik Hitay hakimiyitidin özlirining insani heq – hoqoqlirini tenichliq usuli bilen telep qilghan Uygur yashlirini türküm – türkümlep ölüm jazalirigha we türlük eghir qamaq jazalirigha höküm qilmaqta.

Hitay hakimiyiti Sherqiy Türkistan miqyasida élip bériwatqan tutqun qilish herkiti jeryanida hetta qanuni yéshigha tolmighan ösmür balilarnimu qolgha élip soraq qilishtin bashtartmay keldi. Mesilen: "Sherqiy Türkistan informatsiyon merkizi"ning wetendin biwasta alghan uchurigha qarigha asaslanghanda, 99 – yili 10 ayning 30 – küni Hoten sheherlik saqchi idarisi Hoten sheherlik 3 Ottura mektep toluqsiz 3 – yilliq sinip oqughuchisi 15 yashliq Uygur qiz Aynur Yasinni "hökümetke qarshi eksiyetchil shuar chaplighan" digen guman bilen qolgha alghan. Bu weqening jeryani mundaq bolghan, 99 – yili 10 – aylarda Hoten sheherlik türlük mallar shirkitining aldi temigha Hitay hakimiyitige qarshi bir parche shuar chaplanghan, Hitay saqchi dairliri shuarni yazghan kishini tutush bahanisida Hoten shehride omomi yüzlük tekshürüsh élip bérip, ilgiri - keyin bolup 450 neper gumanliq kishini saqchi idarisigha yeghiwélip het pochurkisini tekshürgen we netijide 15 yashliq Aynur Yasinni "het pochurkisi eksiyetchil shuarning pochurkisigha ohshaydiken" digen guman bilen qolgha élip türmige tashlighan hemde saqchi dairliri Aynur Yasinning arqisidiki kishinieish tépish üchün 15 yashliq Aynur Yasinni insan qÉlipidin chiqqan wehshi usullar bilen qattiq qiynighan, gerche u kichik qizning het pochurkisining shuardiki pochurkigha ohshap ketmisimu, bu shuarni özining yazmighanliqini Eytqan bolsimu, emma Hitay saqchi dairliri uni qoyup bermigen.

Uningdin bashqa "Aptonom rayonluq partikom"ning sekratiri Wang Lequanning 1999 – yili 12 – aynig 17 – küni Hotende qilghan bir mehpi doklatida Hoten rayonida derslik kitabidiki Mao Zedungning resimini yirtip tashlighan bashlanghuch mektep 5 – yilliq sinip oqughuchilirini soraq qilghanliqi ashkare bayan qilinghan.

Uningdin bashqa yene Hitay hökümiti "mingi hata tutulsa tutulsunki, birsimu qéchip ketmisun" digen siyasitini qollunup, bir mehellide "jinayet" ötküzse shu mehellidiki hemmisini tutup soraq qilish, bir ailede birsi hataliq ötküzse shu ailidiki hemmisini qolgha élish we shu ailining ailisini haniweyran qiliwétish taktikisini qollubup kelmekte. Mesilen informatsiyon merkizining 99 – yili 11 ayning 8 – küni Hoten rayonidin biwaste alghan melumatigha qarighanda, shu ay ichide Hitay saqchi dairliri Hoten nahyesi Séghizköl yézisidiki Tohti Hajim isimlik Uygur déhqanni "milliy bölgünchini öyide saqlighan" digen sewep bilen 4 oghli, 3 qizi we newriliri bilen qoshup qolgha alghan, Hitay saqchi dairliri ularni pütün ailisi boyiche qolgha élish bilen birge yene Tohti Hajimning öyige ot qoyup köydürüwetkendin keyin, topa ittirish mashinisi bilen öyning harabisinimu tüzliwetken.

Hitay saqchi dairliri ötken yili 8 – aydin buyan Sherqiy Türkistanning Hoten rayonida keng kölemde tutqun qilish herkiti qozghash bilen birge yene, Hoten rayonigha hoshna bolghan Qeshqer rayonidimu alahide uhturush tarqitip Qeshqer shehride waqitliq turiwatqan 40 yashtin töwen bolghan Hotenlik Uygurlarning hemmisini qolgha élip soraq qilish heqqide buyruq bergen, informatsiyon merkizimizning igellishiche 99 – yili 9 – ayning 3 – küni Qeshqer wilayetlik saqchi bashqarmisi Hitay hökümitinig yuqarqi buyruqigha binaen Qeshqer shehride tutqun qilish herkiti qozghap, Hotendin Qeshqerge kelgen Uygur yashlirini sewepsiz halda tutqun qilishqa bashlighan, peqet 9 – ayning 3 – küni bir künning özidila Qeshqer shehridiki birqanche mihmanhanida waqitliq turiwatqan 13 neper bigunah Hotenlik yashni tutup türmige tashlighan. Shuning bilen birge yene Hitay saqchi dairliri ötken yili 8 – aydin etibaren Hoten rayonining herqaysi nehyéliride birqanche ming tekshürüsh pünkiti qurup, ötken - kechken Uygurlarni qalaymiqan ahturup, sella gumanliq dep qarighanlarni qolgha alghan we neq meydandaning özidila insan qélipidin chiqqan wehshi usullar bilen qattiq urup qiynighan. Mesilen "Hoten wilayetlik partikom"ning sekritari Wang Jingchining 2000 – yili 1 – ayning 10 – küni "Hoten wilayetlik partikom kengeytilgen yighini"da qilghan doklatidimu, ötken yili 8 – aydin buyan Hoten rayonida bashlanghan "qattiq zerbe bérish" herkitidin buyan 160 mingdin artuq hadimini seperwer qilghanliqi, nechche ming yerge tekshürüsh ponkiti qurup, "milliy bölgünchi, qanunsiz diniy unsur, zorawan terorist" digendek sewepler bilen köpligen kishilerni qolgha alghanliqi ashkare halda bayan qilinghan idi. Dimek bu, Sherqiy Türkistanda Uygurlarning hechqandaq qanuniy heq-hoquqlirining yoqliqini we Hitay hakimiyitining yerlik helqni hechbir sewepsizla qolgha élishni adetke aylanduriwalghanliqini éniq körsütüp turmaqta.

Kommunist Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda "qattiq zerbe bérish" digen nam astida élip bériwatqan kolliktip tutqun qilish we qirghin qilish herketliri hergizmu tasadibi otturigha chiqqan emes. Informatsiyon merkizimiz terpidin qolgha chüshürülgen Hitayning ichki höjjetliridin shu éniq melum bolup turmaqtiki, Sherqiy Türkistanda yüzbériwatqan kölliktip tutqun qilish we öltürüsh herketliri Hitay merkizi hökümiti we atalmish "Aptonom rayonluq partikom"ning yuquri derijilik emeldarliri teripidin biwaste halda pilanlanghan we qomandanliq qilghan. Mesilen, 1998 – yili 7 –ayda Hitaynig dölet reisi Zhang Zemin alahide Sherqiy Türkistangha kilip, "milliy bölgünchilerge qattiq zerbe bérish" herkitini yenimu kücheytish heqqide alahide yolyuruq bergen we hetta zerbe bérishning dairisini bekitkende, Uygurlar ichidiki milliy hisyati küchlük kishilerni we diniy zatlarni biwaste zerbe bérish obiktiwiy qilip körsütüp bergen. 99 – yili atalmish "Xinjiang Uygur aptonom rayonluq partikom" Zhang Zeminning "qattiq zerbe bérish" heqqidiki yolyoriqigha binaen, Sherqiy Türkistanning Uygurlar birqeder zich toplushup olturaqlashqan rayonlirida pilanliq we sestimliq halda "qattiq zerbe bérish" herkiti qozghighan we bu hil herikitini omomi nopusning 98 pirsentini Uygurlar teshkil qilidighan Hoten wilayitide merkezlik élip barghan. Mesilen, Hoten weqesini élip eytsaq, informatsiyon merkizimiz terpidin qolgha chüshürülgen "Hoten sheherlik partikom"ning 99 – yilliq 43 – nomurluq mehpi höjjitide bayan qilishiche, ötken yili 8 – ayning 16 – küni atalmish "Xinjiang rygur aptonom rayonluq partikom" Ürümchide mehsus ichki yighin echip, Hoten rayonida "qattiq zerbe bérish" herkitining konkiritni pilanlirini tüzüp chiqqan we 3 kündin keyin yeni 8 – ayning 19 – küni "Xinjiang Uygur aptonom rayonluq partikom daimi heyet ezasi" Ismail Tiliwaldi bashchiliqidiki bir heyetni Hotendiki "qattiq zerbe bérish" herkitige biwaste qomandanliq qilishqa iwetken. Shuningdin keyin Hoten rayonida "milliy bölgünchilerge qanunsiz diniy unsurlargha qattiq zerbe bérish" digen nam astida keng kölemde tutqun qilish we basturush herkiti bashlanghan. Hitay merkizi hokümeti ötken yili Hoten rayonidiki milliy toqunushlarni peseytishke herket qilish uyaqta tursun, eksiche Hitayning yuquri derijilik emeldarliri Beijingdin arqa – arqidin yolyuruq bérip, Sherqiy Türkistandiki qorchaq emeldarlardin "qattiq zerbe bérish" herkitini yenimu kücheytishni telep qildi.

Mesilen, informatsiyon merkizimiz teripidin qolgha chüshürülgen "Xinjiang Uygur aptonom rayonluq partikom"ning sekritari Wang Lequanning 99 – yili 12 – ayning 17 – küni Hotende qilghan bir mehpi sözide melum bolushiche 12 – ayning 12 – küni Hitayning muawin dölet reisi Hu Jintao bilen Hitayning dölet ishliri kommissari Logen Beijingdin Sherqiy Türkisatndiki emeldarlargha arqa arqidin telefon buyruqi chüshürüp Hoten rayonida yerlik helqlerge qaratqan "qattiq zerbe bérish" herkitini yenimu kücheytish we uzun muddet yolgha qoyushni telep qilghan. Dimek buningdin shuni köriwélishqa bolududi, nöwette Sherqiy Türkistanda yüz bériwatqan siyasi weqeler we milliy toqunushlar hergizmu tesaddiwi otturigha chiqqan nerse emes, belki kommunist Hitay hökümitining quturatquluq siyasiti we yerlik helqqe qarita tinimsiz halda yolgha qoyup kéliwatqan "qattiq zerbe bérish" herketliri biwaste sewepchi bolmaqta. Mesilen, ötkenyili kommunist Hitay hökümiti Hoten rayonida "qattiq zerbe bérish" niqabi astida herket qozghash bilen bir waqitta, bu herketni Hoten rayonigha hoshna bolghan Qeshqer rayonighimu gherezlik halda kengeytti we asasi zerbe bérish nishanini yenila öz yurtini söyüshtin bashqa gunahi bolmighan Uygur zatlirigha qaratti. "Atalmish Xinjiang Uygur aptonum partikomi"ning sekretari Wang Lequan 99 – yili 12 – ayning 17 – küni Hotende qilghan mehpi sözide, Hoten rayonida élip bériliwatqan "qattiq zerbe bérish herkiti"ning dairisini Qeshqer Rayonighimu kengeytish kereklikini alahide tekitligen. Uningdin bashqa yene informatsiyon merkizimiz terpidin qolgha chüshürülgen "Aptonom rayonluq yuqur helq sotmehkimisi"ning hokümranliqi we "Ili wilayetlik partikom"ning hüjjetlirimu Hitay hakimiyitining Hoten rayoni bilen ohshash birwaqitta, Ili rayonidimu pilanliq halda tutqun qilish we öltürüsh herketlirining élip bériwatqanliqi ispatlinip turmaqta.

Hitay hakimiyitining hechbir délil – ispatsiz qalaymiqan adem tutdighan qilmishliri nöwette Sherqiy Türkistanda omomi yüzlük bir hadisige aylandi we Hitay kommunistik partiyisining Sherqiy Türkistandiki yuquri derijilik emeldarliri saqchi dairlirigha selle gumanliq dep qaralghan Uygurlarni tutup derhal soraq qilishni herzaman tekitlep turmaqta. Mesilen, "Aptonom rayonluq partikom"ning sekretari Wang Lequan 99 – yili 12 - 17 – küni Hoten rayonida qilghan bir mehpi dokilatta, Hoten rayoning herqaysi yézilirigha mehsus hadimlerni iwetip, öymu – öy ahturush élip bérish, herbir Uygurning tegitehtini éniqlash, chet’ellerge chiqip kelgenlerni soraq qilip qattiq tekshürüsh heqqide alahide buyruq bergen.

Kommunistik Hitay hökümiti bir tereptin Uygurlargha qarita délil – ispatsiz halda keng kölemde tutqun qilish we naheq hökümge mehkum qilishni yolgha qoysa, yene bir tereptin, Hitay hökümitining bu hil qanunsiz tutqun qilish herkitige etiraz bildürgen, qarshi chiqqan we hetta hökümetning buhil siyasitini ijra qilishni ret qilghan yerlik qanun hadimlirigha siyasi jehetti besim ishlitish, memuri we iqtisadi jehettin jazalash, qanuni jawapkarliqqa tartish qaraliq wastilarni ishlitip kelmekte. Mesilen, Hökümet terpidin neshri qiliniwatqan Hitayche "Hoten Geziti"ning 99 – yilli 10 – ayning 26 – künidiki sanida élan qilinghan bir parche hewerning mezmunigha asaslanghanda, Hoten sheherlik partikom intizam tekshürüsh komuteti shu ay ichide, Hoten sheherlik teptish mehkimisi qolgha élishni testiqlash bölümining bashliqi Erkin Emetni (Uygur), " Döletning biheterlikige ziyan yetküzgen jinayetchiler"ni "délil – ispat yetersiz" digen sewep bilen qolgha élishni ret qilghan" digen tohmet bilen partiye ichide ikki yil qaldurup sinash jezasi bergen. Mezkur hewerde bayan qilinishiche weqening jeryani mundaq bolghan: Hoten sheherlik saqchi idarisi Hotenlik Éli Eysa qatarliq ikki neper Uygur yashqa "döletning beheterlikige ziyan yetküzgen" digen quruq töhmetni chaplap tutqun qilghan hemde sheherlik teptish mehkimisi qolgha élishni testiqlash bölümining bashliqi Erkin Emettin héliqi ikki neper bigunah Uygur yashni resmi qolgha élish heqqide testiq chüshürüshni telep qilghan, Erkin Emet mezkur diloni tekshürüsh jeryanida bu ikki neper Uygur yashni eyipligüdek we ularni qolgha élishqa sewep bolghudek hech bir délil – ispatning yoqluqini we ularning tamamen naheq halda tutqun qilinghanliqini hes qilip, ularni resmi qolgha élishni testiqlashni ret qilghan we saqchi tarmaqlirigha özining qanun boyiche ish köridighanliqi bildürgen, uning bu herkitidin qattiq naraze bolghan Hitay dairliri, bu Uygur teptish emeldargha memuri jehettin derhal jaza bérip, mensiwini élip tashlighan we arqidinla héliqi ikki neper Uygur yashni ayrim – ayrim halda 7 yilliq we 6 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan. Hitay hökümitining özining qanuninni özi ayaq asti qilidighan we yerlik qanun hadimlirini bigunah Uygurlargha ziyankeshlik qilishqa qistaydighan bu hil hadisiler Sherqiy Türkistanning hemmela rayonlirida omomi yüzlük dawam qilmaqta.

Huddi Helq’ara kechürüm teshkilatining Sherqiy Türkistan heqqide 99 – yili elan qilghan doklatida bayan qilghinidek, Uyghur siyasi mehpuzlarning Hitay Türmiliride insan qelipidin chiqqqan dehshetlik usullar bilen qattiq qiyin – qistaqlargha uchrash ehwalliri hazirmu hem eynen dewam qilip kelmekte.

99 – yilining otturlirida informatsiyon merkizimiz Sherqiy Türkistanda Hitay saqchiliri teripidin naheq halda qolgha elinip, türmide insan qelipidin chiqqan wehshi usullar bilen qattiq qiyin – qistaqqa uchurighan bir Uygur yashning biwaste yollighan mektubini tapshurup alghan idi, mezkur mektupta bayan qilinishiche, nowette Sherqiy Türkistanda chong – kichik bolup jemi 145 türme, 30 din artuq emgek bilen özgertish meydani bar bolup bularda jemi 250 ming neper mehpuz qamaqliq iken, bularning ichide siyasi mehpuzlarning sani 150 ming etrapida iken. Mezkur hette bayan qilinishiche yene Sherqiy Turkistanda yiligha chong türmilerde 20 din 30 gha qeder, kichiktürmide 5 din 10 gha qeder kishige ölum jazasi berilip ijra qilinidiken. Peqet Ürümchi Liudawan turmisidila Hitay saqchiliri "siyasi jinayetchi" dep atalghan nurghun Uygur yashlarni urup-qiynap öltürüsh, ach qoyup öltürüsh, esip qoyup öltürüsh…. Qatarliq usullar bilen eyigha 20 din 30 gha qeder mehbusning öligini izdereksiz bashqa yerge apirip kömüp qoyidiken, etisi heliqi öltürügen mehpuslarning öyige 8, 10 saqchi basturup berip, "balang qachti, nege yushurdung?" dep ata-anisini örup – qiynaydiken. Yuqarqi mektupni yollighuchi Uygur yash Ürümchige soda-setiq uchun kilip, bir mehmanhanida yetiwatqanda saqchilar teripidin sewepsizla qolgha elinip, deslepte Ürümchi sheherlik Tiyanshan rayonluq saqchi idarisigha qamalghan we bu yerde Hitay saqchiliri teripidin insan qelipidin chiqqan wehshi usullar bilen qattiq qiy-qistaqqa elinghan. Mezkur yash öz hetide, Türmide körgen qiynash saymanlirini teswirlep mundaq bayan qilghan: "uyerde adem qiynaydighan qorallar asasen tok kaltiki, mingige chatidighan yalingach sim, asidighan qamaq, ikki qolini keynige qilip, bir qolini beqinidin, yene bir qolini dulisidin chiqirip ikki qolini birleshtürüp arqigha tiqidighan pishshiq kesek,ikki tizining arqisigha toghra qoyidighan chong lotudek yaghach, uni Hitayche "gangza" dep ataydu, yene astigha su sepip hol yerde olturghuzup tangidighan inchike sim,ongdisigha yatquzidighan bashning tükidek mih qeqilghan yaghach tahta, yene qizitip yatquzidighan tömür tahta, boynigha salidighan, ikki qolining uchchigha salidighan eghirliqi ikki kilo kilidighan tömür tahta, yene töpisige mih qeqilghan olturghili bolmaydighan orunduq bolup, men tonumaydighan birqanche hil saymen bar iken, uning ichige yeshil chiraq yaqidiken, chünki jinayetchi özini urghan - qiynighan ademnikörmisun dep shundaq qilidiken".

Yuqarqi hetni yazghuchi yashni Hitay saqchiliri awwal Ürümchi shehri Tianshan Rayonluq Türmide waqitliq qamap qiynighandin keyin, uni yene Ürümchidiki Liudawan türmisige yötkep apirip qiynighan.

Yuqarqi hette yene Liudawan türmisining sharaiti heqqide tohtulup eynen mudaq dep bayan qilinghan: "men yatqan kamirda 10 kishi yatimiz, kengligi 4 metir, uzunlighi 5 metir kilidighan bu kamirda shunche deshshetler kördüm, pütün türmide mushundaq kamirdin 60 bar, bu kamirlar 6 bölumge bölüngen bolup, herbir bölümde 10 din öy bar, türmide yetiwatqan ogri – qatil jinayetchilerge ash – nan kop, biraq siyasi jinayetchi digenlerge eteigende birtal moma, kechte bir chine sesiq omach beridu".

Yuqarqi mektupni yollighan yash türmide yetish jeryanida türmide qiyin – qistaq destidin ölüp ketkenlerning ehwali heqqide tohtulup eynen mundaq dep bayan qilghan: "Sherqiy Türkistanning Shayar nahyesige tewe Qöybulung yezisi Chimen kentidiki 24 yashliq talip Ekrem Tursunni Hitay saqchiliri urup – soqup, hemme yerini qanqilip sorep ekirgenlikini öz közüm bilen kördüm, 3 kündin keyin uni yenimizdiki kamirgha yötkidi, yötkep ikki kündin keyin kiche saet ikkilerde < güldür – güldür > qilghan awaz chiqti, keyin bu awaz yoqidi, ertisi < Ekrem Tursun qachti > digen hewerni angliduq, puti pütünley sunghan, hetta putini tiklise püti lohgüshtek poldungshup turidighan turidighan tayaq destidin aghzi - burni ishship bir eghizmu gep qilalmaydighan halgha chüshüp qalghan we ikki qoli jeynikidin ajritilghan hem öleyla depqalghan birsini ikki kündin keyin "qashti" dise buninggha kimmu ishinidu?"

Yuqarqi mektupta yene mundaq dep bayan qilinghan: "yene özküzüm bilen görgünüm, Tohsun nahye Yilanliq yeza Qumboy kentidin Niyaz Abdullah 22 yash, uhsam u, <Tuhsun nahyelik saqchi idarisigha bomba qoyghan> dep tutup kelingen bala iken. U, ikki ayghiche "men bomba qoymudum" dep turdi, u bala bizge kün boyi <manga naheq boldi, men bombini nedin tapay? Men bomba digenni körüpmu baqmighan" dep sözlep beretti, Hitay saqchilar bu bicharinimu kün boyi shundaq urup – qiynap bir kishilik öyge 3 ay solap, su we nan bermey, 18 kündin keyin unimu <qashti> dep ölükini kechide achiqip kömüwetip, etisi uning öyige berip <balang qachti> dep ailisidikilernimu urup – qiynighan. Men bu turmida yetish jeryanida men bilen birge yatqan 3 neper Uygur siyasi mehpuzni shundaq öltürwetkenlikini kördüm, hetta Qeyyum Turdi digen Kuchaliq bir bala türmida siyelmey ölüp ketti, chünki saqchilar uning janyerige kawap pushiridighan zihni tiqqan iken, janyeri ishship kökürüp, siyelmey ölüp ketti, bu ishlarni öz közüm bilen körmisem belkim menmu ishenmeslikim mumkin>.

Yuqarqi mektupta yene, Ürümchidiki Tikquduq su türmisige qamalqan Qadir Qari isimlik bir Uygur yashning türmidiki kechürmishliri bayan qilinghan bolup, Sherqiy Türkistanning Kucha nahyesidin tutup kilingen bu yash, yuqarqi hetni yollughuchi yashqa, su turmisining ehwalini sözlep berip eynen mundaq digen: "Ürümchi Tikquduqtiki su turmisida kengliki ikki metir, egizliki 4 metir kilidighan törtchasa semot katek öy bar iken, u öy yerastida bolup, uyerge tehminen 1 metir 20 santimetir chongqurluqta su toshquzilidiken, turmidiki her bölümde bu kichik katek öydin 6 bar bolup, hemmisige su toshquzuqluq boplup, hemme katekte adem bar iken, herbirige birdin adem solaydiken. Meni solighan chaghda, ong qolumni arqimdin, sol qolumni aldimdin chatirlighimgha qisturup koyza saldi, putini chiqiriwalmisun dep putumgha 20 kilo eghirliqta kishen saldi, uningdin keyin, boynumgha qelinliqi birsanta metir, kengliki 15 santa metir kilidighan tömür halqa saldi, halqining uchini zenjir bilen baghlap, bu zenjirning uchini su qamaq hanisining yuqurdiki tömür ishkige men ölup qalmughudek derijide esip qoydi, saqchilar <mundaq kallisini sugha tiqip öiliwalidu> dep shundaq qilip sugha tashlaydiken, meni ikki qoltughumdin ötküzüp qosaq bilen qoshup yögep turidighan yumshaqraq hurumgha ohshaydighan nerse bilen baghlap sugha tashlidi, her küni birqanche qetin sörep chiqip azraq tamaq birip hawalanduridu we soraq qilip bolup yene sugha tashlaydu, bu jeryanda meni tayaq bilen urmay, toksemigha chetip qiynaydu, eger tayaq bilen ursa ademdemning bedini zide bolup qalsa u ademni tokka chetidighan sugha salghan chaghda u adem ölup qalidu, shuning üchün zide qilmay tokka chetip qiynaydu, kün boyi suda yatsa ademning pütün azeya – bedini appaq hemirge ohshap qalidiken, shundaq qilip 13 kün sutumisida yattim, undin keyin meni quruq tumigha yötküdi, öz közüm bilen körgünüm shuki, men yatqan suturmisida 4 adem öldi, herküni suturmisida öre turup uhlaymiz, birsaette bir qetimdin <tirikmusen? Tehiche ölmüdüngmu?> dep waqirap sorap qoyudu, biz kallimizni kötürüp yuqirdiki saqchigha qaraymiz, eger qarimisaq, jaza üchün yene ikki saet artuq yatimiz, eger mushu qiynashta öliwelishqa mumkin bolsa derhal öliwalattuq".

Qadir Qari digen bu yigit yuqarqi sözni eytip berip 3 kündin keyin ölüp ketken, Hitay saqchiliri bolsa, "balang turmidin qevhip ketti" dep, uning jesidini ailisigimu tapshurup bermigen.

Igellishimizche nöwette Sherqiy Türkistan qamaq jazalirigha höküm qilinghan uygur yashlirining Hitay saqchiliri teripidin <tumidin qachti>, <aghrip öldi> digendek sewepler bilen etip yaki qiynap öltürülüsh ehwalliri adettiki bir ishqa aylinip qalghan. Yene mesilen, <Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi>ning wetendin bewasta alghan ishenchilik melumatigha asaslanghanda, 99 – yili 4 – ayda Hotende Abduqadir Qari, Memet Tursun, Abdukerim Qarim, Tursun Qari qatarliq 4 neper bigunah Uygur yash, <qanunsiz dini unsur> digen nam bilen qamaq jazasigha höküm qilinip, Hotenning Keriyer nahiyesidiki <Qarahan emgek bilen özgertish meydani>gha qamalghan, emma 6 – ayning 27 – küni Hitay saqchi dairliri bu 4 neper yashning ailisige, <ular turmidin qechishqa urunghanda etip tashliduq> dep bildürgen we ularning jesidini ailisige qayturup bermigen. Undin bashqa yene, turmilarde insan qelipidin chiqqan wehshi qiyin – qistaqlar destidin ölüp ketken Uygurlarning sanimu kündin – künge köpeymekte.

Mesilen: "Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi"ning wetendin biwasta alghan ishenchilik melumatigha, 99 – yili 7 – ayning 18 – küni Hitay saqchi dairliri 75 neper uygur siyasi mehpusni Sherqiy Türkistanning Yerken nahiye tewesidiki bir kona harebe kömürkangha yalap apirip mejburi ishletken, bu kanning hech qandaq biheterlik esliheliri bolmighachqa, mehpuslar kanning astida ishlewatqanda kanning eghizi yümürlüp chüshüp, pütün mehpus kanning astida qalghan, Hitay dairliri ularni qutghuzush uyaqta tursun, eksiche bir heptigiche kanning eghizini achmighan, netijide kan astida qalghan 75 neper mehmusning hemmisi tunjuqup ölgen.

Hitay hökümiti hetta kichik ballarnimu tutup soraq qilish qilmishlirini dewamlashturup kelmekta, mesilen, ötken yili 8 – aylarda Hotende saqchi dairliri 12 yashliq 4 neper ösmürni "qanunsiz Qur’an yadlighan" digen töhmet bilen qolgha elip türmige tashlighan we ularni bir aygha yeqin urup – qiynap soraq qilghandin keyin, ularning ata – analirining kapalitini elip qoyup bergen hemde balilarning öydin talagha chiqishini chekligen, bu 4 neper balilardin biri saqchilarning soraq qilip qiynishidin qorqup öydin qechip ghayip bolghan Hitay hökümiti bolsa heliqi balining ata – anisini tutup turmigha tashlighan we <balangni qesten qachuriwetting, balangni tepip bermiseng qoyup bermeymiz> dep qattiq qiynighan.

Nöwete Sherqiy Türkistan – kommunist Hitay hakimiyitining eng zor eskiri lagiridin ebaret bolup, Hitay helq azatliq armiyesining 4 ten 1 qismidin köpreki Sherqiy Türkistangha orunlanshturulghan. Gerçe bezi çetel herbi mutehessisliri Sherqiy Türkistandiki muntizim Hitay eskirini bir milyon etrapida dep mölçerlisimu, emma Hitay hökümiti neshir qilinghan <Xinjiang yilnamisi>gha peqetla <Hitay Helq Azatliq Armiyesi>ning muntizimlashqan qisimlirining jemi 39 diwizyesining nami oçuq qeyt qilinghan. Bu diwizyelerning nami töwendikilerdin ibaret:

1." 36103-qisim "
2." 36139-qisim "
3." 36109-qisim "
4." 36148-qisim "
5." 36106-qisim "
6." 36179-qisim "
7." 36149-qisim "
8." 36146-qisim "
9." 36110-qisim "
10." 36178-qisim "
11." 36042-qisim "
12." 36007-qisim "
13." 36141-qisim "
14." 36220-qisim "
15." 36101-qisim "
16." 36012-qisim "
17." 36921-qisim "
18." 36131-qisim "
19." 36917-qisim "
20." 36106-qisim "
21." 36105-qisim "
22." 36107-qisim "
23." 36054-qisim "
24." 36173-qisim "
25." 36171-qisim "
26." 36229-qisim "
27." 36330-qisim "
28." 36226-qisim "
29." 36918-qisim "
30." 36109-qisim "
31." 36110-qisim "
32." 36032-qisim "
33." 36429-qisim "
34." 36211-qisim "
35." 36318-qisim "
36." 87141-qisim " ( Hawa Armiyesi )
37." 23642-qisim "
38." 36224-qisim "
39." 8660-qisim "

"Xinjiang yilnamisi" diki sanliq melumatlarda, Sherqiy Türkistandin "azatliq armiye"ge heryili ottura hisap bilen 13 mingdin 15 minggha qeder yengi esker qobul qilinidu, bularning 16 pirsenti azsanliq milletlerdin bolup, Uygurlardin qobul qilinghanlar bir pirisengimu barmaydu. Sherqiy Türkistanda turushluq "azatliq armiye" qisimliring hemmisi Lanzhou herbi rayonigha qaraydu.

Sherqiy Türkistanda "helq azatliq armiyesi"ning yuqarqi qisimliridin sirt yene "Hitay qoralliq saqçi qisimliri Xinjiang bash etriti" bar, bu jandarma qisimi "qoralliq saqçi qisimliri Xinjiang bash etriti bing tuwen qomandanliq shitabi" , "qoralliq saqçi qisimliri Xinjiang çegra mudapiye bash etriti" , "qoralliq saqçi qisimliri qatnash 2 – bash etriti" qatarliq 3 tarmaqqa bölungen. Bizning igellishimizçe ularning sani tehminen 100 minggha yeqin etrapida. Hitay puhraliridin teshkillengen atalmish "helq ekrliri"ning sanimu tehminen 100 minggha yeqin bolup, "Xinjiang yilnamisi" diki sanliq melumatlargha asaslanghanda, resmi shitatliq moqim "helq eskiri"ning sani 27 ming dep qeyt qilinghan.

Yuqirqilardin bashqa yene, atamish "Ishlepçiqirish qurulush armiyesi" dep atalghan yerim herbi qoshungha tewe 11 diwiziye Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonlirigha yerleshtürülgen bolup, "Xinjiang yilnamisi"da bayan qilinishiçe ularning omumi nopusi 2 milyon 250 ming. Dimek, Sherqiy Türkistanda turushluq "helq azatliq armiyesi" , "quralliq saqçi qisimliri", "helq eskerliri" , "ishlepçiqirish qurulush armiyesi"ning toplap sani 3 milyondin ashidu (saqçilar buning sirtida), "Xinjiang yilnamisi"da Uygurlarning omumi nopusi 7 milyon 800 mingdin köprek dep körsütidu, shundaq bolghan teqdirdimu nöwette Sherqiy Türkistanda tehminen heryili 5 Uygurgha 2 ikki esker toghra kilidu, bu hilehwal dunyaning heçbir yeride körülüp baqmisa kerek!

Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda turushluq ghayet zor herbi qisimliri Uygur helqining kommunist hakimining zulum siyasitige qarshi elip barghan teniçliq shekildiki namayish we yighilishlirini qanliq shekilde basturush bilen birge, Sherqiy Türkistanning hemmila rayonlirida yerlik helqqe qarita zorluq – zombuluq qilip, pashistik qebih usullar bilen Uygurlargha çeksiz balayi apetlerni elip kelmekte.

Mesilen informatsiyon merkizimizning mehpi ahbaratçisining 99 – yili 26 – fevral wetendin biwaste yollighan melumatigha asaslanghanda, Sherqiy Türkistanning Qeshqer sheher içidiki Yumulaq köl beshi mehellisige Hitay jandarma qisimlirining bir ottura etriti jaylashqan bolup, shu yili 2 – ayning 4 – küni mezkur etretning derwazisi aldidiki qarawulhanida qarawulluq qiliwatqan 2 neper Hitay jandarmisi keç saet 7 lerde yoldin ötüp kitiwatqan aça – séngil ikki Uygur nariside qizni (açisning ismi Aminem, 14 yashta, singlisi Arzigul 12 yashta) mejburi tutiwelip qarawulhanigha zorluq bilen sörep kirip, wehshilerçe basqunçiliq qilip bolup qoyup bergen, weqedin keyin bu qizlarning dadisi jandarma mesullirigha basqunçilar üstidin eriz qilishqa barghanda, jandarmilar uni "qoralliq saqçi idarisigha mejburi besip kirishke orunghan" digen töhmet bilen qolgha elip, Qeshqer shehri turmisigha solighan. Uning uruq – tuqqan holun – qoshniliri buninggha naraziliq bildürüp jandarma etritige barghanda, jandarmilar ularni wehshilerçe urup – soqup qoghluwetken. Heliqi qizlarning dadisi bolsa taki hazirgha qeder solaqta yatmaqta.

Informatsiyon merkizimizning 99 – yili 12 – ayning 3 – küni wetendin biwaste alghan hewiride bayan qilinishiçe, "Hitay azatliq armiyesi"ning Qeshqer wilayitige qarashliq yeken nahyeside turushluq "23642 - qisimi"ning Yeken deryasi körüküning etrapida herbi maniwir ötküzüsh jeryanida yerlik Uygur dihqanlarning 50 mo yeridiki shalliqni dessep – çeylep nabut qiliwetken, buninggha narazi bolghan 5 neper Uygur dehqan shuyaerdiki herbi qisimlarning qomandanliq shitabigha berip, herbi qomandan Wangjinggha shalliqni nabut qiliwetken eskerler üstidin shikayet qilghan, bu herbi emeldar Uygur dehqanlirining shikayitini anglash uyaqta tursun, eksiçe yenidiki eskerlerge buyruq çüshürüp, bu 5 neper Uygur dehqanlarni taki halsizlinip hoshidin ketkuçe qattiq urup – dombalap, arqidin sörep apirip koçigha tashliwetken. Bularni bashqa Uygurlar yoldin tepiwelip derhal dohturhanigha elip berip dawalatqan, emma ularnining içidiki bir nepiri dawalash önüm bermey 4 kündin keyin dohturhanida janbergen.

Yene informatsiyon merkizimizning ahbaratçisi Abdullah Pamirning wetendin biwaste yollighan ahbaratida bildürishiçe, 99 – yili 9 – ayning 3 – küni Sherqiy Türkistanning Hoten wilayitige qarashliq Qaraqash nahye saybagh yéza tuzaqçi kentidiki altunkanda ishlewatqan 2 neper Uygur ishçi, bukangha tekshürüshke kelgen Hitay saqçi we jandarmiliri terpidin "oghurliqçe altun kolighan" digen töhmet bilen tutqun qilinip, neqmeydanda Hitay saqçiliri we jandarmiliri teripidin wehshilerçe qattiq qiyin – qistaqqa elinghan, netijide bu 2 neper Uygur tayaq desstidin neqmeydandila jan üzgen. Bu Uygur ishçilirining birsi – Qaraqash nahye Saybagh yéza Yumulaq saçqan kentidin Abdullah Heyt, yene biri Qariqash nahye Qoça yéza oyeriq kentidin Ghuja Abdullah Tohtilardin ibaret.

99 – yili 8 –ayning 8 – küni Hotenning Lopnahye bazirida bir Hitay jandarmisi bir Uygur Qughunçidin 3 qoghunni élip, bir bir qoghunning pulini tashlap bérip mangghan, Uygur qoghunçi bu eskerlerdin qalghan 2 qoghunning pulini telep qilghanda, bu eskerler héliqi Uygur déhqanni neq meydandila qattiq urup – tepip hushsizlandurup qoyghan, bu naheqçiliqqa çidap turalmighan etraptiki yerlik helq héliqi Hitay eskerlirini qorshiwalghan, bu esnada saqçilar kélip Hitay eskerlirini qutquzup qalghan we héliqqi Uygur qoghunçini "adem toplap malmangnçiliq peyda qilghan" digen tohmet bieln qolgha élip turmige tashlighan.

Uning bashqa yene Hitay hökümiti ötken yili 8 – ayning ahirlirida "Hotendiki topilangni basturush" bahanisida Hoten rayonigha birdiwiziye jandarma qisimlirini yötkep kirgen, bu eskerler Hoten rayonida "milliy bölgünçilerni qoghlap tutush" bahanisida, öymu – öy ahturush élip bérip, yerlik héliqqe qalaymiqan oqçiqirip, köpligen bigunah kishilerning ölüshige we yarkinishigha, shundaqla yerlik déhqanlarning iqtisadining weyran bolushigha sewepçi bolmaqta. Mesilen, informatsiyun merkizimizning igellishiçe, 9 – ayning bashlirida Hitay eskerliri Hotenning Qaraqash nahyeside "milliy bölgünçilerni tutush" bahanisida omomiyüzlük ahturush élip barghan we ahturush jeryanida "milliy bölgünçiler qonaqliqqa yoshuruniwalghan" dep guman qilip, 2 mingdin artuq Uygur déhqan tomuz issiqta birkün bihude mejburi ishlepla qalmay, belki iqtisadi jehettimu eghir derijide ziyangha uçirighan.

Informatsiyon merkizimizning igellishiçe, 99 – yili 10 – ayning 26 – küni Hotendiki Hitay eskerliri Hoten nahyisining Seghizköl yézisidiki bir öyge "milliy bölgünçiler yushurniwalghan" dep guman qilip tuyuqsiz qorshap hujum qilghan, Hitay eskerlirining aq – qarini perqetmey bu öyge qalaymiqan oqçiqirishi netijiside, Qaraqashliq Abduqadir Memtimin qatarliq 3 neper Uygur neh meydanda oqtegip ölgen (bularning biri nepiri ayal), yene 4 neper Uygur eghir derijide yarilanghan. Bu heqtiki hewerler eyni çaghda Hitayçe "Hotengeziti"de we hökümetning bezi hujjetlerdimu tepsili yeralghan didi.

Yene mesilen, informatsiyon merkizimizning wetendin biwaste tapshurup alghan birparçe eriz mektubida bayan qilinishiçe, 99 – yili 11 – ayning 2 – küni Hitay jandarmiliri Keriye nahyesining Qaraqir yézisidiki Uygr déhqan Alim Qurbanning öyige basturup kirip, Alim Qurbanning ayali Arzigülni, 14 yashliq oghli Abduletipni we 8 yashliq qizini insan qélipidin çiqqan wehshi usullar bilen öltüriwetken.

Eriz mektubida bayan qilishiçe, weqening jeryani mundaq bolghan:

Buyil 9 – aylarda Keriye nahyisidiki Qarihan Turmisidin (buturme Hoten wilayetlik edliye idarisige qarashliq) "qanusiz diniy unsur" digen töhmet bilen naheq halda qamalghan 3 neper talip bala qeçip kitidu. Bu taliplarning biri – Hoten nahye Haneriq yézisidin 22 yashliq Ehmet Qarim, yene biri Hoten nahyesidin Muhammed Abdullah Qarim, Qaraqash nahye Yawa yézisidin Nurmuhammed talip idi. Hitay dairliri, "turmidin qaçqan jinayetçilerni tutimiz" dep, Keriye nahyeside yézimu – yeza, kentmu – kent omumi yüzlük ahturush élip barghan.

11 – ayning 2 – küni ahturup tutushqa qatnashqan 5 neper Hitay saqçisi Keriye nahyesining Qaraqir yézisidiki déhqan Alim qurbanning öyige basturup kiridu, saqçilar ahturush jeryanida bu öyge yushurniwalghan siyasiy qaçqun Nurmuhammed Talipni tutiwalidu. Hitay eskerler öyning igisi Alim Qurbanni qip yalingaç qiliwetip, çemberçes baghlap, "qalghan 2 neper qaçqun qayerde?" dep soraq qilip qattiq urup qiynaydu we uning beshini jandin ötküdek muzdek sugha uzun – uzun besip nepes alghili qoymaydu. Bu hil dehshetlik qiynashqa çidap turalmighan Alim Qurbanning ayali 35 yashliq Arzigül etilip kélip, erini qiynawatqan Hitay saqçigha esilidu, közi qangha tolghan Hitay saqçi Arzigülning Arzigülning keyim – keçeklirinimu mejburi yirtip qip yalangghaç qilip, çeçidin yulup beshini muzdek sugha çilap, héli uzunghiçe çiqarghili qoymay shuyerdila tunjuqturup öltüridu. Bu pajiege çidap turalmighan Arzigülning 14 yashliq oghli Abduletip, anisining qisasini élish uçun qoligha bir paltini élip héliqi Hitay saqçigha etilip bérip palta bilen qulighidin çanap öltüridu, bu ni körgen etraptiki bashqa Hitay saqçiliri 14 Abduletipni rehimsizlerçe oqyamghurigha tutup nehmeydandila etip öltüriwatidu, bu çaghda Abduletipning 8 yashliq singlisi Güljamal yighlighan peti kilip akisining jesidige esilidu, insan qélipdin çiqqan yawuz Hitay saçiliri yupurlup kélip 8 yashliq Güljamalni miltiqning peyniki bilen urup mengisi çuwiwetidu, bu nariside qiz shuhaman jan üzidu. Bu pajiedin hewerdar bolghan mehellidiki 30 – 40 déhqan, qoligha nime çiqsa shuni élip, derhal yetip kélip héliqi 5 neper yawuz Hitay saqçilirini qorshiwalidu, bu çaghda qattiq alaqzade bolghan Hitay saqçiliri, derhal déhqanlargha qaritip qalaymiqan oq çiqirip, 4 neper déhqanni yarilandurup, derhal qeçip kitidu. Weqe yüzbérip etisi, 100 din artuq Hitay eskerliri 3 mashinida basturup kirip mehellini qorshiwalidu we mehellidikilerni bir yerge yeghiwélip, "tönögün jidel çiqarghan qaysing?" dep bir – birlep soraq qilghandin kéyin, 14 neper bigunah déhqanni tutup baghalap, mashinigha sélip élip kitidu.

Mektupta bayan qilinishiçe, Hitay dairliri bu 14 neper déhqanni Keriye nahyélik turmigha soliwélip, künboyi qattiq urup qiynighan we hazirghiçe qoyup bermigen.

Informatsiyon merkizimizning ahbaratçisi Uçqunning 2000 – yili 1 –ayning 9 – küni wetendin biwaste yollighan ahbaratigha asaslanghanda, Qaraqash nahayesining Qarasay yézisida olturushluq 14 neper yash talip, Hitay hökümitining bilip qélip jazalishidin qorqup, yézidin 18 kilometir yiraqliqtiki adimizatsiz qumluqqa piyade bérip, buyerde dini ibadet we söhbet élip bériwatqanda, hökümetning shu yézigha orunlashturup qoyghan bir paylaqçisi buningdin hewer tepip qélip derhal shu etraptiki qoralliq saqçi qisimlirigha melum qilghan, neticide 7 neper qoralliq saqçi qumluqqa basturup kirip héliqi14 neper talipni ibadet qilip olturghan yeridila tutiwalghan we uylarni aldigha sélip yalap élip mangan. Qumluqta ketiwatqanda qoralliq saqçilarning özlirige tutqan qopal muamilisi tüpeylidin qattiq ghezeplengen 14 neper talip, özlirini élip kitiwatqan 7 neper saqçigha tuyuqsiz hujum qilip, ularni tayaq – toqmaqlar bilen urup yiqitip, hemmisining qorallirini tartiwélip , bu jeryanda 2 neper saqçi qeçip ketken. Taliplar qalghan 5 neper baghlap aldigha sélip heydep, qumluqning içki qismigha qarap qeçip ketken. Bu weqedin hewer tapqan yéqin etraptiki saqçi qisimliri, mehsus nefit etretliri ishlitidighan qumluq mashiniliridin paydilinip taliplarning arqisidin qoghilighan bolsimu, emma ularni tutalmighan we qaytip kilip ehwalni Hotendiki qoralliq saqçi qisimliri qomandanliq shitabigha melum qilghan, qomandanliq shitabi "Jenobi Xinjiang herbi rayoni" ajritip bergen ikki tikuçar ayrupilan arqiliq qumluqta omumi yüzlük tekshürüsh élip barghan we tekshürüsh jeryanida qumluqning içki qismida qeçip kitiwatqan taliplarni körup qélip, tikuçar ayrupilangha orunlashturulghan pilimuttin ulargha qaritip oqyaghdurushqa bashlighan, gerçe taliplar qarshiliq körsütüshke tirishqan bolsimu, emma héliqi saqçilardin olja alghan qorallarni ishlitishni bilmigeçke, amalsiz qalghan, netijide 8 talip we ular yalap élip mangghan saqçilarning 2 nepiri neq meydanda oqtegip ölgen, qalghan 6 talip we 3 neper esir saqçighimu oqtegip eghir yaralanghan. Saqçi dairliri 6 neper yaridar talipni tutup apirip soraq qilghanda, ular, "siler bizni diniy télim élishqa yolqoymighaçqa, qumluqqa kirip diniy télim alghan iduq, bashqa gunahimiz yoq!" dep jawap bérishken.

Hewrlerge qarighanda yaridar taliplarning 3 nepiri soraq jeryanida ölüp ketken, qalghan 3 nepiri hazir jiddi qutquzushta iken.

Uningdin bashqa yene ahbaratçimiz Uçqunning hewirige asaslanghanda, bu yilliq ramazan bayrimi harpisida Hoten televiziye istanssining yighin zalida Hotendiki nahye derijilik yuqiri milliy kadirlargha, "Hotende milliy bölgünçilikke qarshi küresh" digen temida hazirlanghan bir içki hujjetlik filim körsütülgen bolup, mezkur filimde melum bir öyde qorshaw astida qélip ikki qolini kötürüp çiqqan 4 neper Uygur yashning neq meydanda oqqa tutulup etip öltürülgenliki heqqidiki bir körünüsh yer alghan.

Sherqiy Türkistanda Hitay eskerliri we jandarmilarning yuqarqidek zorawan qilmishliri omomiyüzlük bir hadisige aylinip qalghan. Bu hil zorawanliqqa etiraz bildürgen yerlik yerlik helqni Hitay hökümiti "armiye – helq ittipaqliqigha buzghunçiliq saldi" digen töhmet bilen qolgha élip, naheq halda eghir qamaq jazasigha höküm qilmaqta we Hitay eskerlirining Uygurlarni halighançe bozek qilishigha zemin hazirlap bermekte.

99 – yilidin buyan Sherqiy Türkistanda diniy étiqadning depsende qilinishi "mediyet zor inqilawi” mezgildikidin buyanqi eng küçeygen derwrige qedem qoydi. Shundaq dep eytishqa boluduki, Hitay Hökümitining Sherqiy Türkistanda élıp bériwatqan kolliktip tutqun qilinish, öltürüsh, qiyin – qistaqqa élısh herkiti Sherqiy Türkistandiki diniy sahede eng gewdiik boldi. Nöwette komunist Hitay hökümiti Sherqiy Türkistanda Uygurlarning diniy étiqadini tamamen yoqutush siyasitini yürgüzüp kelmekte. Gerçe "Hitay helq jumhuriyiti asasi qanuni"ning 11 – maddisida "Junghuwa helq jumhuriyitining puhraliri diniy étiqad erkinlikige ige" dep eniq körsitilgen bolsimu, emma komunist Hitay hökümiti özining asasi qanunigha hilap halda birqatar, nizam, uhturush we hujjetlerni tarqitip Uygurlar arisida oçuq – ashkara halda dinsizliqni terghip qilip, ming yildin buyan Islam dinigha étiqad qilip kélıwatqan musulman Uygurlarni “dingha étiqad qilidighan amma we dingha étiqad qilmaydighan emma” dep ikkige ayrip, qanun yolqoyghan daire içide normal diniy paaliyet bilen shughulliniwatqan Uygurlargha siyasiy, iqtisadiy, ijtimai jehetlerdin qattiq zerbe bérip we ularni çetke qeqip, Uygur ammisini diniy étiqadidin tamamen wazkeçtürüshke qistimaqta.Gerçe Islam diniy Hitayning asasiy qanuni terpidin qoghdalghan qanunluq din hisaplansimu, emma Hitay hökümiti ötken yildin bashlap Hitayda "qanunsiz herket" dep hisaplanghan "palungung" teriqini çeklesh üçün qollanghan tedbirlerni Sherqiy Türkistanda eynen köçürüp kélıp, Uygurlargha qarita ijra qilishqa bashlighan hemde Hitay merkizi hökümiti Islam dinini huddi palungunggha ohshash “döletning biheterlikige tehdid” dep qarimaqta.

Bolupmu 1998 - yili 7 – ayda Hitayning dölet reisi Zhang Zemin Sherqiy Türkistangha kélıp, Uygurlarning diniy paaliyetlirini qattiq çeklesh heqqide alahide buyruq bergendin kéyin, Sherqiy Türkisatnda diniy sahege qaritilghan besim we zulum siyasiti yenimu küçeytildi. Hitay hökümiti Sherqiy d hemme rayonlirida herderijilik “merkezleshtürüsh tüzüsh” ishhanilirini tehsis qilip, mesjidlerni we dinizatlarni biwaste nazaret astigha élıp, birtereptin mesjidke kirip namaz oqughan bigunah Uygurlarni “qanunsiz diniy paaliyet bilen shughullandi” digen töhmet bilen soal – soraqqa tartip, tutuqun qilip, iqtisadi jehettin jazalap, ularni mesjiddin uzaq turushqa qistisa, yene birjehettin, türlik siyasiy bahane –sewepler bilen mesjid – medrisilerni urup – çeqip tüzlep we hökümet ishhanilirigha aylanduriwélıp, Uygurlarning normal diniy sorunlirining dairisini özlük halda taratmaqta.

Gerçe Hitayning asasiy qanunida we “milliy tertoryélık aptonomiye qanuni”da dölet tarmaqlirida ishlewatqan ishçi – hizmetçilerning diniy paaliyet bilen shughullinishi çekleshke ait héçbir madda yaki pirinsip bolmisimu, emma Hitay hökümiti Sherqiy Türkistandiki Uygurlargha qarita alahide çeklesh tedbirlirini qollunup, kompartiye ezasi bolmighan adettiki memuri hadimlarning dingha étiqad qilishinimu qattiq çeklep kelmekte.

Mesilen, "Ürümçi sheherlik simliq radio istenssi" terpidin çiqirilghan 25 – nomurluq hujjetning 1 – maddisida "ishçi – hizmetçilerning dingha ishinishge we dini paaliyetler bilen shughullunishigha qetti bolmaydu, hilapliq qilghuçilar derhal birterep qilinidu" dep bayan qilinghan we mezkur belgilimining, Hitay merkizi hökümitining Sherqiy Türkistan heqqide çiqarghan 7 – nomurluq hujjitining rohigha asasen tüzüp çiqilghanliqi heqqide izahat bérilgen.

Nöwette Hitay hökümiti yuqarqidek mezmundiki hujjetlerni Sherqiy Türkistanda Hökümet qarmiqidaíki barliq idare – jemiyetlerde keng dairde tarqitip, buhil belgilimige hilapliq qilghuçi Uygurlarni türlük jazalargha höküm qilmaqta we bu arqiliq uylarni diniy étiqadidin wazkeçikke qistimaqta.

Mesilen, Hitay hökümiti terpidin neshir qiliniwatqan "Hoten geziti"ning 99 – yili 10 – ayning 30 – künidiki sanida elan qilinghan bir hewerning mezmuningha asaslanghanda, Çira nahye baziri Maldohturluq ponkitining dohturi Hörnisa Mettusun birqançe Uygur ayalgha qoshulup peqetla bir – ikki qetim namaz oqughini üçün, Hitay hökümiti teripidin “qanunsiz diniy paaliyet bilen shughullanghan” digen töhmet bilen hizmitidin heydelgen we çira nahyélık jamaet hewpsizlik idarisi teripidin çare körülgen.

Yene mesilen, “Hoten sheherlik partikum” terpidin tarqitilghan “merkezlik tertipke sélısh uçurliri" namliq hewernamining 19 – sanida bayan qilinishiçe, Hoten shehride 9 neper oqutquçi tuqqan yoqlash sewebi bilen çetelge çiqish pursitidin paydilinip hej qilghini üçün, hökümet tarmaqliri bu Uygur oqutquçilarning hemmisini mekteptin heydigen. Yene shu hewernamida bayan qilishiçe, Hoten shehridiki melum bir ottura mektepning 10 neper oqughuçisi namaz oqughini üçünla mekteptin heydep çiqirilghan. Mezkur hewernamida yene, "Hoten shehride 275 mesjidbar, bu mesjidler biz bilen yash ösmürlerni talishiwatidu" dep tekitlesh arqiliq, qanunyol qoyghan dairiçide normal diniy paaliyet bilen shughulliniwatqan mesjidlerni özlirining "düshmini" qilip körsetke we mesjidlerni zerbe bérish nishani qilghan.

Yene mesilen, yuqarqiy hewernamining 15 – sanida bayan qilinishiçe, hökümetning 7 – nomurluq hujjjitining rohini emélıleshtürüsh üçün, dohturhanidiki Uygur dohtur we hizmetçiler arisida omomi yüzlük tekshürüsh élıp bérip, bu dohturhanidiki 15 neper Uygur dohturning burun hej qilip kelgenlikini eniqlap çiqqan we ularni mejburi siyasiy ögünüshke teshkillep, ularni dini étiqadidin wazkeçirüshke qistighan. Uningdin bashqa yene hökümet tarmaqliri bu dohturhanida beshigha normal yaghliq artip yürgen 7 neper Uygur ayal dohturni mejburi halda yighiwélıp, ularni beshidiki yaghliqni élıp tashlashqa mejburlighan bolsimu, emma bu ayallar, Uygur ayallirining yaghliq artip yürüshining neççe ming yildin buyan dewam qilip kélıwatqan milliy örpe – aditi ikenlikini we buning qandaqtur hökümetning eytqinidek “radikal Islamçiliq” bilen héçbir alaqisi yoqliqini bayan qilip, yaghliqni élıwetishni red qilghan.

Yene birjehettin Hitay hökümiti türlük wastilar bilen diniy diniy paaliyet sorunlirining dairisini özlüksiz tarayip, Uygurlarni normal diniy paaliyetler bilen shughullinidighan sorunlardin tamamen mehrum qaldurushqa tirishmaqta. Buning eng janliq örnigi shuki, kéyinki birqançe yildin buyan Hitay hökümiti Sherqiy Türkistanda mewjut bolup turiwatqan mesjid we medrisler qoghdash we meblegh sélıp ularni asrash uyaqta tursun, eksiçe pütünley yerlik hélıq teripidin meblegh sélıp berpa qilinghan mesjidlerni türlük sewepler bilen urup çaqmaqta we hökümet orunlirigha mejburi halda aylandurulmaqta. Mesilen Hitay hökümiti 1997 – yilidin buyan Hoten rayonining özidila 1218 mesjidni mejburi halda taqiwetken, 939 mesjidni urup çeqiwetken, bu seweptin yerlik helq 36 milyun yüwen ziyan tartqan. Undin bashqa yene bu rayunda 118 dini mektep hökümet terpidin piçetlinip, bu bu mekteplerde oquwatqan 918 neper oqughuçi we 108 dini oqutquçi qanunsiz halda qolgha élınip türmige tashlanghan. Hitay dairliri hetta 99 – yili 9 – ayning 18 – küni bu rayonda Uygurlarning öyidiki Qur’an kerim we diniy eserlerni yighiwélısh heqqide buyruq çüshürgen we shuyili 9 – ayning 27 – künidin burun öyidiki diniy eserlerni tapshurmighanlarni qolgha alidighanliqini elan qilghan.

"Sherqiy Türkistan informatsiyon merkizi"ning wetendin alghan ahbaratigha asaslanghanda, kommunist Hitay hökümiti ötken bir içidila Ili wilayitide mewjut 510 mesjidning 148 ni mejburi taqiwetken.

"Ili wilayetlik partikom” teripidin tarqitilghan “merkezleshtürüsh tertipke sélısh uçurliri” namliq hewernamining 99 – yilliq 2 – sanida bayan qilinishiçe, Hitay hökümiti Ili wilayitidiki herqaysi nahye we yeza – qishlaqlargha mehsus tekshürüsh etretlirini ewetip, “qanunsiz diniy herketlerge qarshi turush" digen niqap astida diniy zatlarni we normal dini paaliyet bilen shughulliniwatqan Uygurlarni qattiq nazaret astigha alghan we pütün Ili rayonida diniy étiqadni yoqutush herkiti qozghighan.

Uningdin bashqa yene, "Hoten wilayetlik partikom"ning sekritari Wang Jingçingning 2000 – yili 1 – ayning 10 – küni wilayetlik partikom yighinida bergen dokilatida, 99 – yili içide Hoten rayonida "qanunsiz diniy unsur we milliy bölgünçi unsur" digen namda köpligen diniy zatlargha zerbe bergenlikini, köpligen diniy eserlerning yighiwélınghanliqini, shundaqla köpligen “qanunsiz diniy unsur we milliy bölgünçiler”ning etip öltürülgenlikini we qolgha élınghanliqini bayan qilghan. Wang jingçi öz dokilatida yene ötken yili Hotende bashlanghan "qattiq zerbe bérish" herkiti jeryanida, esker, jandarma, saqçi we hökümet hadimliridin bolup 160 mingdin artuq kishining seperwer qilinghanliqini tilgha alghan.

Uningdin bashqa yene, Hitay hökümiti teripidin neshir qiliniwatqan "Xinjiang qanunçiliq geziti"ning 99 – yili 3 – noyabirdiki sanida elan qilinghan bir hewerning mezmunigha asaslanghanda, 99 – yili Atush shehridiki hökümet organliri birqeder çeklesh tedbirlirini yolgha qoyup, Atush shehridiki pütün mewjut 669 mesjidning hemmisini we dini zatlarni qattiq nazaret astigha alghan, 75 neper diniy zat tutqun qilinghan we Uygurlarning öyliride saqliniwatqan köpligen diniy eserler hökümet terpidin mejburi yighiwélınghan.

Gerçe Hitay hökümitining sitatiskilirida Sherqiy Türkistandiki mesjidlerning omumi sani 10 ming etrapida qilip körsütülgen bolsimu, emma Hitay hökümiti mesjid qurulishigha meblegh sélısh uyaqta tursun, eksinçe yengi mesjid sélıshni we mesjidlerni kengeytip qurushni qattiq çeklep kelgeçke, bu mesjidlerning 98 pirsentige yéqinraqi 100 kishiliktin ashmaydighan kiçik mehelle mesjidliridin ibaret. Hitayning resmi istatiskisida Sherqiy Türkistanning omumi noposi 16 milyondin köprek qilip körsütülgen bolup, buning içide azsanliq milletler 10 milyondin köprek, bu 10 milyon kishining içide 9 milyon 800 mingdin köpreki musulmanlar, mesjidlerning sani jehette tehminen her ming musulmangha birdin mesjid toghra kelsimu emma huddi yuqirda bayan qilip ötkünimizning, Sherqiy Türkistan mewjut bolghan mesjidlerning hemmisi digüdek 50 – 60 kishilik mehelle mesjidliri bolghaçqa bu mesjidler Sherqiy Türkistan musulmanlirining ihtiyajini qandurushtin tolimu uzaq turmaqta. Bu peqetla Hitay hökümiti elan qilghan nopus sanigha asasen çiqirilghan hulase bolup, emélıyette bolsa Sherqiy Türkistan musulmanlirining sani 20 milyondin artuq.

Bulupmu Hitay kommonistik partiyisi merkizi kometeti 96 – yili Sherqiy Türkistanda Uygurlarning dini étiqadini tamamen yoqutush heqqide mehsus "7 – nomurluq hujjet"ni elan qilghandin kéyin Sherqiy Türkistandiki hökümet dairliri huddi zawut kann karhanailirida yolgha qoyghan "höddigerlik mesuliyet tüzimi"ni diniy sahege sörep kirip, Sherqiy Türkistanda mewjut mesjidlerning hemmisini herderijilik mensepdarlarning bashqurishigha tehsim qilip berdi we mesjidlerning imam – hatiplirini mejburi halda siyasi ügünüshke teshkillep, ularni mesjidlerde jamaetke kompartiyening siyasitini, Markisizim neziryesini we hetta dinsizliqni teshwiq – terghip qilishqa qistidi, buninggha emel qilmighan yaki ret qilghan diniy zatlarni türlük töhmet we böhtanlar bilen mesjiddin heydep çiqardi yaki qolgha élıp türmige tashlidi. Hitay hakimiyitining dini zatlargha qaratqan buhil besim siyasiti 99 – yili eng küçigen dewrige qedem qoydi.

Mesilen, Hitay hökümiti terpidin neshriqiliniwatqan "Hoten geziti"ning 99 – 10 – ayning 29 – künidiki sanida elan qilinghan birparçe hewirining mezmunigha asaslanghanda, Hitay dairliri Hoten wilayitige tewe qarashliq nahye baziri 16 – kent Oybagh mesjidining Imami Memetélıni mesjidde jamaetke Hitay kommunistik partiyesining siyasetlirini teshwiq qilishqa qistighan bolsimu, emma bu imam Hitay hökümitining télıbini ret qilghan, netijide Hitay dairliri bu imamni wezipidin tashlash bilen birge, uninggha iqtisadi jehettin éghir jaza bergen, kéyin bu imam “qanunsiz diniy herketler bilen shughullanghan” digen töhmet bilen qolgha élınghan.

Yene mesilen, informatsiyon merkizining wetendin biwaste igellishiçe, Hitay saqçi dairliri 99 – 11 – ayning 16 – küni bir künning içidila Hoten shehri we Qaraqash nahyeside, "mesjidde kompartiyening siyasitini teshwiq qilishni ret qilghan, hökümet teshkilligen siyasi ügünüshlerge qatnishishni ret qilghan" digendek töhmetler bilen Abdulhakim Muhammet Qurban, Ahmet Tohti, Ababekri Hajim, Ghuja Abdullah, Ömerjan, Muhammet Helpitim qatarliq 6 neper imamni qolgha alghan.

Yene mesilen, "Hoten sheherlik diniy ishlarni bashqurush hizmitige rehberlik qilish gurpisi"ning 99 – yilliq 1 – nomurluq höjjitide bayan qilinishiçe Hoten shehridiki hökümet tarmaqliri 9 – ayning 24 küni qarar çiqirip, Hoten shehri Shorbagh yeza Aydingköl kent mesjidining imammi Ömer Qarini “mesjidde hökümetning siyasitini teshwiq qilishni red qilghan, hökümet belgülep bergen 20 minutluq tebligh wahtini ashuriwetken” digendek sewepler bilen imamliqtin élıp tashlash bilen birge, uninggha iqtisadi jehetti jaza bérish, tijaret kinishkisini musadire qilish we qanun orunlirining biterep qilishigha tapshurup bérish qatarliq jazalarni bergen.

Hitay hökümiti hetta heddidin eship, mesjidlerde jüme namazlirida teblighning wahtini 30 minuttin ashurwetmeslik, tebligh qilghande hökümet belgülep bergen mezmundin çetnep ketmeslik, duaning qetimsanini 5 qetimdin ashuriwetmeslik, bashqa yezidin yaki mehelle atlap kelgenlerni mesjidke kirgüzmeslik heqqide mehsus belgilime çiqirip, mesjidning imam – hatiplirini bu belgilimelerni ijra qilishqa qistimaqta we ijra qilmighanlarni yuqarqidek usullar bilen éghir jazalargha mehkum qilmaqta.

Mesilen, Hoten sheherlik partikom terpidin tarqitilghan "diniy hizmet uçurliri"ning 99 – yilliq 15 – sanida bayan qilinishiçe, 99 – yili 9 – ayning 24 – küni Hoten shehri Nawagh koça Hessultan mesjidide jüme namizida, palej bolup yetip qalghili birqançe yil bolghan mesjidning jamaeti 70 yashliq Mehmet Eminhajim, mesjidning imami Atawullah Helpettin, kisilige shipa tilep hatptin dua qilip bérishni tilep közyeshi qilghan, buninggha egiship 300 dek jamaetmu közyeshi qilghan, imam Atawullah Helpet jamaetning télıbige asasen uning kisilige shipa tilep dua qilghan, emma imamning dua qilghan qetim sani 17 ge yetip, hökümet belgülep bergen 5 qetimliq çektin ashuriwetken. Hitay hökümiti buninggha asasen imam Atawullah Helpetke 100 yuwen jerimane qoyush bilen birge, uninggha mejburi halda töwename yazghili salghan.

Kommunist Hitay kökümiti Sherqiy Türkistandiki diniy sahege qaratqan yuqarqidek besimlarni shiddet bilen ashurupla qalmastin, belki pütün dunya musulmanlirigha has bolghan hej qilish mezgildimu türlük çeklesh we jazalash tedbirlirini yolgha qoyup, Uygurlarning hej qilishini tosap kelmekte.

Mesilen; merkizimizning wetendin biwaste igellishiçe 99 – yili 1200 ge yéqin Uygur hej qilish meqsitide çetellerdiki tuqqanlirini yoqlash we çetelni ziyaret qilish qatarliq herhil seweplerni körsütüp, mingbir musheqqette sayahet idariliridin qanuni yollar arqiliq çetelge çiqish sayahet pasportini alghan, epsuski ular tehi seperge çiqmay turup ularning zor köpçiligining pasporti Hitay saqçi dairliri terpidin zorluq bilen musadire qilinghan. Hitayning hökümitining bu yolsuzluq tüpeylidin köpligen kishiler iqtisadi jehettin we rohi jehettin qattiq zerbige uçirghan, shundaqtimu yene ramizan éyi kirishtin 20 kün burun, ular içidin jemi 400 neper Sherqiy Türkistanliq intayin qiyin jeryanni beshidin ötküzüp, Beijinggha bérip Saudi Erebistan kungsulidin ömrehej qilish üçün wiza alghandin kéyin, hejge mengishqa teyyarlanghan, emma ular ayrupilangha çiqishqa temshiliwatqinida ayrudurumdiki saqçi dairliri héç bir sewep körsetmestin ularning çigradin ötüshni qopalliq bilen redqilip, ularni ayrudurum zalidin sirtqa qoghlap çiqarghan. Hitay hökümitining bu qanunsiz qilmishigha naraziliq bildürgen 122 neper yashanghan Uygur derhal qolgha élınip turmigha tashlangha, qalghan Uygurlar nailaç Beijing shehridiki mehmanhanilargha yerlishish üçün barghanda, mehmenhanilarning hemmisi “Uygurlarni qobul qilmaymiz” dep heydep çiqarghan, çünki budin birqançe yil burun Beijing shehridiki saqçi dairliri herqaysi mehmanhanilargha Uygurlarni qet’i qobul qilmasliq heqqide buyruq çüshürgen idi. Intayin qiyin ehwalda qalghan bu yashanghan Uygurlarning beziliri Hitay puhralirining öyliride yuquri kira tölep yetishqa mejbur bolsa, peqetla yatidighan yer tapalmighan 28 neper Uygur Beijing ayrudurmi sirtidiki oçuq dalida üstülirige yalang edyallarni yepip tang atquzushqa mejbur bolghan, netijide bularning içide Iminahun Torghay ( 72 yash, Çarqiliq nahyesidin ), Tursunahun Yipçi ( 64 yash, Atush nahyesidin ), Abdukerimahun Mezin ( 68 yash, Kérye nahyesidin ), Qemernisahan 65 yash ayal, Kérye nahyesidin ) qatarliq 3 er we bir ayal qehritang soghuqta tonglap ölgen.

Omumlashturup eaytqanda, Hitay hakimiyitining yuqarqidek qebi wastiliri, nöwette Sherqiy Türkistanda Uygurlarning diniy étiqad erkinlikining neqeder éghir depsende qiliniwatqanliqini we Uygurlarning diniy étiqadliridin ayrilip qélısh hewpige duç kiliwatqanliqini eniq körsütüp turmaqta. Hitay hakimiyitining besim we zulum siyasiti nohtuluq halda diniy sahege merkezleshkeshke, nöwette Sherqiy Türkistanda Hitay hakimiyitige qarshi türlük herketler, bolupmu quralliq herketlermu asasen diniy sahede köprek dewam qilmaqta we bu herketler pütün Sherqiy Türkistandiki milliy herketlerning asasini teshkil qilmaqta.

Hitay hökümitining Sherqiy Türkistanda qesten yürgüziwatqan buhil qirghinçiliq herkiti, Sherqiy Türkistanda milliy zidiyet we toqunushlarning küçüyüp ketishige sewepçi bolmaqta, nöwette Sherqiy Türkistanning hemmila rayonlirida kommunist Hitaygha qarshi milliy herketler shiddet bilen küpeymekte, hetta quralliq toqunushlarmu ewijalmaqta. Bolupmu yéqinqi mezgillerdin buyan Hitay hökümiti teripidin naheq halda tutush buyruqi çüshürülgen köpligen yashlar amalsizhalda yöshurunup yürüp, teshkillinip we qorallinip, Hitay saqçi we eskerliri bilen küresh qilishqa mejbur bolmaqta. Bulopmu buhil qoralliq qarshiliq körsütüsh herketliri nöwette Hoten, Qeshqer, Aqsu we Ili qatarliq Uygurlar birqeder merkezliship orturaqlashqan rayonlarda gewdilik bolmaqta. Bu yerde shu nuqtini alahide izahlap ötmekçimizki kommunist Hitay hakimiyiti dunya jamaetçilikining közini boyash meqsitide Sherqiy Türkistanda Uygurlarning mustebit Hitay hakimiyitige qarshi élıp bériwatqan quralliq herketlirini tashqi dunyagha izahlighanda, "Fundamitalistik herket"

we "teroristikherket" dep qarilap kelmekte. Hitaygha qarshi qoralliq köreshlerning wekillik qilalmaydighan aptobus partilitish weqesige ohshighan intayin azsandiki herketlerni ( Sherqiy Türkistanda kéyinki 3 yilda yüzbergen 500 qetimdin artuq partilitish weqesining peqetla 3 – 4 qetimliq aptobus partilitish weqesi bolup, qalghan partilitish herketlirining hemmisi herbi eslehélırini, saqçi we jandarma orunlirini nishan qilghan) Nohtuluq we gewdilik halda teshwiq qilip Uygur helqining öz teghdirini özi belgülesh hoqoqini qolgha keltürüsh üçün élıp bériwatqan heqqani milliy herketlirini qarilashqa tirship kelmekte.

Gerçe nöwette Sherqiy Türkistanda yüzbériwatqan qirghinçiliq hadisliri, Kosowa, Çéçenistan, Keshmir qatarliq rayonlarda yüzbergen hadisilerdin ançe perqlenmisimu emma Hitay hakimiyitining bu rayondiki hewerlerni qattiq qamal qilishi tüpeylidin, nöwette Sherqiy Türkistanda dewam qiliwatqan pajieler dunya jamaetçilikige ançe bilinmey kelmekte yaki bilingen teqdirdimu helq’ara teshkilatlar we dunya jamaetçiliki Hitay hakimiyizige yeterlik derijide inkas qayturalmaywatidu, eger dunya jamaetçilikining buhil pasip pozitsiyesi dewam qiliwetgen teqdirde, buhal, Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda Uygurlargha qaratqan qirghinçiliq herkitini yenimu küçeytishke sewepçi bolup qélıshi mumkin! Shunga biz Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komuteti, helqara keçürüm teshkilati qatarliq teshkilatlarning Sherqiy Türkistanning siyasi weziyitige yéqindin diqqet qilip, Hitay hakimiyitining bu rayondiki qirghinçiliq herkitige tehimu önümlük halda küçlük inkas qayturushini, Sherqiy Türkistangha mehsus tekshürüsh ömeklirini ewetip, Sherqiy Türkistanda Uygurlarning insan heqlirining depsende qilinish ehwallirining nehmeydanda tekshürüp çiqishini we helqara siyasi sehnilerde kommunist Hitay hökümitige besim ishlitip, Hitay dairlirining Sherqiy Türkistandiki qirghinçiliq we tutqun qilish herketlirini derhal tohtutishigha heydekçilik qilishini telep qilimiz!

Hurmet we ihtiram bilen:

Abduljélıl Qaraqash

"Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi"ning reisi

( Izahat: mezkur dokulat, “Uçqun” gezitining bash muherriri Perhat Muhammidi terpidin qelemge élındi)