(“Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning, Şerqiy Türkistandiki kişilik hoquqning Hitay hökümiti teripidin depsende qilinişi heqqidiki, helq’ara organlarğa sunuş üçün hazirliğan mehsus dokiladi.)

Hitay teritoriyisining eng ğerbige jaylaşqan, Hitay zéminining altidin birini teşkil qilidiğan, bu keng zémin, Uygurlarning ana vetini –Hitay mustemlikisi astidiki – Şerqiy Türkistan bolup, uning Hitay teripidin qoyulğan bugünki nami - atalmiş “Xinjiang Uygur Aptonum Rayoni”dur.
Şunçe keng zémin ve hisapsiz yer üsti, yer asti bayliqlarğa ige bolğan Şerqiy Türkistan bügün, kommonist Hitay hakimiyiti yürgüzüpkelgen yavuz mustemlikiçilik siyasitining aqivitide, Hitay boyiçila emes, belki pütün dunya boyiçimu eng qalaq, eng namrat rayonğa, bu zéminning qanuni igiliri bolğan Uygurlar bolsa dunyadiki eng qaşşaq bir milletke aylinip qaldi.
Bügünki Şerqiy Türkistanda, Uygurlarning 90% tini déhqanlar teşkil qilidu, bular eng iptidai tiriqçiliq usulda mehsusla aşliq ve pahta yétiştüridiğan qulluq emgigige mejbur étilgen bolup, bularning kişi bişiğa toğra kilidiğan yilliq ottoriçe kirimi 100$ gimu yetmeydu.
Növette Şerqiy Türkistanda, Uygurlarning siyasi, iqdisadi, medeniy ve diniy jehetlerde héçqandaq hoquqqa ige bolmayla qalmastin, belki, ularning hayat yaşaş ve evlat qalduruşqa ohşaş heq-hoquqlirimu tartip élinmaqta!
Dunyada, mustemlikiçilik devri ahirlişip, démukratiye milletlerning öz teğdirini özi belgüleş pirinsipliri dunyavi éqimğa aylanğan bügünki künde, mustemlikiçi kommonist Hitay hakimiyti, bu hil ilğar dunyavi éqimğa qarşi iş körüp, Şerqiy Türkistandiki mustemlikiçilik hökümranliğini menğülük saqlap qilişqa urunmaqta.
Bu meqsitige yétiş üçün, bir tereptin Uygurlarning naraziliq heriketlirini qoral küçige tayinip qanliq bastursa, yene bir tereptin Uygurlarğa qarita qattiq tuğut çekleş çarisini yolğa qoyup ve Şerqiy Türkistanğa köplep Hitay köçmini yerleştürüş arqiliq, Uygurlarni Şerqiy Türkistanda az sanliq orunğa çüşürüp qoyup, ahiri asmilatsiye qélip yoqitişni közlimekte.
Hazir Şerqiy Türkistandiki Hitay turmiliride öz milliytini söyüş, özining insani heq-hoquqlirini telep qiliştin özge eypi bolmiğan 100 mingdin artuq biguna Uygur azap tartmaqta, vehşi qiynaqlarğa sélinmaqta, ve adaletsiz sot hökmi bilen Türkum-Türkumlep öltürülmekte!
Şunga , Şerqiy Türkistanda Uygurlar duç kélivatqan növettiki eng jiddi mesile, peqetla, namratliq mesilisi, ravajliniş mesilisi yaki adettiki kişilik hoquq mesilisi emes, belki buningdin 100 hesse éğir ve jiddi bolğan bir mesile, yeni kommonist Hitay mustemlikçiliri meqsetlik ve pélanliq halda yürgüzivatqan irqiy yoqutuş süyiqestining qurbaniğa aylinivatqan, öz milliy mevjutliğini saqlap qéliş yolida jan talişivatqan bir mehkum milletning hayat –mamatliq mesilisidur!
Siyasi mehbuslarğa ölüm jazasi bériştek ğeyriy insani qilmişning, Hitay tirotoriyesi içide, peqet Şerqiy Türkistandiki Uygurlarğila qollunivatqanliği hem, Uygurlar duç kelgen veziyetning pevqullade heterlik basquçqa yétip qalğanliğini körsétip turmaqta.
Gerçe helqara keçürüm teşkilati Amerika, Germaniye qatarliq döletlerdiki alaqidar siyasi teşkilatlar kommonist Hitay hakimiyitining Uygurlarğa yürgüzivatqan zoravanliq siyasitini tenqitlep Hitaylarni bu hil ğeyri insani qilmişliriğa çek qoyuşqa çaqirip kilivatqan bolsimu, Hitay hökümiti, bu tenqit, tekliplerning héçbirisige qulaq salğini yok, eksiçe, Uygurlarğa qaratqan ammivi basturuş heriketlirini téhimu jiddileşturmekte.
Biz tövende 2000-yili 3-aydin bu yilning aldinqi yirimiğiçe bolğan vaqit davamida, kommonist Hitay hökümitining Şerqiy Türkistanda Uygurlarğa yürgüzgen türlük basturuş herketliri jümlidin, ammivi tutqun qéliş ve öltürüş, turmide siyasi mehpuslarğa qollunuvatqan vehşiy zoravanliqlar, diniy étiqadiniyng depsende qilinişi, neslini qurutuşni meqset qilğan atalmiş “pélanliq tuğut siyasiti” qatarliq insan heqliri tajavuzçliq qilmişliri hususidiki konkirt pakitlar bilen tonuşup çiqimiz.

1. Faşizimning Yéngi Örnigi: Ammivi Tutqun Qiliş Ve Öltürüş

Hitay hökümitining Şerqiy Türkistanda yillardin biri yürgüzüp kelgen basturuş heriketliri, atalmiş “Xinjiang Uygur Aptunum Rayuni” baş sikritari Wang Liquanning “Mingi naheq tutulsa tutulsunki birmu milliy bölgünçi tordin çüşüp qalmisun” “milliy bölgünçilerge qarşi uzun muddet jeng élip bériş, ularğa dem élivéliş, qayta baş kötürüş pursiti bermeslik, qet’i rehim qilmasliq….-digenge ohşaş faşistik çaqiriğining türtkisi bilen, ötken bir yirim yil davamidimu “çong tazilaş” “qattiq zerbe biriş”-digen nam astida eynen davam qildi ve téhimu küçeydi.
Merkizi orgini Germaniyening München şehirige jaylaşqan “Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning vetendin bivaste alğan ahbarati ve başqa işençilik menbelerge tayinip hazirliğan melumatiğa asaslanğanda, 2000-yili 3-aydin bu yil 8-ayğéçe bolğan bir yirim yildek vaqit içide, Şerqiy Türkistanning Uygurlar topluşup olturaqlaşqan Aqsu, Hoten, Ili, Qeşqer rayonlirida “milliy bölgünçi” “qanunsiz diniy unsur” ”tirorist” digendek siyasi bednamlar bilen qolğa ilinğa Uygurlarning sani 10 ming neperdin aşqan. Bu jeryanda, Hitay soti ölüm höküm qélip öltürgen, turmilerdiki qiynaqlar sevebidin ölgen ve türlük namayiş ve toqunuşlar davamida halak bolğanlarning omumiy sani 1500 neperge yetken bolup, bu san peqet siyasi sevepler bilen ölgenlergila teelluqtur.
Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizining vetendin bivaste alğan melumatida körsétilişiçe, 2000-yili 2- ayning ahirida, Şerqiy Türkistanning Aqsu vilayitige qaraşliq Üçturpan nahiyiside yüz bergen, 7 neper Hitay köçminining öltürülüş veqesidin kéyin, Hitay hökümiti Üçturpan nahiyisi ve Aqsu vilayitining başqa 6 nahiye bir şehiride, 3 ayğa sözulğan “çong tazilaş” herkiti élip barğan.Aqsu şehiride “tazilaşqa qomandanliq qiliş şitabi qurulup, atalmiş “Xinjiang Uygur Aptunum Rayoni”ning siyasi işlarğa mesul muavin qorçaq reisi Ismail Tilivaldi Aqsuğa kélip bivaste qomandanliq qilğan.
Bu qétimqi çong tazilaş davamida Üçturpan nahiyisidin 600 neperdin köprek Uygur guman bilen qolğa élin’ğan ve türlük qiynaqlar sélin’ğan. Bay nahiyiside bir ayning içidila 400 din artuq kişini qolğa alğan. 3 - ayning 10, 11- künliri sot hökümi élan qilinip, ularning içidiki Mamut Tursun Sidiq, Memet Hapiz, Memtimin Gazi qatarliq 11 kişige ölüm jazasi, Eysa Davut, Hesen Osman, Bahar Avut qatarliq 18 kişige muddetsiz qamaq jazasi élan qilinğan. Ismini aşkarilaşni halimiğan bir neper Uygur sot hadimining éytişiçe, ölümge höküm qilinğanlarğa jaza ijra qiliştin burun, bu Uygur sotçi bu qétimqi “çong tazilaş” herkitining baş qumandani bolğan Ismayil Tilivaldiniyng aldiğa kirip, “qanunda birla vaqitta 10 din artuq ademni étiş meni qilinğan, uning üstige musulmanlarning qurban hiyiti kélip qaldi. Biraqla 11 kişi étilsa ,Uygurlarning téhimu naraziliğini keltürüp çiqirarmikin” - digende Ismayil Tilivaldi buningğa javaben: ”milliy bölgünçilerning işida qanun maddiliri bilen çeklinip qilişqa bolmaydu, Uygurlar narazi bolarmikin –dep qorqsaq téhimu bolmaydu, eksiçe hökümni tizdin ijra qélip, milliy bölgünçiler ve ularğa hésdaşliq qilğuçi unsurlarning heyvisini yerge urişimiz kirek” -digen. Netijide 3-ayning 10,11- künliri Bay nahiyiside “milliy bolguçi” “tirorist” digendek jinayi bednamlar bilen ölümge mehkum qilinğan 11 Uygur birla vaqitta étip taşlanğan. Téhimu qebih bolğini şuki, étilğan kişilerning jesidi ailisidikilerge qayturup bérilmigendin taşqiri, kiyim-kiçigi ve put-qolliriğa silinğan koyza - kişenler bilen billila, topa qéziş maXinisida kolanğan 4 métir çongqurluqtiki orekke üsti-üstige taşlinip kömivétilgen. Ölgüçilerning uruq-tuqqanlirining jesetlerni kolap élip kétilmesligi üçün, jesetler kömülgen orekning üsti qismi ve etraptiki 100 mitir daire, topa turtuş maXinisi bilen qalaymiqan türütüp taşlinip, jeset kömülgen orun periq étilmes qilivétilgen. Şunda hem hatirjem bolalmiğan faşist hökümet, bu yerni bir heptigiçe saqçi ve jandarmiliriğa saqlatquzğan!
Yene şu qétimqi “çong tazilaş”ta Aqsu vilayitining Avat nahiyiside, 4-ayning içide 200 din artuq Uygurni qolğa alğan. 
Bulardin Imin Tursun digen kişige ölüm jazasi bergen, Emetniyaz Emet , Tuniyaz Siyit Imin qatarliq 14 kişige türlük eğir qamaq jazasi bergen. Tutulğan başqa kişiler, sot qilinmay, solaqta qaldurulğan.
Kuça nahiyiside, 300 din artuq Uygurni tutqan. Yene 29 Uygur üstidin tutuş buyruqi élan qilinğan.
Şayar nahiyiside, aldin tutuş buyruqi çiqirilğan 17 neper Uygurdin 11 ni tutqan, 150 Uygurni tutup soraq qilğan.
Aqsu şehride 3- aydin 6-ayğiçe bolğan 3 ay jeryanida, ilgiri kéyin bolup 400 din köp Uygurni qolğa alğan. Bulardin 8 nepirige ölüm jazasi, 68 nepirige türlük eğir qamaq jazasi bergen, qalğini tutup turulğan.
Unsu ( Aqsu konişeher) nahiyiside 300 neperdin köp Uygur qolğa élinğan ulardin 55 kişige “ qanunusuz diniy unsur” degen betnam bilen 7 yildin 25 yilğéçe bolğan qamaq jazasi bergen.
Yene Unsu nahiyiside Hitay jamaet hevpsizlik ministirligi “ siyasi jinayetçi”—dep tutuş buyruqi çiqarğan Yasin Iskender ve Uygur Aptunum rayonluq jamaet hevipsizlik nazariti siyasi éyip bilen tutuş buyriqi élan qilinğan Ayniyazhan Ibrahim isimlik yaş Uygur ayal, 5-ayning 3- küni Hitay saqçiliri teripidin qolğa elinip, bir ay otkende ölüm jazasi berip 2 yil keçikturup ular üstidin ijra qiliş hökimini çiqarğan.
Bular, 200 yili 3- aydin 6- ayğéçe bolğan arliqta Aqsu rayonida élip bérilğan “ çong tazilaş”ta ziyankeşlikke uçriğan bir qisim kişilerning ehvali bolup, Hitay dairliri ularnig hemmisigila “ milliy bölgünçi” “ esebi diniy unsur” “ döletni parçilaşqa urunğan” “ terrorist” degendek mujmel siyasi eyiplerni qoyğan. Emiliyette ularning mutleq köpçiligi Hitay hökümitige qarşi héçqandaq jinayet sadir qilğan emes. Ular peqet öz diniy ve milliy itiqatiğa sadiq , Hitay zulmiğa sadiq narazi, öz milliytinig teqdirige köngül bölidiğan vijdanliq, ğururluq kişiler bolup Hitay hökümiti Uygurlarning buhil hisyatta boliXinimu özliri üçün zor tehdit ve jinayet dep hisaplimaqta. 
Yene mesilen, bu yil 4- ayda pütün Hitay territoriyisi boyiçe “qattiq zerbe bériş herkiti” başlanğan idi. Gerçe Hitay dairliri bu qétimqi heriketni “ jemiyettiki herhil goruhlarğa ve herhil jinayi herketlerge zerbe bérişni mehset qilidu”—dep çüşendurgen bolsimu, Bei Jing hökümitining bu heqtiki buyriqi yétip kélişi belenla, herketning harakteri özgürüp pütünley siyasi tus aldi.
Xin Hua ahbarat torining 4-ayda tarqatqan hevride körsétilişiçe atalmiş “ Xin Jiang Uygur Aptonum Rayoni” ning qorçaq reisi Ablet Abdureşit bu qétimqi “ qattiq zerbe bériş” Herkitini Uygur rayonida qandaq élip bériş heqqide tohtulup: “ Milliy bölgünçiler Xin Jiangdiki eng asasliq qara goruh ve eng heterlik jinayetçiler topidur, şunga bu qétimqi qattiq zerbe bérişning asasi obyekti milliy bölgünçiler boluşi kerek”_ dep körsetken. Yene Xin Hua ahbarat torining hevride éytilişiçe: bu yil 4- ayning 13-küni Uygur Aptonum rayoniğa ziyaretke kelgen Hitay herbi emeldari Çi Hao Tian bolsa herbi qilisimlar ve Bing Tuan açqan yeğinda söz qélip “ Xin Jiangda turuşluq Herbi qisim ve Bing Tuan ziç hemkarlişip milliy bölgünçilerge qattiq zerbe bériş kerek” dep qayta qayta tekitligen. Atalmiş Aptonum Rayonluq jamaet hevipsizlik nazariti her qaysi qol astidiki saqçi ve jandarmalarğa tiz qolğa éliş buyriqi çüşürgen, Aptunum Rayunluq yuquri helüq sot mehkimisi, yerlik sot mehkimiliridin téz sotlaş, qattiq jaza bériş ve qilçe rehim qilmasliqni telep qilğan.
“ Xin Hua ahbarat tori”ning bu qétimqi “qattiq zerbe bériş herkiti” toğruluq tarqatqan uçuri ve “Şerqi Türkiştan Informatsion Merkizi”ning vetendin bivaste igiligen melumatiğa asaslanğanda, 4-ayning 20- künidin 30- künigiçe bolğan qisqağine 10 kün içide, Şerqi Türkistanning her qaysi jayliridin bolup, bir qançe ming Uygur qolğa elinğan, 500 din artuq kişi çaqmaq tézlikide sot qilinip, héç bir delil-ispatsizla guman ve tohmet bilen ölüm jazasi, muddetsiz qamaq jazasi ve türlük égir jazalarğa mehkum étilgen.
“ Xin Hua ahbarat tori” ning 5- ayning otturlirida tarqatqan bir ahbaratida körsétilişiçe Xin Jiang Uygur Aptunum Rayonluq siyasi qanun kométitining şujisi, Jamaet hevpsizlikining naziri Jiang Shu Ming Urumçide éçilğan 2- basquçluq “qattiq zerbe bériş” herkitige seperver qiliş yeğinida söz qélip 4-ayning 20-künidin 5- ayning 10- künigiçe bolğan 1- basquçluq qattiq zerbe bériş herkiti davamida 3701 deloning paş qilinğanliqi, 3518 gumanliq jinayetçining tutulğanliqi bayan qilinğan. “Şerqi Türkistan Informatsiyon Merkizi” ning delillişiçe ularning 80% ning köpreki siyasi seveptin qolğa élinğan Uygurlar iken.
Şu qétim her qaysi yerlik sot mehkimilri teripidin ölümge ve türlük jazağa höküm qilinğan bir qisim kişilerning ehvali tövendikiçe:

Qeşqer rayonida _

4- ayning 20 künidin 29- künigiçe 500 din artuq Uygur qolğa élinğan, 4- ayning 26- küni Qeşqer şehride eçilğan uçuq sot yeğinida Ablimit Memet, Ehmet Tursun qatarliq 6 Uygurğa ölüm jazasi yene 153 neper Uygurğa türlük qamaq jazasi höküm qilinğan.

Ili rayonida __

4-ayning 21-küni Ili Ottura sot mehkimisi Ğulja şehride uçuq sot éçip Tudahun Turdi, Dilşatbek Tursun, Azat Munar qatarliq 13 neper Uygur yaşqa “ qanunsuz diniy unsur” “ Milliy bölgünçi” degendek böhtanlar bilen ölüm jazasi bergen ve şu küni étip ijra qilğan.
4-ayning 28 –küni Ğulja şehri yenidiki Yengi Yer yézisidin Savutjan, Ablimit qarim qatarliq 4 neper Uygur yaş “ milliy bölgünçilerge hésdaşlkiq qilğan” degen töhmet bilen qolğa élinğan.

Korla Rayonida __

4- ayning 27-küni Korla şehride uçuq sot éçilip, Tahir Avut, Enver Nasir qatarliq 6 Uygurğa “ milliy bölgünçi” “ qanunsuiz diniy paaliyet bilen şuğullanğan diniy unsur” degen tohmetler bilen ölüm jazasi bergen.

Hoten Rayonida__

Atalmiş “qattiq zerbe bériş” herkiti başlanğan deslepki 10 kün içide Hitay saqçi dairliri Hotenning herqaysi nahiye-yézilirida öymu-öy ahturuş élip bérip köpligen begunah Uygurni “ milliy bölgünçilerge çétişliqi bar” digen guman bilen qolğa alğan ve 4-ayning 28- küni Hoten şehrining Bağçe yézisida sot yeğini éçip Abdureşit Obulhesen, Ehetniya Metrözi, Tursun Ömer qatrliq 16 neper Uygurğa “ terrorist” “ qanunsuz diniy unsur” degen töhmetler bilen 4 yildin 20 yilğéçe mudetlik qamaq jazasi bergen.

Turpan Rayonida__

4-ayning 24-küni Turpan şehride Turpan şeherlik ve vilayetlik sot mehkimiliri teng uçuq sot yeğini eçip, “ döletni parçilaşqa urunğan” , “ qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullanğan” degen tohmetler bilen, Tohti Hebibullah degen bir kişige ölüm jazasi, Abdusemet Bekri, Veli Abdurahman, Momin qadir qatarliq 13 kişige türlük muddetke qamaq jazasi bergen. 
Yene 4-ayning 29- küni Turpan Rayoniğa qarşliq Tohsun nahiyiside uçuq sot yeğini eçélip Ğeni Tursun, Osman Menglik qatarliq 24 neper Uygurni “ qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullnğan”, “ esebi diniy unsur” degendek siyasi tohmetlerni artip türlük qamaq jazasiğa höküm qilğan.

Aqsu Rayonida__

4-ayning 27- küni Aqsu vilayetli ottura helq sot mehkimisi Aqsu şehride atalmiş “ qattiq zerbe bériş” boyiçe mehsus uçuq sot yeğini çaqirip Abdukkah Ğojek, Eysa Tohti qatarliq 5 neper Uygurğa “döletni parçilaşqa urunğan”, “terrorist” degen töhmetler bilen ölüm jazasi bergendin kéyin, bularni 122 maxininğa urunlaşqan 400 saqçi ve 300 esker maxininğa sélip pütün şeher koçilirini aylandurup Uygurlarğa heyve korsétip bolğandin kéyin jaza meydaninğa élip çiqip etip taşliğan. Jesetler olguçining uruq-tuqqanliriğa bérilmestin çongqur qezilğan oreklerge üsti - üstige taşlap komivétilgen.
Demek, Hitay hökümiti Şerqi Türkistanda atalmiş “qattiq zerbe bériş” herkitini başliğan qisqiğine 10 kün içide ( 2001 -yili 20-apreldin 29-aprelğéçe ) şunçe köp begunah Uygurni qamap, öltürüp ve jazalap 21- esir faşizémining yegane ülgüsi ve adem öltürüş çimpiyoniğa aylandi!
Lekin tutqun qiliş ve öltürüş herkiti bu bir basquç bilen tohtap qalmidi. Belki, “1-qétimliq herkette tordin çuşup qalğablarni tutuş ve jazalaş ”nami bilen kéyinki aylardimu izçil davam qildi ve hazirmu davamlişivatidu.
Mesilen “Şerqi Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning bevaste vetendin igiligen melumatida korsitişiçe 5- ayning 20- küni Ili vilayetlik otuura sot mehkimisi Ablimit Abbas isimlik Uygur yaşni “milliy bölgünçi” “vetenni parçilaşqa urunğan” degen tohmetler bilen étip taşliğan. 
Yene mesilen 6- ayning 19- küni Ğulja şehride sot yeğini çaqirélip Abduqadir Hemit isimlik Uygur yaşqa ölüm jazasi berélip yene 35 neper Uygur yaşqa turluq eğir qamaq jazasi bergen. Bularğa artilğan atalmiş “jinayet” hem “milliy bölgünçi”, “qanunsiz diniy unsur”, “vetenni parçilaşqa urundi” degenlerdin ibaret iken.
Yene mesilen, “Şerqi Türkistan Infarmatsoyon Merkizi”ning vetendin igiligen ahbaratida korsétilişiçe 6-ayning 25-küni Urumçi şehride şeherlik sot mehkimisi sot yeğini eçip Osman Hemit, Memet Rahman qatarliq 2 Uygur yaşqa “çeteldin partlitiş tehnikisini ugunup kirip milliy bölgünçi unsurlarğa ugetken ” degen tohmet bilen ölüm jazasi bérip şu küni étip öltürgen.
Umumen “Şerqi Türkistan Infarmatsiyon Merkizi”ning sitastika qélip korişiçe kommunist Hitay hökümiti bu qétim Şerqi Türkistanda élip barğan atalmiş “qattiq zerbe bériş” nami astidiki ammivi basturuş herkitining deslepki 2 eyida ( yeni 4- ayning ahiridin 6- ayning ahiriğéçe Şerqi Türkistan boyiçe siyasi sevep bilen qolğa élinğan Uygurlarning sani bir qançe mingğa, türlük muddetlik qamaq jazasi bérilgenlirining sani 500 ge, ölüm jazsi berip étip öltürülgenlerning sani 100 ge yetken.

Novette Hitay hökümiti Şerqi Türkistanda ayiqi uzulmes “qattiq zerbe bériş” , “ çong tazilaş” degendek herketlerni élip bérip bigunah Uygurlani haliğançe tutuş ve jazalaş davamida “balisi üçün ata-anisini, eri üçün ayali ve bala çaqisini jazalaştek rezil jaza çarilirinimu qollanmaqta.
Mesilen, “ Şerqi Türkistan Infarmatsiyon Merkizi”ning vetendin bivaste igiligen melumatida bayan qilinişiçe, 1999-yilidiki Hoten milliy qarşiliq korsitiş herkitining asasliq rehberliridin biri bolğan Abla Ebey 1999-yili 11- ayda qolğa élinğan, bu yil 2-ayning 3-küni Hoten şeherlik sot mehkimisi uningğa muddetsiz qamaq jazasi höküm qélip siaysi hoquqidin omurvayet mehrum qaldurğan. Eslide Abla Ebeynig üstidin 1999-yili 6-ayda tutuş buyriqi çiqirlğan bolup, u qolğa éliniştin burun yuşurunup yürgen 5 ay içide tutulğandin tartip ta hazirğéçe bolğan 2 yildin köprek vaqit içide Hitay saqçi dairliri uning yaşinip qalğan ata-anisini ve ayalini 3 ay turmige sélip qattiq qiyin-qistaqqa élip <balangni tepip berisen > dep qiyniğan, öy –jay, mal-mülkini musadir qilğan, Abla Ebeyning akisi Imin Tohti Ebeynimu ohşaş usulda qiyniğan ve mal-mulkini musadire qilğan. Abla Ebey tutuliştin burun ve tutulup hazirğéçe bolğan 2 yil içide, uningğa çétişliqi bar dep 400 din artuq kişi qolğa elinğan, biraq buningğimu taqet qilmiğan zalim hökümet, bu kişilerning mal-mulkini musadire qélip, oy-jaylirini köydürüp taşliğan. Bularning öy-makansiz qilğan bala-çaqiliriğa yardem qolini sözğan 27 kişini jazalap ularning her birige yardem qilğan pulini 5 hesse qélip köpeytip jerimane qoyğan.
Şuningdek mustemlikiçilining zulimini baştin keçurmigen, bügün hor ve azat yaşavatqab insanlar üçün bu éçnişliq veqeler goya bir qorqunuçluq hekayidek ve yaki ottura esirning zulmetlik tarihi qisseseliridek tuyulişi mumkin. Biraq bu heqiqi pakit, yene kélip bügünki Şerqi Türkistanda Uygurlar üçün adettiki iş bolup qalğan yüzlerçe pakitining biri halas!
Kommunist Hitay hakimiyitininh Uygurlarğa qartqan bésim ve kemsitiş siaysiti, Şerqi Türkistan dairisidila çeklenmestin belki Hitayning içkiri ölkilirigiçe kengymekte. Hitay hökümitining Uygurlarni “terrorist”, “oğri”, “bulangçi” qélip korsitiş üçün élip barğan natoğra teşviqatliri aqivitide Hitayning içkiri ölkiliride sani intayin az bolğan Uygur tijaretçiler ve oquğuçilar Hitay saqçi dairlirining ve yerlik Hitaylarning haliğançe kemsitişi ve ziyankeşlikigeuçrimaqta.
Mesilen, “Şerqi Türkistan Infarmatsiyon Merkizi”ning teminligen ahbaratlirida körsétilişiçe 200-yili 7-ayning 7-küni Bey Jingda turuşluq Uygur tijaretçi Qeyyum Yasin saqçilat teripidin tuyuqsizla tutup ketilgen ve 7- ayning 15-küni saqçilar uning jesidiniy uning ailisige ekélip bergen, oluş sevebi toğruluq héçnerse eytmiğan, melum bolişiçe saqçilar uni urup öltürivetken.

Yene mesilen, bu yil 2-ayning 20-küni Hitayning Shen jin şehride koçida kétivatqan 2 Uygurni Hitay saqçiler sevepsizla qattiq urup öler haletke çüşürüp qoyğan, bu iştin ğezeplengen Uygurlar munasivetlik orunlarğa erz eytqan bolsimu, ularning derdiniy anglaydiğan héç bir adem çiqmiğan, 
Yene nemsilen, “Şerqiy Türkkistan Informatsiyon Merkizi”ning yéqinda igiligen ahbaratida korisilişiçe Hitayning Xian şehrige jaylaşqan, qatnaş universitite ve Çang an universitetida oquvatqan Uygur oquğuçilar bu yil 6- ayning 6- küni ve 7- ayning 8- küni 2 qétim özliri oquvatqan mekteptiki birqançe ming Hitay oquğuçilirining kollektip hojimiğa uçriğan. Hetta mektep amanliq saqlaş hadimlirimu Hitay oquğuçiliriğa yan bésip Uygur oquğuçilarni urğan. Hitay oquğuçilar yene “Uygurlar mekteptin yoqalsun” dep şoar tovlaşqan.
Veqe jeryanida köpligen Uygur oquğuçiler yarélanğan, veqedin kéyin mektep dairliri işni adil bir terep qilmastin hemme javapkarliqni Uygur oquğuçilarğa artip bir qançe neper Uygur oquğuçini mekteptin heydigen.

Kommunist Hitay hökümitining Uygurlarğa qaratqan milliy kemsitiş siyasiti ve yerlik Uygurlar bilen koçmen Hitaylarğa alahide perqliq muamile qiliş seveplik Şerqi Türkistanğa yerleştürülgen köçmen Hitaylar özini “hökümran millet”, “alhide puhra” hisaplaşqa adetlengen bolup Uygurlarni haliğançe kemsitidu ve horlaydu, bu hal növette Şerqi Türkistanda türlük milliy toqunuşlarning kélip çiqişiğa ve Hitay hökümitining muşuni bahane qélip Uygurlani téhimu köplep basturişiğa sevp bolmaqta.
Mesilen , “ Şerqi Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning vetendin bivaste igilgen mulumatiğa asaslanğnada ötken yili 8- ayning 29-küni Şerqi Türkistanning Hoten vilayitige qaraşliq Keriye nahiyiside yerlik Uygurlar bilen Hitay köçmenliri ottrisida keng kolemlik toqunuş yüz bergen bolup uning jeryani mundaq bolğan: şu küni ottura yaşliq bir Uygur ayal nerse kerek sétiviliuş üçün magazinğa kirgende ihtiyatsizliqtin bir Hitay balisining putini dessep salğan, gerçe bu ayal Hitay balisi ve uning dadisidin derhal epu soriğan bolsimu emma Hitay balining dadisi Uygur ayalni tillap haqaretligen, ve urup -tépip uningğimu qanaet qılmay bir tal lom tömür bilen urup biçare ayalni qanğa milivetkendin kéyin, boldi qilmağaçi bolup turğanda şu yerde tamaşa körup turğan yene bir Hitay “ urup öltürüvet, öltürvetsengmu soriqi bolmaydu!” dep vaqiriğan. Bu horluqqa çidimiğan Uygurlar ğezivini basalmay heliqi ikki Hitayni qattiq urğan veqedin hever tapqan başqa Uygurlarmu bir birlep yeğilip birdemdila bir qançe ming kişi toplanğan, qattiq ğezeplengen Uygurlar nahiye merkizige yiğilip “ biz hayvan bolmisaq, nimişqa öltürivetse soriqi bolmaydiken?” dep hökümetke bolğan naraziliqini bildürgen. Buni körgen köçmen Hitay puhralirimu toplunup Uygurlarğa qarşi taqabil turuşqa kirişken. Netijide Uygurlar bilen köçmen Hitayliri otturisida qattiq toqunuş yüz bérip her ikki tereptin köpligen adem yaridar bolğan. Hitay dairliri Uygur namayişçilirini basturuş üçün Hotende turuşluq tuluq qorallanğan saqçi ve jandarma qisimlirini işqa sélip namaişçilarni qatmu-qat qorşivalğan. Yaş aqquzuş bombisi étip ve zorluq işlétip neq meydanda 200 din köp Uygur namayişçini qolha alğan. Veqe zorluq bilen tinjétilğandin kéyin, Hitay dairliri veqening harekterini burmilap “ bu milliy bölgünçiler mehsetlik teşkillik élip barğan bir qétimliq eksilinqilabi heriket” dep jakaliğan ve veqege qatnaşquçilirini suruşturuş, tutuş işlirini 2-3 ayğéçe davamlaşturğan.
Şerqi Türkistan Informatsiyon Merkizining vetendiki muhbiri yolliğan yene bir ahbaratta bayan qilinişiçe bu yil 4- ayning 3- küni Şerqi Türkistanning Fu Kang nahiyiside öltürüşluq Sadir Imin isimlik bir Uygurning 11 yaşliq ve 13 yaşliq ikki qizi mekteptin qaytivatqanda, şu yerdiki 5 neper Hitay köçmenlirining novetlişip basqunçliq qilişiğa uçriğan. Qizlarning dadisi Sadir şu yerdiki saqçihaniğa bérip veqeni melum qilğan, hiytay milliytige mensup bolğan saqçihana başliği Men tekşurup baqay dep 4 künni ötküzivetken. Buninğa taqet qélip turalmiğan qizlarning dadisi qizliriğa basqunçiliq ilğan Hitaydin birini tutuvélip saqçi haniğa ekelgen, buni körgen Hitay saqçi başliqği “ sen öz aldingğa adem tutupsen” dep, Sadirni bağlap qattiq urup nahiyilik saqçihaniğa solap qoyğan, bir ay otkende “öz aldiğa adem tutuş jinayiti otkuşgenliki üçün 5 yilliq qamaq jazasi höküm qilinişi kerek”- dep teptiş mehkimisi teripidin qolğa elinğan. Bu naheqçilikke çidimiğan Sadir 5-ayning 7-küni turmidin qeçip çiqip etisi qizliriğa basqunçiliq qilğan Hitayning birini ve heliq Hitay saqçi başliğini çanap olturgen. Sadirni neq meydanda yene bir saqçi etip olturgen. Qanuni yol bilen öz hoquqi ve ar-nomusini qoğdap qalalmiğan şor pişane dada ahiri öz jenini qurban qiliş arqiliq qizlirining qisasini elişqa mejbur bolğan!
Şundin 8 kün otup qizlarning çongi Aynur içidin qan tohtimay olup ketken. Bu elemge çidimiğan 5 neper Uygur qizlarğa basqunçiliq qilğan 4 neper Hitayni qattiq urup açiqini çiqarğan. Veqedin hever tapqan Hitay saqçi dairliri 120 neper saqçi ve eskerni işqa sélip bu Uygurlarni qattiq urğan ve ularning içidiki Ehmatjan isimlik Uygurni miltiqning neyzisini sançip olturgendin kéyin qalğan 4 Uygurni turmige soliğan. Ular hazirmu turmige solaqliq bolup, Vehşi haytay dairliri ularning başpanahsiz qalğan bala-çaqiliriğa yardem qilğan Uygurlarnimu “ bölgünçi unsurlarğa yardem qilding “ dep soliğan ve iqtisadi jerimane qoyğan. 
Nowette kommunist Hitay hökümitining Uygurlarning siyasi herketlirini tamaamen yoq qilişqa qarétilğan faşistik basturuş heriketliri Şerqi Türkistan ve putku Hitay terriroriyesidin halqip çiqip hoşna Qazaqistan Qirğizistan ve pakistan qatarliq döletlergiçe kengeymekte.
Hemmige melum bolğinidek, 1996-yili 4- ayda Shang Hai de Hitay, Rosiye. Qazaqistan, Qirğizstan ve Tajikistanni öz içige alğan “ Shang hai beşligi” degen teşkilat quruldi. Hitayning bu teşkilattin közligen eng asasliq mehsiti Uygur musteqilliq herketlirining Ottura Asiyadiki tesirini çekleştin ibaret idi. Hitay muşu mehsette bu döletler bilen “terrorizim” “diniy radikalizm” ve “ bölgünçilikke” ortaq qarşi turuş niqavi astida türlük siyasi kélişimlerni imzalidi. Bu kelişimlerde Uygurlarning bu dölettiki siyasi paaliyetlirini çekleş, siyasi qaçqunlarni Hitayğa tapşurup bérişke ohşaş mezmunlar bar idi. Qazaqaistan ve Qirğizstan hökümetliri Hiatayning siyasi bésimidin qorqup, bu hil teleplerge maqul boldi. Netijide, Qazaqistan , Qirğizstanda yaşaydiğan Uygurlarğa qarétilğan nazaret küçeytildi. Ularning siaysi teşkiletliri ve uning paaliyetlirige bolğan teqipleş küçiyip ketti. Téhimu eğir bolğini Qazaq ve Qirğiz hökümetliri ve Pakistan öz dolitige siyasi panaliq tilep çiqqan Uygurlarni Hitayğa tapşurup berivetti.
Mesilen, “ Şerqi Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning melumatida körsétilişiçe, 1998-yili 8-ayda Hemit Memet qatarliq 3 neper Şerqi Türkistanliq yaş Qazaqistan hökümitidin siyasi panaliq tiligen idi. Epsuski Qazaqistan hökümiti Hitayni renjétip qoyuştin qorqup 1999-yili 1- ayda bu 3 Uygurni Hitayğa tapşurup berivetken. Hitay dairliri ulari 2 yil qamiğandin kéyin bu yil 3-ayning 15-küni sot qélip “döletni parçilaşqa urunğan”, “ dölet çegrisidin oğurluqçe ötken” degen tohmetler bilen ölümge höküm qilğan.
Yene mesilen, siaysi sevepler bilen Ottura Asiyada panaliq tilep turivatqan Esqer Tohti qatarliq 4 neper Şerqiy Türkistanliq Uygur yaş 1998- yili Qirğizstanning Osh şehride yüz bergen aptobus partlitiş veqesige alaqisi bar dep guman qilinip Qirğizstanda qolğa elinğan. Bundin 1 yil burun Osh şeherlik sotining bular üstidin çiqirilğan eyiplişi ve sot hökimi Osh oblastliq sot teripidin “asassiz” dep ret qilinğan. Lekin bu yil 3-ayda Osh şeherlik sot eyiplengüçilerning advokati qatnaşmiğan ehval astida tuyuqsiz qayta sot eçip bularning 3 nepirige ölüm jazasi yene birige 25 yilliq qamaq jazasi höküm qilğan. Sotning öz qararini tuyuqsiz özgertip bundaq adaletsiz höküm çiqirişidiki seveplerni tekşurup körüş üçün Qirğiztsan Insan Heqliri Orginining Bishkek şheri bölimçisining Uygur işliri boyiçe mesul hadimi Tursun Islam ependi Osh şehrige bérip munasivetlik sot hadimliri bilen köruşkende, ismini aşkarilaşni halimiğan bir Qirğiz sot hadimi bu kişige “ bu 4 Uygurning 1998-yili Osh ta yüz bergen aptubus partlitiş veqesi bilen héçqandaq alaqisi yoq, bizge Hitay terep bésim körsetkeşke muşundaq qilişqa mejbur bolduq” dégenlerni éytqan.
Bundin başqa Qazaqistan ve Qirğizstandiki yerlik Uygurlarning Hitayğa qarşi Uygur musteqilliq herketliri bilen şuğullunuş juriti ve iradisini tamamen yoqutuşni közligen Hitay hökümiti Yallanma qatillarni işqa sélip, bu döletlerdiki yerlik Uygurlar arisidin yétişip çiqqan eng közge korungen siyasi paaliyetçilerning hayatiğa qest qiliştek téhimu yavuz jinayetinimu işqa aşurmaqta. Bu hil vehşi jinayetler aqivitide 2000-yili 3-ayda Qirğizistan Uygurliri “Ittipaq” jemiiyitining başliği közge körüngen siyasi paaliyetçi Neğmet Bosaqov namelum qatillar teripidin öz oyining aldida étip öltürüldi. Yene bu yil 5- ayda Qazaqistan Uygur hanim qizliri “ Nazugum Fondı”ning başliği, ayal siyasi paaliyetçi Dilbirim Samsaqovaning hem sirliq revişte namelum qatillar teripidin vehşilerçe qetli qilindi. Bundin ilgiri, Qazaqistabdiki “Uygurstan Azatliq Teşkilati”ning başliği, papaliyetçi Haşir Vahidi ve merkizimiz teripidin çiqirliwatqan “ Uçqun Geziti”ning Ottur Asiye wakaletçisi Abduşukur Tevpiq 1999 . yili 5 - ayda qestke uçrap hayatidin ayrilğan idi. Bügünge qeder ularning qatili téhi tepilğini yoq.
Buningğa ohşiğan Uygurlarning ğeyri insani muamilige uçraş halliri Pakistandimu sadir bolğan.
“ Şerqi Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning Islamabattin alğan bir melumatida korsétilişiçe, Pakistandiki Uygur jamaetliri teripidin qurulup, Şerqi Türkistanliq Uygur musapirlar üçün heqsiz qonalğu bolup kelgen jamaet heyrie orni “ Qeşqer rabat” ve “ Hoten rabatl”lar 2000-yili 12-ayning 1-2- künliri Pakistan saqçi dairliri teripidin tuyuqsiz peçetlinip u yerde turivatqan 200 ge yéqin Uygur musapir sirtqa mejburi qoğalap çiqirilğan. Pakistandiki Uygur jamaiti qattiq narazi bolup, bu işni qilğan saqçi daireliridin buning sevebini soriğanda, saqçi terep, ”Hitay hökümitining Pakistan hökümitige qilğan bismi tupeylidin şundaq qilişqa mejbur bolduq”-digen . arqidinla, Pakistan aliy mektepliride diniy telim ilivatqan Şerqiy Türkistanliq oquğoçilar sevepsizla, mekteptin heydep çiqirilişqa başliğan.
Pakistan hökümiti bundin 5 yil burun, yeni 96-yili 5-ayda Pakistanğa telim iliş üçün çiqqan 13 neper Şerqiy Türkistanliq Uygur yaşni Hitayğa tapşurup bergen ,Hitay bularni öz çigrisiğa élip çiqipla étip taşliğan.

“Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning veten içidiki işençlik menbelerdin igelligen ahbaratida körsütülişiçe Şerqiy Türkistandiki Hitay turmiliride hazir 250 mingdin artuq mehbus qamalğan bolup buning 150 mingini Uygur siyasi mehbuslar teşkil qilidu. Siyasi mehbuslarning turmidiki şaraiti bekmu iğir bolup, her qaçan ölüm vehimisi içide yaşaydu.
Siyasi mehbuslarni insan qélipidin çiqqan vehşi usullar bilen qiynaş adetke aylanğan. Siyasi mehbuslarning qattiq qiynaş ve başqa türlük zoravanliq tüpeyli ölüş hadisiliri künde digudek uçrap turidu.
Mesilen, ”Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning bildürüşiçe, 1997-yili partliğan “5-fivral” Ğulja inqilabining asasliq rehbiri Abduhelil Abdumijit, 2000-yili 10-ayning 17-küni Şerqiy Türkistanning Ili vilayitige qaraşliq Çapçal su turmiside Hitay saqçilirining vehşi qiyin –qistaqliri netijiside ölüp ketkek.
Bu hever élan qilinğandin kéyin dunyada kuçluk inkas qözğiğan, helqara keçürüm teşkilati 2000-yili 10-ayning 21-küni bu veqe toğrisida mehsus 203-nomurluq bayanetname élan qélip, Abduhilil Abdumijitning 1997-yili 5-fivralda Ğuljida yüz bergen Hitay hakimiyitige qarşi namayişi basturulğandin kéyin qolğa ilinğanliği, emiliyette uning gunasiz ikenligi, üç yildin köprek vaqittin buyan Hitay turmiliride insan qélipidin çiqqan vehşi qiynaqlarğa duçar bolğini,ve ahiri Çapçaldiki su turmiside qiynap öltürülgenligini bayan qilğan.
Novette,Germaniyening München şehiride siyasi panahta turivatqan Ğuljiliq Abduşukur ependining “Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ge bildürüşiçe, ”5-fivral” Ğulja veqesidin kéyin, Ili rayonidiki turmilerde Hitay saqçilarning Uygur siyasi mehbuslarni soraq jeryanida qiynap öltürüş ehvalliri pat-pat körülüp turğan, mesilen 1997-yili 7-ayda Ğulja şehiri Dong mehellidin 27 yaşliq Abdusalam Qari isimlik Uygur yaş Hitay saqçiliri teripidin tuyuqsiz tutup kétilgen, emma bir aydin kéyin Hitay saqçiliri uning put-qolliri sunuq, pütün bediniy qanğa milengen jesidiniy ailisige ekélip taşlap bergen…Abdusalam Qari eslide Ili yaşlar meşripini teşkilligüçilerning biri bolup, Hitay hökümiti uni “Ğulja veqesini pélanliğuçilarning biri”digen guman bilen qolğa alğan, soraq jeryanida urup ölturgen. Yene Abduşukur ependining bayan qilişiçe, 1999-yili ramizan eyining 12-küni Qazaqistanda tijaret qélip turivatqan Ğulja şeherlik 33 yaşliq Tay isimlik Uygur yaş, qorğas éğizi arqiliq Hitay çigrisidin kirişigila, Hitay saqçiliri teripidin qolğa élinip, Bingtuen turmisige qamalğan, etisi Hitay saqçiliri uning jesidini uning ailisige qayturup bergen ve “meşning isida zeherlinip öldi”-digen, Emma, uning uruq-tuqqanliri uni depne qiliş vaqtida pütün bedinining tayaq zerbisidin kökürüp, işşip ketkenligini bayqiğan. Tayning akisi itiraz bildurup, inisining ölüş sevebini éniqlimaqçi bolğanda, saqçi dairliri uni ölüm bilen tehdid qilğan. Kéyin melum bolişiçe, Hitay dairliri Tayni “Qazaqistanda, Uygur milliy bölgünçi küçlerge pul iane qipsen”-dep qolğa alğan ve soraq davamida urup öltürgen iken.
Siyasi mehbuslarning turmide haliğançe öltürüş halliri Ili rayonidiki turmiler bilenla çeklenmeydu. Belki Şerqiy Türkistandiki barliq turmilerde köplep sadir bolmaqta. Mesilen “Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning bivaste igelligen melumatida bayan qilinişiçe, 2000-yili 4-ayning 12-küni Şerqiy Türkistanning Şayar nahiyisi tevesidiki “Tarim” turmisige qamalğan Hilim Qari, Abdulla Qadir, Ehmet Qari, Hemdul Inayet, Tahir Qurban qatarliq 5 neper Uygur siyasi mehbus, emgekke élip çiqilğan yiride, şu yerdiki Bingtuenning Hitay ve nazaretçi Hitay saqçiliri teripidin içinişliq halda öltürülgen.
Bundin başqa Hitay hökümiti yene Uygur siyasi mehbuslarning turmidin hayat qaytip çiqqandin kéyin, öz eqidisidin yanmay, qarşiliq körsütüş yoliğa mingişidin endişe qélip, ularni meqsetlik yosunda türlük qebih vastiler bilen rohi ve jismani jehettin nabut qiliştek rezil jinayetlernimu sadir etmekte.
Mesilen, “Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi” vetendin alğan bir melumatta éytilişiçe, Şerqiy Türkistanning Peyzavat nahiyiside öltürüşluq Abdukirim Qarim isimlik Uygur yaş eslide, yuqiri diniy bilim ve alahide qabiliyetge ige diniy zat bolup, öz vaqtida, diniy terğibatçiliq işliri bilen şuğullunup şu tevede çong abruy qazanğan idi, biraq 1994-yili Hitay hökümiti uni “qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullanğan”-digen bednam bilen 6 yilliq qamaqqa mehkum qilğan. Ötken yili 8-ayda mudditi toşup turmidin çiqqanda héçkimge gep qilmaydiğan taşqi tesirlerge qilçe inkas qayturmaydiğan, gomuş ademge aylinip bolğan. Ailisidikiler davalitişqa tirişqan bolsimu héc önümi bolmiğan. Turmide meqsetlik işlengen insan qélipidin çiqqan ziyankeşler tüpeyli eslide rohi şunçe sağlam, rohi küçi urğup turğan, sözmen bir adem mana muşundaq nabut bolğan.
Bundaq misallardin yene yüzlep keltürüş mumkin.

Kommonist Hitay dölet asasiy qanunining 36-maddisida “Zhonghua Heliq Jumhuriyitining puqraliri diniy étiqad erkinligige ige, her qandaq dölet orgini, ijtimaiy teşkilat ve şehisler kişilerni dinğa itiqad qilişqa yaki itiqat qilmasliqqa zorlimasliği, dinğa itiqad qilidiğan puqralarnimu, itiqad qilmaydiğan puqralarnimu kemsitmesligi kirek, dölet normal diniy paaliyetlerni qoğdaydu”-dep éniq körsütülgen, şuningdek Hitayning milliy teritoriyelik aptonumiye qanunining 11-maddisidimu, uşbu madda eynen tekrarlanğan.
Likin, bu hem Hitayning başqa köpligen qanun ver qanun madddiliriğa ohşaşla, öz puqralirini ve helqara jemiyetni aldaş üçünla tüzülgen.qeğez yüzidila qélip, emelde heqiqi ijra qilişmaydiğan sahta qanun bolup emeliyetete, héçqandaq heqiqi ijra bolup baqqini yoq.
Bügünki künde Uygurlarning öz mevjutliqini qoğdaştiki eng asasiy qurali bolğan, Uygurlarni Hitaylardin keskin perqlendürüp turidiğan muqeddes islam étiqadiniy, özlirining Şerqiy Türkistandiki mustemlikilik hökümranliğini ve Uygurlarni asmilatsiya qélip yoqutuş suyiqesti üçün eng çong tehdid ve tosaq –dep qariğan kommonist Hitay hökümiti, diniy sahege qaratqan teqip ve basturuşni künsayin küçeytmekte.
“Xinjangdiki asasiy hevp, milliy bölgünçiler ve qanunsiz diniy heriketlerdin kilidu”-dep oçuq jakalap, diniy étiqadiniy çeklep,Uygurlarni dinsizlaşturuşqa qarétilğan türlük “belgulime” “pirinsip” larni işlep çiqmaqta. Netijide Uygurlarning diniy hoquqi qattiq depsende qilinip, normal diniy ibadetler bilen meşğul bolğan diniy telim bériş ve telim éliş bilen şuğullanğan kişiler, guman bilenla “qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullanğan” yaki “esebiyy diniy unsur”digendek bohtanlar bilen türkum –türkumlep qolğa élinmaqta, turmide qiynaqlarğa sélinmaqta ve qançiliri ölümge mehkum étilmekte. Otken 10 yil mabeynide qolğa élinğan ve türlük jazağa mehkum étilgen Uygur siyasi mehbuslarning zor bir qismini diniy sevebidin qolğa élinğan kişiler teşkil qilidu.
Hitay hakimiyitining Şerqiy Türkistanda yürgüzüp kélivatqan diniy basturuş heriketliri ötken bir yirim yil davamida burunqidinmu qattiqraq davam qildi. Hitay hökümiti namaz okuş, röza tutuş ve hej qiliştek normal diniy paaliyetlernimu “qanunsiz diniy paaliyet-dep çeklidi, namaz oquğan, röza tutqan, hej qilğan kişiler “qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullandi”-dep haliğançe qolğa aldi. Mesilen “ Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning vetendin bivaste alğan ahbaratiğa asaaslanğanda 2000-yili 10-ayning 6-küni Hitay saqçi dairiliri Kona şeher nahiyisige qaraşliq Qomuşériq yézisidiki bir mesçit, 30 neper Uygurni “başqiçe namaz oqudung” senler wahabı digen bohtan bilen kolliltip tutqun qilğan.
Yene mesilen, Şerqiy Türkistanning Bugur nahiyisige qaraşliq Çumçaq yéza 4-kenttin Yasin Kiver isimlik Uygur yaş, qanun yol qoyğan dairidiki normal diniy ibadet bilen şuğullanğini seveplik, 2000-yili 6-ayda “qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullandi”-dep saqçilar teripidin tutup kétilgen.Uç ay solap qiyniğandin kéyin ,3000 ming yuen (tehminen 350$) jirimane tolétip qoyup bergen, U turmidin çiqip, yézisiğa kilişige, kenit sikritari, çaqirip işhanisiğa solivélip, uning musulmançiliq étiqadiniy depsende qélip mejburlap haraq içurgen ve bundin kéyin haraq içisen, jüme namiziğa barmaysen, başqilarni namaz oqumasliqqa devet qilisen, eger iytqinimni qilmisang yene turmige apirip birimen”-dep tehdid salğan.
Hitay hökümitining normal diniy paaliyetlerge qaratqan teqipleş qilmişliri, ötken yili ramizan iyida téhimu evjige çiqqan.
Gerçe okutquçi, okuğuçi ve hökümet hizmetçilirining normal diniy paaliyet bilen şuğillinişi Hitay qanunida çeklenmigen bolsimu Şerqiy Türkistanning Uygurlar ziç jaylaşqan rayonlirida türlük çek-çikidin aşqan, hetta intayin bimene belgilimiler çiqirélip Uygur okutquçi, okuğuçilarning ve hökümet hizmetçilirining röza tutuşi, namaz okuşi qattiq çeklengen, hilapliq qilğuçilar qattiq jazalanğan.
Mesilen “Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning muhpiri Uçqunning vetendin bivaste yolliğan ahbaratida bayan qilinişiçe, ötken yil ramizan iyi kirişi bilen, Hitay hökümiti, zandarma, saqçi ve paylaqçilarni işqa sélip, röza tutuşni çekleş, mesjidlerde tirave namizi oquşqa yol qoymasliq, iptarliq sétilidiğan bazarlarni mejburi taqaş qatarliq çektin aşqan tedbirlerni işlétip, Uygur musulmanlarning ramizan iyidiki normal ibadet paaliyitige buzğunçiliq qilişqa urunğan, buningdin taşqiri, mesjıdlerning yuqiri avazliq kanaylirini sokup taşlap, zohurluq ve iptar vaqtida mehellilerge mehsus közetçi ve paylaqçilarni quyup kimning röza tutqan-tutmiğanliğini, kimlerning mesjidke birip namaz oquvatqanliğini bir birlep tekşurgen. Hetta keçki tirave namizi mezgilide, saqçi maşiniliri signallirini boluşiğa qoyuvétip, mehellimu mehelle çarlaş élip bérip, kişilerni qattiq vehimige salğan..
Kişini téhimu ğezeplenduridiğini şuki, ramizan mezgilide,Uygurlar barliq idare jemiyet ve mekteplerde qaysi Uygurning roza tutqan-tutmiğanliğini éniqlaş, roza tutqan bolsa qesten buzivitiş üçün her küni çuştin burun bir vaq kolliktip tamaq orunlaşturup, hemme Uygurni uni yiyişke mejburliğan. Bundin taşqiri ramizan iyi kiriş harpisida Qeşqer, Hoten, Aqsu qatarliq Ugyurlar ziç olturaqlaşqan rayonlarda vilayet, nahiye, ve şeherlik maarip idariliri mehsus uqturuş tarqétip, oqutkuçi ve ukuğuçilarning röza tutuşuni qet’i meni qilğan. Şundimu hatirjem bolalmay, maarip idariliri her bir mektepning mudiri bilen, mektividiki oqutquçi –oquğuçilarning roza tutmasliğiğa kapaletlik qiliş toğrisida tohtam tüzgen. Mektep mudiri oqutquçilar bilen tohtam tuzgen, oqutquçi sinipidiki her bir oquğuçisi bilen tohtam tüzgen, oquğuçilar “roza tutmaymen. Namaz oqumaymen”-dep vediname yizip bergen.
Yene mesilen “Şerqiy Tirkistan Informatsiyon Merkizi”ning muhpiri Tömür Çoqining vetendin bivaste yolliğan bir ahparatida iytilişiçe, ötken yilqi ramizan iyining bişida, Hoten pidagogika téhnikomiğa orunlaşturulğan hökümet paylaqçiliri etigen-keçte işik-derizilerni marlap yürüp, roza tutqan 16 neper oqutquçini iniqlap çiqqan. Netijide mesul dairiler, bu oquğuçilarning ikki ayliq muaşini tutp qélip, ularni iqdisadi jehette qiyin ehvalğa çüşürüp qoyğan.
Bundin başqa Şerqiy Türkistandiki aliy mekteplerde Uygur oquğuçilarning namaz oquşi ve diniy paaliyetlerge qatnişişi qattiq çeklengen, hilapliq qilğanlarğa mekteptin heydep, yaki qamaqqa élip jazaliğan. Mesilen: “Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning vetendin bivaste alğan ahbaratiğa asaslanğanda 99-yilning ahirqi yirimi ve otken yil davamida “Xinjang Binakarliq quruluş mektivining oquğuçisi Sattar Abliz “Xinjang Univirsiti” ning oquğuçisi Qudret Tömür “Xinjang Sanaet Inistituti”ning oquğuçisi Heyrigul Turğun qatarliq 7 neper Uygur oquğuçi “namaz oquğan” “qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullanğan”-digendek tohmetler bilen, mekteptin heydelgen, yaki bir yildin üç yilğéçe qamaqqa mehkum étilgen.
Bundin başqa Hitay hökümiti yene,Uygurlarning diniy étiqadiğa qaritilğan çekleşni téhimu kuçeytiş üçün yéngidin mesçit silişni qattiq çekleş bilen bille, bundin ilgiri silinip, jamaet hizmitide bolup kilivatqan kona mesçitlernimu türlük bahaniler bilen çiqip taşlap, Uygurlarni diniy paaliyet sorunliridin mehrum qaldurmaqta.
Mesilen: “Şerqqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning vetendin alğan melumatiğa asaslanğanda Hitay hökümiti, ötken yili 8-ayda Hoten rayoniğa qaraşliq Qariqaş nahiye bazirining özidila “mektepke yiqin, maaripqa tesir yetküzdi”- digen bahane bilen 12 meçitni çéqip taşliğan. Undin başqa bu yil 1-ayda Üçturpan nahiyisidiki Qazan Bulaq mesçiti “rozi héyit namizini Erebistanning vaqti boyiçe bir kün burun oquvalğan, mesçitte toplunup yiğin açqan”- digen bahaniler bilen çiqip taşlanğan.
Kommonist Hitay hökümiti Uygurlarning diniy étiqadini yalğuz çekleş ve basturuş bilenla yoqitivitelmeydiğanliğiğa közi yétip, başqiçe bir neyrengvazliqnimu işqa salmaqta. Yeni “diniy sotsiyalizim işliri üçün hizmet qilduruş”-deydiğan tolimu bimene çaqiriğini kötürüp çiqip bir tereptin diniy şehislerni, hökümetning sözini angglaydiğan, atalmiş “ vetenperver diniy zat” boluşqa mejburlisa yene bir tereptin barliq diniy paaliyet sorunlirini mehsus kompartiyening siyastlirini, milletler itiipaqliğini, hetta markisizmliq dinsizliq terbisini élip bériş soruniğa aylandurmaqta.
Mesilen: “Şerqiy Türkistan Informnatsiyom Merkizi”ning vetendin bivaste alğan melutliriğa asaslanğanda hazir Şerqiy Türkistandiki mesçitlerde imamliq qilivatqanlar jamaet sayliğan, diniy bilimi mol heqqii çin musulman emes belki hökümet sayliğan ve ayliq beridiğan, hökümetning buyriqini şertsiz ijra qilidiğan çala savat atalmiş “ vetenperver diniy zat” lar iken.
Hökümet bu “ vetenperver diniy zatlar”ni vaqti –vahtida yeğip ularğa milletler ittipaqliği terbiyisi, vetenning birligini qoğdaş terbiyivi ve muqimliq terbiyisi bériş arqiliq ularning atalmiş “vetenperverlik rohi”ni küçeytidiken hemde, ulardin mesjidlerge bérip jamaetlerge kompartiyening siyastlirini, milletler ittipaqliğini hetta dinsizliqni teşviq qilişni telep qilidiken. Eger ret qilğuçiler bolsa qattiq jazağa tartilidiken.
Mesilen, Şerqi Türkistan diki hökümet gezitliridin bolğan “Hoten geziti”ning 1999-yili 29-oktebirdiki bir paeçe heverning mezmuninğa asaslanğanda Hitay hokmiti , Hoten vilayitige qaraşliq Qaraqaş nahiye baziri 16- kenit Oybag mesjidining Imami Memetelini mesjidde Hitay kompartiyesining sisaysetlirini teşviq qilişqa qistiğan bolsimu, bu imam ret qilğanliqi üçün, Hitay dairliri uni imamliqiti élip taşlap éğir jerimane qoyuş bilen birge uni yene “ qanunsuz diniy paaliyetler bilen şuğulklanğan”- degen bohtan bilen qolğa alğan.
Hitay hökümiti Uygurlarni diniy terbiyedin mehrum qaldurup ahirida dinsizlaşturuş mehsitige yétiş üçün barliq diniy mekteplerni tarqirivetken idi. Buning bilen diniy terbiye élişni arzu qilğanlar çarisiz qélip diniy oquşni intayin mehpi oquşqa mejbur bolğan. Biraq Hitay dairliri buninğimu yol qoymay yuşurun diniy telim élivatqanlarni, oqutqanlarni qattiq jazlaiğan hetta kiçik balilarnimu turmige sélip qiyniğan. Mesilen, “Şerqi Türkistan Infarmatsiyon Merkizi”ning vetendin bevaste alğan bir ahbaratida körsétilişiçe bu yi 7-ayning 27-küni Şerqiy Türkistanning Hoten şehrige qaraşliq bir yezisida Hitay dairliri yuşurunçe diniy telim élivatqan tehi 16 yaşqa tolmiğan 2 Uygur balini qolğa alğan ve ularni qattiq qiynap soraq qiliş arqiliq ular bilen bille oquydiğan başqa 18 balining ismini iqrar qildurğan. Ularning içide 7 yaşliq godek balilarmu bar bolup, saqçilar bu balilarnimu tutup kilip her berige 300-500 yuandin jerimane qoyğan. Ularni oqutqan kişini bolsa, mal-mülkini musadire qélip özini bir ay qamap qoyğan. 
Yene mesilen, “Şerqi Türkistan Infarmatsiyon Merkizi”ning muhbiri Abdullah Pamirning vetendin bivaste yolliğan melumatiğa asaslanğanda, Hotenlik meşhur diniy zat Eziz Somen bu yil 6-ayda Urumçide Hitay saqçiliri teripidin qolğa elinğan,
Bu kişi esli Şerqi Türkistanning Hoten Rayonidin bolup, diniy ilimge kamil, natiq ve ésil- ehlaqi-peziletlerge muvapiq yurtdaşlirining hörmitige sazaver bolğan, köpligen diniy şagitrlarni yétişturgen idi. 1994-yili Hitay saqçi daitrliri uni “qanunsuz şagirt terbiyeligen, milliy bölgünçilikni terğip qilğan” degendek bohtanlar bilen qolğa almaqçi bolğanda, sézip qélip qéçip kitip 6 yildin béri qéçip yürüşke mejbur bolğan.
Yene mesilen “ Şerqi Türkistan Infarmatsiyon Merkizi” ning vetendin bevaste alğan melumatiğa asaslanğanda, Şerqi Türkistandiki hökümat qurğan birdin bir ali diniy oquş orni bolğan “Xinjiang Islam Inistituti” hazir yepiliş hevipige duç kelgen. Sevebi, yéqinqi yillardin beri, Uygur musulmanlarğa qaritilğan dinni çekleş ve basturuş tesiride Hitay hökümitining mezkur mrkteptiki oqutquçi ve oquğuçilarğa bolğan nazariti ve oqutuş işliriğa bolğan arilişişi küçiyip ketken. Birqisim oqutquçi-oquğuçilar “qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullandi” “eksiyetçi diniy teşkilatqa qatnaşti”-digendek tohmet bilen tutup kétilgen. Derslik pirogrammisiğa “Zhonggu kompartiye tarihi”atalimiş “Xinjangning yerlik tarihi” “markisizimliq din qarşi” “ Ding Xioping eserliri”qatarliq héç zörüriti bolmiğan mektepning esli oqutuş meqsitige zit kilidiğan dersliklerni mejburi orunlaşturup, bir qisim diniy dersler qaldurulğan.
Netijide bu mektep, diniy oquş orniğa emes, eksiçe hökümetning siyasetlirini teşviq qiliş orniğa aylinip qalğili turğan. Bu ehvalğa narazi bolğan Muhemmet Abdullah Hajim ve Yusup Hajim isimlik eng yaramliq ikki oqutquçi “hökümetning diniy siyasitige qarşi çiqti”-digen tohmet bilen 2000-yili 10-ayda qolğa elinğan arqidinla inistitut mudir meşhur diniyu alim Muhemmet Salih Damolla hajimni mejburi pensiyege çiqirivetken, buning bilen mektepning oqutuş işliri qalaymiqanlişip, oqutuş supiti eğir derijide tövenlep ketken, netijide bu mektepte oqup heqiqi diniy bilim élişqa közi yetmigen oquğuçilar, <vaqtimiz bihude israp bolmisun>- dep, mektepni bir –birlep terk étişke başliğan. 
Demek, kommunist Hitay hakimiyitinig diniy sahege qaratqan besimi, ve qopalliq bilen arlişiş aqivitide, Şerqi Türkistandiki birdinbir diniy oquş orni bolğan “Xinjiang Islam Inistituti”- mana şundaq harablişişqa yuüz tutqan.

Hitay hökümiti Uygurlarğa qarita planliq tuğut siyasitini 1988-yilidin başlap yürgüzüp kelmekte.
Hitayning stastikisi boyiçe alğanda Şerqi Türkistanning umimi yer kolimi 1 milliyyom 600 mimg kvadrt.km. Uygurlarning nopusi 8 milliyyon kelidu, ( Yuqurqi san Hitay istatiskisidi san bolup Uygurlarning heqiqi nopus sani 20 milyon etrapidadur ) Hitay ve çetel alimlirining eng yéngi tekşrüşige asaslanğanda, Şerqiy Türkistandiki neft, altun, kömür, tebii gaz ve başqa qimmetlik yer asti ve yer üsti bayliqlarning saqliniş zapisi intayin mol bolup, bu jehettin alğanda Şerqi Türkistan zémini dunya boyiçe kem tepilidiğan tebii bayliq ambiri hesaplnidu.
Muşularğa asaslinip turup Uygurlarning 8 milliyyom nopisini Şerqi Türkistanning yer kolimi ve tebii bayliqliriğa nespetleşturup körsek, Şerqi Türkistanda Uygurlarğa qarita plaliq siyasitini yürgüzüşning qilçe zoruriyiti yoqliğini, Uygurlar, şu bayliqlarning hemmisini ems, az bir qismidinla paydiliniş imkaniğa ege bolğanda hem 2, 3 emes, belki 10, 20 din baliliq bolğan teqdirdimu, azade ve bayaşat yaşişi tamamem mumkin ikenligini körüp yételeymiz.
Lekin Hiytay hökümiti pütün kan bayliqliri döletke teve, uni dölet bir tutaş açidu ve başquridu digen mutihem qanuni çiqirip, Şerrqi Türkistaning bayliqlirini haliğançe bulap talidi. Bu bayliqlarning igisi bolğan Uygurlarni aşliq, pahta ve başqa türlük ham-eşyalrni yétiştüridiğan namrat, qalaq, dölet yançiliriğa aylandurup qoydi!
Téhi qilçe nomus qilmastin Uygurlarning bügünkidek namrat ve qalaq haletke çüşüp qélişni plansiz perzent körgenlikige qaritip qoyup, planliq tuğut siyasitini yolğa qoyuş arqiliq “Uygurlarni namratliq ve qalaqliqtin qutuldurimiz “ dep özining esli muddaaisini yuşuruşqa urundi. 
“Plamliq tuğut siyasiti” aldi bilen şu dölet yaki rayonda nopusning eşişini tézgenleşni mehset qilğan bolidu. Lekin Uygurlarğa qattiq qol planliq tuğut siyasiti yürgüzülup hetta tuğulup bolğan bovaqlar “ plandin sirt tuğulğan”- dep boğup öltürilivatqan bir şaraitta, her küni yüzmingliğan Hitay köçminini Şerqi Türkistanğa kélip yerleşti. 
Buningdin 10 yil burun Hitayning stastikisi boyiçe, Şerqi Türkistanda Uygurlar nopusi 7 milliyyon, Hitay nopusi 6 milliyyom idi. Hitayning ötken yilqi nopus sitastikisiğa asaslanğanda, Uygurlarning 8 milliyyon bolup planliq tuğut yolğa qoyulğan ötken 10 yil davamida 1 milliyyon nopus artqan.
Buningdin éniq körünüp turuptiki, Uygurlarğa yürgüzülğan planliq tuğut siyasiti hergizmu Şerqi Türkistanda nopusning eşişini tézginlep, Uygurlarni namratliqtin qutulduruş bolmastin del eksiçe, Uygurlarning köpiyişini tézginleş hesaviğa tehimu köp Hitay köçminige yaşaş zemini hazirlaş, yene birsi Uygurlarni Şerqi Türkistanda az sanliq urunğa çüşürüp qoyuş arqiliq téz arida assemilatsya qélip tugutişni mehset qilğan siyasi suyqettur.
Undaq bolmiğanda, Hitay hökümitining Şerqi Türkistanğa keleçekte yene bir qançe yüz milliyyon Hitayni köçürüp çiqişni planlavatqinini neme dep çüşüniş mumkin?
Şerqi Türkistanda Uygurlarğa yürgüzilivatqan planliq tuğut siyasitining pütünley mejburlaş ve zorluq bilen élip berlişi, Uygur aniliri ve tuğuluş aldida turğan bovaqlarğa qarita insanliqqa yat qebih jinayetlerning sadir qilinivatqini hem atalmiş “planliq tuğut siyasiti”ning Uygurlar üçün yene bir türlük milliy zulum ve insani heq hoquqlirining eğir depsende qiliniş mesilisige aylanğanliqini körsetmekte.

“Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi” yéqinda Hoten vilayetlik partkom ve memuri mehkimisining " “Pilanliq tughutni yenimu küçeytiş” heqqidiki toluq tékistini qolgha çüşürdi. 
Hoten vilayiti Şerqiy Türkistandiki Uygurlar eng köp jaylaşqan, eng namrat rayonlardin biri. Hoten rayonidan ahalining 95%ni Uygurlar, bularning 90%ni déhqanlar teşkil qilidu. Şunga Hoten hökümet dairliri çiqarghan bu höjjet, Hitay hökümitining Uygurlargha yürgüzivatqan “pilanliq tughut siyasiti”ning mahiyitini çüşünüşte yahşi örnek bolalaydu. 
Mesilen mezkur “höjjet”ning “pilanliq tughutqa bolghan yétekçilikni heqiqi küçeytiş”-digen qisimda her derijilik partiye, hökümetlerning 1-qol başliqlirining, pilanliq tughut hizmitining asasliq mesulliri ikenligini, ularning ayrim ayrim halda pilanliq tugutqa rehberlik qiliş kizmet gurpilirining birinji ve ikkinji başliqliqini üstige éliş kirekligini, undin başqa yene, nahiye, yéza ve kenittin ibaret üç derijilik kadirlarningmu, bivaste halda pilanliq tughut kizmitini tutişi kirekligi-bu arqiliq, rehpiri kadirlarning pilanliq tughut hizmitige bolghan rehperlikni aşuruş kirekligi bayan qilinghan.
Bu yerde şuni çüşünüş mumkinki, Hitay hökümiti, Uygur rayonigha qaratqan pilanliq tughut hizmitini işlepçiqirişni yükseldürüş, helqning turmuş seviyesini yahşilaşqa ohşaş eng zörür mesililerdinmu üstün turidighan muhim siyasi hizmet -qilip qoyghan, şunga, şunçe köp, mehsus pilanliq tughut hizmitini işleydighan organ bu hadimlar bolişigha qarimay, jaylardiki barliq kadirlardin pilanliq tughut hizmitini işleşni telep qilghan.
Mezkur höjjetning <1998-yildin 2000-yili 4-ayghiçe tughulghanlarni qayta tekşürüp éniqlaş> -digen qismida, hökümetning pilanliq tughut siyasitini yahşi ijra qilmighan her derijilik emeldarlarni jazalaş tedbiri otturigha qoyulghan bolup, 2000-yildin başlap pilandin sirt tughuş ehvali körülse, nahiye ve şehelerning 1-qol emeldarlirining mesuliyiti sürüşte qilinidighanlighi, yéza-bazrlarda bir bala pilandin sirt tughulup qalsa, yéza-bazar başliqlirining bir ayliq maaşidin 10 künluk iş heqqi tutup qilinidighanlighi, eger ikki bala pilandin sirt tughulup qalsa, jazani éghirlitidighanlighi, tughulghan buvaqlarning sanini kam yaki hata melum qilghan emeldarlar vezipisidin élip taşlinip hizmitidin heydilinidighanlighi hetta qanun orunlirining bir terep qilişigha tapşurup bérilidighanlighi bayan qilinghan.
Buningdin melumki, kommonist Hitay hökümiti -töven qatlamdiki nahiyr ve yéza kadirlirigha qattiq bésim qiliş arqiliq, ularni jan-jehli bilen pilanliq tughut siyasitini ijra qilişqa mejburlighan.Hitayning bu hil bésim siyasiti tüpeylidin, keng Uygur yéza-qişlaqlarda Hitayning pilanliq tughut siyasitini ijra qilivatqan mensepdar şehisler, jazaliniştin qorqup, öz hizmitini intayin qopalliq, hetta zoravanliq bilen yürgüzmekte. “Pilanliq tughut”siyasitige qarşi çiqting-dep, kişilerni halighançe uridighan, éghir iqdisadi jirimane qoyidighan, qilmişlar köplep sadir bolmaqta. Téhimu içinişliq bolghini şuki, éghir ayaq ayallar mejburi yusunda-dohturhanigha yalap, élip bérilip, qarnidiki 5, 6 ayliq bolghan, hetta, tughuluşqa neççe künlükla qalghan buvaqlar öltürülmekte, dunyadiki héçbir ayal zatning béşigha kelmigen, dunyada ikkinji bir misali tépilmaydighan, bu hil vehşiyane jinayet minglighan Uygur anilarni tugimes azaplargha duçar qilmaqta. Mesilen “Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning vetendin igeligen bir melumatida bayan qilinişiçe, ötken yili küzde Şerqiy Türkistanning turpan şehiride, kişining yürigini ézidighan mundaq bir veqe sadir bolghan.
Turpan şehiride olturuşluq, Heyrinisahan isimlik 32 yaşliq Uygur ayal, 99-yili 11-ayda, Ehmetjan isimlik 36 yaşliq bir kişige yatliq bolghan. Eslide bular ilgiri bir qétim toy qilghan bolup, her ikkisining ilgiri turmuş ortaqlighidin birdin perzenti bar iken. Lékin u balilar hazir ular bilen birge emes bolup, Ehmetjanning oghli ilgiriki ayali bilen turidiken, Heyrinisahanning qizi apisining aldida iken. Ular “ikkimiz yéngidin toy qilduq, uning üstige hazir aldimizda turidighan perzentimiz bolmighandin kéyin hökümet ruhset qilar” digen umidte, bir perzentlik boluş qararigha kilişken, likin heyrinisahan qorsaq koturup, beş ayliq bolghanda pilanliq tughut hadimi tekşürüp kirip,” pilandin sirt hamile bopsiz, balini derhal alduriviting”-digen, er u ayal ikkisi, munasivetlik orunlargha bérip, ehvalni çüşendürgen, qançe yélinip yalvurghan bolsimu önimi bolmighan. Pilanliq tughut hadimliri künde kilip balini aldurivitişke qistighan. Erning idarisidikiliri eger balini aldurivetmise uni iştin heydeydighanlighini iytqan. Heyrinisahanning yöldişi amalsiz balini aldurivitişke qoşulghan. Lékin Heyrinisahan balini tughuş arzusi bek küçlük bolghaçqa, ikkisi meslihetlişip, erni mesuliyettin halas qilip, hizmitini saqlap qéliş üçün ikkisi hazir vaqtinçe ajrişidighan, Heyrinisahan başqa yerge qéçip bérip oghurluqçe tughidighan, kéyin iş bésiqqanda qayta yarişivalidighan bolghan. Şu arqili balinimu, erning hizmitinimu saqlap qilişni oylighan Heyrinsahan, her qandaq éghirçiliqqa çidap, balini saq-salamet tughuş qararigha kelgen. Ular rastinla ajraşqan ve Heyrinisahan oghurluqçe yénggiş üçün Piçan nahiyisidiki bir tuqqunining öyige ketken. Bir ay ötkende, Turpandiki héliqi pilanliq tughut hadimi, izdep yurup, Heyrinisahanni Piçandiki yuşurunup turghan jayidin tépivalghan ve derhal Turpangha bérip balini aldurivétişke qistighan. Heyrinisahan yene qéçip, Tohsun nahiyisidiki bir tuqqinining öyige yuşurunghan, aridin bir yirim ay ötkende yene aşkarilinip qélip, ahirqi qétim Turpandin 300 neççe kilomitir yiraqliqtiki, Qaraşeherge qaraşliq bir taghliq rayonda çarviçiliq qilidighan yene bir tuqqinining öyige kilip panahlanghan. Kim bilsun, Heyrinsahanining ay-küni yéqinlişip qalghan bir peyitte, héliqi Turpanliq pilanliq tughut hadimi bu yernimu bilivalighan. Bu qétim u ikki saqçini birge élip kelgen bolup, Heyrinisahanining yélinip yalvuruşliri, nale -peryadigha qulaq salmay, uni huddi jinayetçilerdek mejburi yalap, Turpangha élip kilip, dohturhanining opiratsiye böümige tapşurup bergen. Dohturlar uni tughut karvitigha baghlap, hamile öltürüş okuli urghan. Esli balining tughulişigha beş-alte künla qalghaçqa, okul tesir qilmay bala tirik tughulghan. Bala oghul iken. Dohturlar buvaqqa yene bir qitim okul urup, bu behitsiz buvaqni anisining köz aldida ültürgen! 
Perzentini yoruq dunyagha köz açturuş üçün, hisapsiz bedellerni tölep yene arzusigha yételmigen biçare ana bu dehşetlik pajiege berdaşliq birelmey nirvisidin adişip qalghan. Şu kunlerde Turpangha barghan her qandaq Uygur bu éçinişliq hikayini anglaydiken. 

Hitayning vehşiyane “pilanliq tughut siyasiti” ning qurbanigha aylanghan Heyrinisahanni Turpan koçilirida uçritalaydiken.
Heyrinsahanning pajiesi, muşu hildiki pajielerning biri, halas. Bundaq pajieler Şerqiy Türkistandiki pilanliq tughut siyasiti yürgüzülgen ötken 12 yil mabeynide minglap yuz berdi.
Yene Hoten vilayetlik partikum ve memuri mehkimisining “pilanliq tughut hizmitini yenimu kuçeytiş heqqidiki yuqariki “qarar”ning altinji maddisida, Uygurlarning pilandin sirt hamililik boluşining aldini éliş üçün, pilanliq tughut hadimlirining yiza-kenitlerde ayda bir qétim öymu-öy ziyaret qilip, ayallarning hamililik bolghan-bolmighanlighini tekşürüş tüzimini ornitişi kirekligi, hamildarliqtin saqliniş halqisi saldurghan ayallarning, başqa jaylargha bérip, halqini oghurluqçe aldurivitişining qattiq aldini élişi lazimlighi, eger halqini alduruş toghra kelse, jezmen nahiyilik yaki yéziliq “pilanliq tughut punkitlirining testiqini élişi kirekligi, eger her derijilik dohturhanilar, her qaysi “pilanliq tughut komititliri teripidin silinghan hamildarliqtin saqliniş halqisini özi bilgençe élivetse, ularning javapkarlighini qattiq sürüştürüş, javapkar dohturni hizmitidin qaldurup 10 ming yuen jirimane qoyuş lazimlighi körsitilgen. “Qarar” ning mezkur maddisida yene, <yézilarda üç bala tuqqan ayallarni jezmen menggu tughmasliq opiratsiyesi qildurivitiş kirek> -dep alahide tekitlengen.
Bu maddidin şu éniq körünüp turuptiki, Hitay hökümiti, “pilanliq tughut” niqabi astida Uygurlarning neslini qurutuş üçün insan qilipidin çiqqan faşistik çarilerni qollanmaqta.
Növette Uygur yézilirida, yéza ayallirini huddi mehbuslardek qattiq nazaret astigha élip mejburi halqa salduruş, mejburi tughmasliq opiratsiyesi qilduruş, her küni küzige kirivilip mejburi tekşürüş işliri omomi hadisige aylanghan. Bu hal, Uygur ayallirini rohi jehettin azapqa silipla qalmastin, téhimu yamini ularning salametligini nabut qilmaqta.
Çunki, mezkur “qarar”ning “ pilanliq tughut hizmitide saqlinivatqan mesililer”-digen qismida <yéza derijilik pilanliq tughut punkitlirida tibbi téhnika hadimliri kemçil, esleheliri toluq emes, pilanliq tughut hadimlirining süpiti töven>-dep étirap qilghinidek, Hitay hökümitining, yéterlik tibbi şert-şaraitlerni hazirlimay turupla, Uygur ayalliri üstide, halqa séliş, tughut çekleş ve bala alduruş opiratsiyelirini élip bérişi, Uygur ayalliri üçün aşkare ziyankeşliktin başqa nerse emes.
Şerqiy Türkistandiki hökümet gizitliridin bolghan <Hoten giziti>ning 1-sintebirdiki sanida körsitilişiçe, peqet bir Hoten nahiyisining özide, bir yil içide tughut yişidiki ayallardin 45 mingi bolup, buningdin 30 ming 400 ayalgha, uzun muddetlik tughut çekleş tedbiri qollonulghan.
Buningdin korivilişqa boliduki, Hoten hökümet dairliri, biz yoqarida tilgha alghan “pilanliq tughut siyasiti”ni yénimu küçeytiş heqqidiki qararda éytqanlirini, emeliyette qattiq qolluq bilen ijra qilghan.
Yene mesilen, “Şerqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi”ning hevirige asaslanghanda, 99 -yili 6-ayning 20-küni tughuş aldida turghan 28 neper Uygur ayal, Peyzivat nahiyilik pilanliq tughut hadimliri teripidin nahiyilik tughut çekleş dohturhanisigha mejburi élip kelgen, hökümet bu ayallarni “pilandin sirt hamililik” bolghan dep, Peyzivatning her qaysi yéziliridin tutup kelgen bolup, dohturhana bu ayallarni bir birlep opiratsiye qilip, ularning baliyatqusini késip élivetken. Baliyatqu içidiki 7-8 ayliq bolghan buvaqlarni öltürüp élip taşlivetken. Opiratsiye jeryanida, bu ayallarning içidiki Qemberhan, Mukerremhan qatarliq yette neper ayal neq meydanda qansirap ölgen. Ularning yişi 25 yaştin 34 yaşqiçe iken.
Hazir Germaniyening München şehiride siyasi panahliq tilep turivatqan hazirçe ismini aşkarilaşni halimighan bir dotsint dohturning bayan qilişiçe, hazir Şerqiy Türkistanning her qaysi jayliridiki dohturhanilar, kireklik şaraitlarni hazirlimay turupla, Uygurlarni türkum-türkumlep, mejburi tughmasliq opiratsiyesi qidurghaçqa,opiratsiye jeryanida ve opiratsiyedin kiyin ölüp kitiş ve eghir kiselge giriptar boluş nisbiti yuqiri iken. Uning ustige, Uygur yéza-ayallirining mutleq köp qismi intayin namrat, medeniyet sapasi bek töven, şuningdek héçqandaq tibbi savatqa ige bolmighaçqa, dohturhanidiki emeliyetlerdin saq çiqsimu, ailisige qaytqandin kéyin yiterlik kütüşning bolmaslighi, éghir jismani emgek sevebidin, omumyüzlük digüdek omurluk jismani asaretlerge duçar bolidiken.
Hulase qilip éytqanda, kommonist Hitay hakimiyiti Şerqiy Türkistanda Uygurlargha yürgüzivatqan atalmiş “pilanliq tughut” siyasiti, qandaqtur, Şerqiy Türkistanda, nopusni tézginlep, heliqqe “behit” yaritişni meqset qilghan ijabi tedbir bolmastin, eksiçe, Uygurlarning neslini qurutuşni közligen, Uygurlarning insani heq-hoquqlirini depsende qilidighan, insaniyetke qarşi qollunulghan yavuz jinayi qilmiştur! 

HATIME 

Yuqarqi pakitlardin şuni körivilişqa boliduki, kommonist Hitay hökümiti Uygur helqige zulum salmaqta, Uygur helqining insani heq-hoquqlirini halighançe depsende qilmaqta, tarihta insaniyet medeniyitige öçmes tohpilerni qoşqan bir qedimiy milletni yoq qilip taşlaşqa urunmaqta. 
Zulum bar yerde qarşiliqning boluşi muqerrer!
Hitay zulmining künsayin küçiyişige egişip, Uygur helqining sevir-taqiti tolup, zoravan Hitay hakimiyitige bolghan ghezep-nepriti goya partlaş aldida turghan ghayet zor yüşürün volqangha aylinip birivatidu.

Bosiniye Hirsek, Kosovo ve Şerqiy Timorda yüz bergen pajielerning Şerqiy Türkistandimu meydangha kilişi peqet vaqit mesilisi bolupla qaldi. Eger Şerqiy Türkistandiki heterlik veziyet jiddi küzütülüp, Hitayning zoravanliq qilmişlirigha vaqtida çek qoyulmisa, dunya ehli, Şerqiy Türkistanda yéqin kileçekte yüz bérişi mumkin bolghan dehşetlik milliy toqunuş ve irqiy qirghinçiliqning guvaçisi bolup qalidu!

Sheqiy Türkistan Information Merkizi