Biz Şerqiy Türkistandiki insan heqliri weziyiti heqqide teyarliğan aldinqi qétimqi dokilatimizda, bu yil afrel eyidin başlap Şerqiy Türkistanda, mehsus Uygur musteqilçiirini yoqutuşqa qaritilğan, yengi bir nowetlik "qattiq zerbe bériş " herkitining başlanğanliğini, afrelning otriliridin, augustning ahirğiçe bolğan, herketning birinçi we ikkinçi basquçlirida, birqançe ming Uygurning siyasiy eyipler bilen qolğa elinğanliğini,100 din artuq siyasi mehbusqa ölüm jazasi bérilip neq meydanda étip öltürülgenligini, 500 din artuq Uygurning turluk muddetke eğir qamaq jazasiğa höküm qilinğanliğiğini, tutulğan başqa birmunçe kişilerning sot-soraqsiz solaqta yétiwatqanliğini éniq pakitliri bilen bayan qilip ötken iduq.
     Sentebirdin başlap, téhimu éniq qilip éytqanda,"11-sentebir weqesi" yüz bergendin tartip,dekabirning ahirğiçe bolğan ötken uç aydin artuqraq waqit içide, Şerqiy Türkistandiki insan heqliri weziyiti yenimu yamanlaşti. Hitay hökümiti, "11-sentebir weqesi "ni bahane qilip, "helqara térorizimğa qarşi ortaq kururişiş" niqawi astida, bir tereptin heqara jemiyetke Uygurlarni "térorist" qilip korsutuşke urunsa, içki jehette, Şerqiy Türkistandiki Uygurlarğa qaratqqan siyasiy bésim we basturuşni hesilep kuçeytti.bu yil afrelda başlanğan "qattiq zerbe beriş" herkitini qaytidin yürgüzüp, yene köpligen bigunah Uygurni turluk siyasiy betnamlar bilen qolğa aldi.diniy sahege qaratqan bésimni pewquladde küçeytip, musulmanlarning ramazan éyi we röza heyiti mezgilidiki normal diniy paliyetlirige tosqunluq qildi,diniy zatlarni we normal diniy telim eliwatqan oquğuçilarni jazalidi.
     Undin başqa aldinqi üç ay dawamida Şerqiy Türkistandiki yerlik zawut-fabrikilardin, Uygurlarni türküm-türkumlep iştin boşitiş ehwalliri yüz bérip, Uygurlarning işsizliq nispiti téhimu éşip ketti.
Biz bu heqtiki tepsilatlarni, töwendiki birqançe temilar boyiçe konkirit bayan qilip ötimiz.

     1. Hitay Hökümiti, "11-Sentebir Weqesi "ni Bahane Qilip Uygurlarni Térorizimning Qurbaniğa Aylanduruşqa Urundi.

     Hitay hökümiti " 11-sentebir weqesi " kéyin, bu mudihiş pajieni sadir qolğuçi yawuz téroristlarning islami jihat bayriğinikoturwelişi we esli kélip çiqişi musulman boluşi seweplik dunyada bir mehel islamğa we musulmanlarğa qarita düşmenlik keypiyatining baş kötürgen, pütün dunyaning diqqiti helqara térorizimğa qarşi kureşke merkezleşken bir şaraitta, özining Şerqiy Türkistanda Uygurlarğa yurguzup keliwatqan zorawan başturuş siyasitini aqlap we qanuniylaşturup,helqaraning bu jehettiki eyiplişidin saqliniş üçün, Amerikining Talibanlarğa qaratqan herbiy herkitini qollaş, hem helqara térorizimğa qarşi ortaq kuruşiş bahaniside,Uygurlarni we barliq Uygur siyasiy teşkilatlirini "térorist" we " térorçi teşkilat" dep qarilidi. Amerika başçiliğidiki keng helqara jemiyetni, Şerqiy Türkistandiki Uygurlar mesilisining kişlik hoquq, démokratiye we milli musteqilliq mesilisi emes,qandaqtur " téror mesilisi " degenge işenduruşke urundi. Hitayning yuqiri derijilik emeldarliri,şu jumlidin,Hitay taşqi işlar ministiri Tang Jiaxuen, Hitay taşqiy işlar ministirligining ahbarat bayanatçisi Zu Bangzao we Sun Yushiler, 19-sentebir, 14-, 19-oktebir, we 14-noyabir künliri Beijingde ötküzülgen muhbirlarni kutiweliş yiğinida,hemde başqa munasiwetlik helqaraliq yiğinlarda, mehsus Şerqiy Türkistan we Uygurlar heqqide söz qilip,Uygurlarğa qarita meqsetlik halda, " musulman bölgünçiler "
" Uygur musulman téroristlar " degendek selbiy atalğularni işlitip, hetta" Uygur musulman bölgünçilerning osame binladen we uning elqaide térorist teşkilati bilen alaqisi bar…" degendek pitne-éğwalarni tarqitip, özining insaniy heq-huquqliri we milli musteqilliği yolida körişiwatqan Uygurlarni, pütün dunya nepret közi bilen qarawatqan zorawan téroristlar sepige qoşuwetmekçi boldi.
     Bolupmu, 14-noyabir küni, Hitay taşqi işlar ministirligining ahbarat bayanatçisi Sun Yushi Beijingda ötküzülgen ahbarat élan qiliş yiğinida, Uygurlarning ötken 10 yil dawamida sadir qilğan atalmiş " téror pakitliri " ni kötürüp çiqip, Uygurlarning atalmiş "térorist" liqini ispatlaş yolidiki ahirqi urunişini otturiğa çiqardi. Uningda , 1990-yilidiki "Barin inqilabi", 1997-yili yüz bergen meşhur " 5-fewral Ğulja inqilawi " we 1999-yili auğust éyida Hotende sadir bolğan helqning narazliq namayişiğa ohşaş, Uygurlarning Hitay zulimiğa qarşi élip barğan narazliq herketlirining hemmisi téror pakiti qilip körsitilgen. Külkilik bolğini şuki, Şerqiy Türkistanda ötken birqançe yilda yüz bergen, térorğa hiç alaqisi bolmiğan partilaş weqeliri hemde adettiki qatilliq jinayetlirimu "téror qilmişi" diyilgen we yolsizliq bilen Uygurlarğa yüklep qoyulğan.
     Eger partiltiş weqeliri heliqning narazliq herketlirining hemmisi
"téror " hisaplinidiğan bolsa, bundaq hadisiler Hitayning içkiri ölkiliride künde digüdek yüz bérip turidu. Mesilen, Hitay ahbarat menbeliride körsitilişiçe, 2001-yili 6-mart küni Hitayning Jiang Shi ölkisidiki bir başlanğuç mektepte yüz bergen partilaş weqeside 47 oquğuçi olgen, yene şu weqedin 10 kün kéyin Hitayning Xi Jia Juang şehride yüz bergen zor partilaş weqeside 108 kişi hayatidin ayrilğan, peqet muşu bir ay içidila, Xi an şehri, Guang Dong we Hunen ölkiliride arqa-arqidin tort qétim partilaş yüz bérip 10 neççe adem ölgen, 100 din artuq adem yarlanğan. Ahparat menbeliride éytilişiçe, bu weqelerning hemmisi melum şehis yaki jinayi goroh teripidin qesten sadir qilinğan, jinayet sadir qilğuçuilarning beziliri neq meydanda ölgen bezisi kéyin tutulup jinayi jawapkarliqqa tartilğan.
     Undin başqa yene, Hitayning içkiri ölkiliridiki bezi nahye we yézilarha heliq hökümetke qarşi qözğulup, yerlik hökümetlerni igellep alidiğan weqelermu yüz bergen. Lekin, kişini ejeplendüridiğini şuki, Hitay hökümiti öz yeride sadir bolğan bundaq weqelerni héç birini " téror qilmişi ", bu weqelerni sadir qilğuçilarni bolsa "térorist" dep atiğini yoq!
     Emma Hitay hökümiti kéyinki yillardin béri Şerqiy Türkistanda yüz bergen partilaş we helqning hökümetke qarşi narazliq herketlerge, hetta adettiki jinayi qilmişlargha haman terror qalpiqini keygüzüp qattiq jazalandurup keldi. Bu yerde şu éniq könüp turuptiki Hitay hökümiti içkiri ölkilerde birhil Şerqiy Türkistanda bir hil siyaset yürgüzüp, Şerqiy Türkistanda yüz bergen herqandaq weqege siyasiy tus bérip buweqelerni térorğa bağlap Uygurlarni térorist qilip körsütüş arqiliq Uygurlarni téhimu qattiq basturup keldi.
     Mesilen, 2000-yili 9-ayda Ürümçide yüz bergen herbiy maşina partilaş weqesi esli tamamen biheterlik tedbirining yétersizligidin kélip çiqqan tesaddibi hadise bilsimu, Hitay dairliri deslep " milli bölgünçilerning qoli bulişi mumkin " digen idi. Hetta kéyinki peytlerde, Uygurlarni téroristliqta eyipleş we téhimu köplep basturuşqa bahane tepiş üçün, Şerqiy Türkistanda yüz bergen bezi partilaş weqelirining Hitay hökümet dairliri teripidin meqsetlik uyuşturulğanliğimu aşkare bolmaqta.
     Qisqisi, Hitay hökümiti " 11-sentebir weqesi " din kéyin, Uygurlarğa " térorist "qalpiğini kiyduruş üçün hemme çarilerni işqa salğan bolsimu, beribir kutken meqsidige érişelmidi. Dunya jamaetçiliği, Hitay hökümitining Uygurlar heqqidiki orunsiz töhmet we sahta pakitliriğa işenmidi.
     Jümlidin, Amerika pirizdinti George W. Bush, Amerika dölet işliri katibi Mr. Colin L. Powell we B.D.T insan heqliri komutétining reisi Mary Robinson qatarliq dunyawi rehperler, oktebir we noyabir ayliridiki Hitayğa qilğan sepiri dawamida, Hitay hökümitining Uygurlarni "térorist " diginige jawaben, Şerqiy Türkistandiki Uygurlar mesilisining tamamen kişlik hoquq we démokratiye mesilisi ikenligini, nöwettiki térorizimğa qarşi küreş herketlirini dep, démokrattiye we erkinlik pirinsipliridin waz keçilmeydiğanliğini oçuq otriğa qoyde,şuningdek,Hitay hökümitini " 11-sentebir weqesi " ni bahane qilip,uygğurlarğa qaritiğan bésim we basturuşni küçeytmeslikke agahlandurdi. Undin başqa Yawropa parlaminti we Bilgiye hökümiti, Hitay hökümitining qattiq narazliği we qarşi turuşiğa qarimay, Birükseldiki Yawropa parlaminti zalida, "Helqara Serqiy Türkistan Ilmiy Muhakime Yiğini " we 3-nowetlik "Şerqiy Türkistan (Uyguristan ) Milli Quriltiyi " ning éçilişiğa imkan hazirlap berip, Hitay hökümitining Uygurlar heqqidiki orunsiz bohtanlirini emili herkiti bilen keskin ret qildi.
     Demek, dunya ehlining Uygurlar mesiliside yuqarqidek heqqani meydanda turişi, bir jehettin, Hitay hökümitining Uygurlar heqqidiki tohmetlirining tamamen asassiz ikenligini korsetse,yene bir jehettin, Şerqiy Türkistandiki Uygurlar mesilisining dunya jamaetçiligi teripidin kişlik hoquq démokratiye we milli musteqilliq mesilisi supitide resmiy etirap etilgenligini, şuningdek,dunyadiki démokratik eller we adaletperwer insanlarning Uygurlarning derdini anglaşqa başliğanliğini körsütidu. 2001.12.30.

     2 . " 11 - Sentebir Weqesi " Kéyin Şerqiy Türkistandiki Basturuş Herketliri Tehimu Kuçeydi

     Hitay hökümiti "11-sentebir weqesi " din kéyin, Uygurlarni téroristliqta eyepleş teşwiqatini élip bériş bilen birge, bu weqedin kéyinki dunyawi térorizimğa qarşi küreş weziyitini Şerqiy Türkistandiki Uygur musteqilçilirini yoqitişning qolay pursiti dep qarap, Uygurlarğa qaratqan basturuş herketlirini téhimu küçeytti.
     Mesilen, "11-sentebir weqesi "yüz berip bir heptidin kéyin, yeni 20-sentebir küni Şerqiy Türkistanning merkizi şehri Ürümçide, Atlmiş Xinjiang Uygur Aptonum Rayuni " ning herbi we saqçi dairliri jiddi yiğin çaqirip, "11-sentebir weqesi, bizning Xin jiangdiki milli bölgünçi, térorçilarni yoqutuşimizning yahşi pursiti " dep körsetken, hemde afrelda başlanğan "qattiq zerbe bériş herkiti "ni qaytidin başlaş, gumanliq kişila bolidiken derhal tutuş, awal tutup kéyin sürüşte qiliş.." digen mezmunda barliq saqçi tarmaqliriğa jiddi buyruq çüşürgen.
     Yene, muşu ayning 8-küni Ürümçide éçilğan telefon yiğinida, Uygur Aptonum Rayuning sekirtari Wang Lequan söz qilip, " milli bölgünçiler, diniy esebiy küçler we térorçilar nöwettiki eng heterlik bolğan üç hil düşmen küçtur, biz bu düşmen küçlerge qarşi zerbe bériş herkitini qilçe boşaşturmastin uzaqqiçe élip bérişimiz kerek " dep qayta-qayta tekitligen. Yene şu künki telefon yiğinida yuqarqi üç hil " düşmen küç " lerning 12-ayning 8-künidin 2002- yili 2-ayğiçe bolğan arliqta özini melum qilişi toğrusidiki, hökümet buyriği élan qilinğan.
     Imformatsiyun merkizimizning wetende turuşluq muhpirliri arqiliq igelligen melumatliğa asaslanğanda, sentebirning ahirdin, dikabirning ahirğiçe bolğan ötken üç ay mabeynide, Şerqiy Türkistan boyiçe 3000 din artuq Uygur tülük siyasi eyip we gumanlarlar bilen saqçi dairliri teripidin qolğa élinğan, Şerqiy Türkistanning herqaysi jaylirida 12 qétimdin köprek sot yiğini éçilip 20 din artuq Uygur siyasi mehbusqa ölüm jazasi bérlip, şu küni étip ijra qilinğan.
     Bu heqtiki qismen melumatlar Şerqiy Türkistandiki Hitay ahbarat menbeliride töwendikiçe yorutulğan: mesilen, Uygur aptonum rayunluq jamaet hewipsizligi nazaritining içki qisimda tarqitilidiğan heptilik gezitining 24-sentebirdiki sanida," 9 - ayda 210 neper milli bogunçi, térorçi unsur qolğa çüşürüldi " dep hewer qilinğan.yene, " Ürümçi keçlik geziti " ning 27-oktebirdiki sanida " yéqinqi bir mezgil içide 150 neper milli bölgünçi, qanunsiz diniy unsur we térorçi qolğa élindi " dep hewer qilinğan. Yene Şerqiy Türkistandiki eng çong hökümet geziti hisaplinidiğan " Xinjiang geziti " ning 14-noyabir sanida " bu ayning aldinqi yerimida 121 neper milli bölgünçi unsur torğa çüşürüldi " dep yézilğan. Undin başqa yene, Xinjiang tor betide, Ürümçi tömür yol idarisi başliği (Hitay)ning sözi neqil keltürlüp, 11-ayning kéyinki yerimida 181 kişining tutulğanliği éytilğan we bularni " milli bölgünçi " we "téroristlar " dep izahliğan.
     Yene "Aqsu gezi " ning 6 - dikabir sanida, " otken bir ay (11-ay) içide Aqsu wilayiti teweside 30 milli bölgünçi, térorçi unsur qolğa çüşürildi " dep hewer qilinğan.
     Bu yerde şuni eskertiş alzimki, yuqarqilar, Şerqiy Türkistandiki Hitay saqçi dairliri teripidin siyasi eyip bilen aldinqi uç ay dawamida qolğa élinğan kişlerning az bir qismidinla ibaret.Hitay hökümiti bu hildiki melumatlarni siyasiy mehpiyetlik hisaplap héçqaçan heqiqi san-sifirlarni aşkare élan qilmaydu, élan qilğanliriğa bolsa meqsetlik yusunda " teroçi " degen jinayi namni qoşup qoyidu. Emilyette ular hergizmu térorçi emes.
     " 11-sentebir weqesi " din kéyin Hitay saqçi dairliri keng kölemde tutqun qiliş élip barsa, sot tarmaqliri ularğa maslişip arqa-arqidin uçuq sot yiğinlirini éçip siyasi eyip bilen qolğa élinğan Uygurlarğa ölüm jazasi we türlük éğir qamaq jazasi höküm qilğan.
     Mesilen, imformatsiyun merkizimizning wetendiki muhpirliri yolliğan melumatliridin melum boluşiçe, 24-sentebir küni Şerqiy Türkistanning Şayar nahyiside uçuq sot yiğini éçilip, siyasi eyip bilen, Erkin Talip isimlik bir Uygurğa ölum jazasi, yene 8 neper Uygurğa türlük muddetke qamaq jazasi berilgen.
     25-sentebir küni Qeşqer şehride oçuq sot yiğini eçilip, 48 neper Uygurğa siyasi eyip bilen éğir qamaq jazasi bérilgen.
     15-oktebir küni, Şerqiy Türkistanning Ğulja şehride, Ili oblastliq sot mehkimisi oçuq sot yiğini éçip, Abduhelil Abdumijit, Abdumijit Abdurahman qatarliq 6 neper Uygurğa ölüm jazasi, yene ikki Uygurğa muddetsiz qamaq jazasi élan qilğan. Bular esli, 97-yili yüz bergen meşhur " 5-fewral Ğulja inqilawi "ning asasliq qatnaşquçuliridin bolup, bularning içidiki Abduhelil abdumijit, otken yili 10- ayda Hitayning su turmiside Hitay türme saqçiliri teripidin wehşilerçe qiynap qetli qilinğan idi.
     16-noyabir küni Hotenning Lop nahyiside, Hoten wilayetlik otra sot mehkimisi açqan oçuq sot yiğinida, Yasin Iskender isimlik Uygur yaşqa siyasi eyip bilen ölüm jazasi höküm qilğan.
Undin başqa yene, 10-ay içide Aqsu şehri we Aqsu konaşeher nahyiside keyni-keynidin tört qétim höküm élan qiliş yiğini eçilip, jem,i 43 neper Uygurğa siyasi eyip bilen jaza höküm qilinğan.
     23-oktebir küni, Hoten şehride ötküzülgen höküm élan qiliş yiğinida, 6 neper Uygurğa " döletni parçilaşqa urunuş " jinayiti bilen höküm élanqilinğan, ulardin, Metrozi Mettohti isimlik bir kişige ölüm jazasi bergen.
     Yuqarda höküm élan qilinğanlarning hemmisige, " döletni parçilaşqa urunğan, qanunsiz diniy paliyetler bilen şuğullanğan…" degendek mujimel siyasi eyipler artilğan. Ölümge höküm qilinğanlar şu küni neq meydanda étip öltürülgen. Téhimu, eçinişliq bolğini, jesetler ölgüçining ailisidikilerge qayturup bérilmestin, saqçi maşiniliriğa sélinip, Hitay herbi we saqçilirining muhasiriside, şeher sirtiğa élip çiqilip, topa qéziş maşinisida kölanğan çungqur oreklerge taşlap kömiwétilgen, jesetning kolap élip kétilişning aldini éliş üçün Hitay saqçiliri jeset kömülgen jayni bir-ikki heptigiçe qoralliq nazaret qilğan!

     3. Diniy Sahege Qaratqan Bésimni Pewquladde Küçaytti

     Hitay hökümiti Şerqiy Türkistandiki musulmanlarğa qarita ezeldinla diniy kemsitiş, diniy étiqadni çekleş we dinsizlaşturuş siyasitini yürgüzüp keldi. Bolupmu yéqinqi yillar mabeynide bu hil weziyet yenimu éğirlişip, Şerqiy Türkistamdiki Uygur musulmanlar üçün yengi bir azap we zulum menbesige aylandi. Nöwette, Hitay asasi qanuni we milli teritoriyilik aptonomiye qanunidiki, puqralarning diniy étiqad erkinligi heqqide tuzulgen qanun maddiliri Şerqiy Türkistanda tamamen kuçtin qaldi.
     Hitay hökümiti kéyinki 10 yil mabeynide, diniy sahege qarita qattiq nazaretçilik ornutuş, konturul qiliş we çekleşleşni mezmun qilğan, " Xinjiang Uygur aptonum rayonining din işlirini başquruş nizamnamisi ", "Xin jiang Uygur aptonum rayonining diniy paliyetlerni başquruş heqqidiki waqitliq nizamnamisi " we " Xin jiang Uygur aptonum rayonining diniy wezipe öteydiğan hadimlarni başquruş heqqidiki waqitliq belgülimisi " digendek, birmunçe atalmiş "belgulime" we "nizamnam"larni işlep çiqti, bolupmu, 97-yili Bei jingda éçilğan , "Xin jiangning muqumliğini qoğdaş" heqqidiki yiğin we şu yiğinda çiqirilğa " 7-nomurluq mehpi hojjet"te, " Xin jiangdiki asasiy hewp milli bölgünçilik we qanunsiz diniy paliyetlerdin kélidu " degen höküm qararlaşturuldi. Şundin tartip Hitay hökümiti Şerqiy Türkistanda diniy sahege qarita yalğuz çekleş we konturul qiliş bilenla çeklinip qalmay, belki pütün diniy saheni we diniy zatlarni nuhtiliq zerbe bériş we yoqutuş nişaniğa aylandurdi. Netijide, normal diniy paliyet bilen şuğulliniştin özge héç gunahi bolmiğan neççe mingliğa bigunah Uygur, "qanunsiz diniy paliyet bilen şuğullanğan ", "esbiy diniy insur …degendek siyasi töhmetler bilen türküm türkümlep türmilerge taşlandi, barliq hususiy diniy oqutuş orunliri mejburi taqiwétilip, uqutquçi we uquğuçiliri jazalandi. Barliq mesjidler herqaysi yerlik hökümetlerning nazaritige tapşurlup, hökümet herbir mesjidke birdin ikkigiçe hökümet memurini nazaretçi qilip bekitti. Hökümet mesjid jamaitining imam teyinleş hoquqini tartiwélip, barliq mesjidlerge, hökümetning sözini anglaydiğan, çala sawat mollilarni imam qilip teyinlidi. Hetta, "dinni sotsiyalizim üçün, muqumluq we milletler itpaqliği üçün hizmet qilduruş " digendek intayin bimene çaqiriqlarni kötürüp çiqip, mesjidlerni, hökümetning siyasitini teşwiq qilidiğan muqumluq milletler itpaqliği hetta dinsizliq teşwiqati élip baridiğan sorunğa aylandurwaldi. Undin başqa yéngidin mesjid sélişni çekligenning sirtida, ilgirti bar bolğan, musulmanlar özliri pul yiğip salğan birmunçe mesjidlerni, türlük bahane -sewepler bilen çéqip taşlidi.
     Biz yuqarqi ehwallar, jumlidin Şerquy Türkistandiki diniy sahege yürgüziliwatqan zulum we insan heqlirining buzuluş halliri heqqide mol pakitliq materyallarni teyarlap élan qilğan we munasiwetlik helqara organlarğa yolliğan iduq, buning waqit çeki bu yilning sentebir éyiğiçe uluşatti. Biz töwende asasliği " 11-sentebir weqesi " din keyinki ehwallar üstide tohtilimiz.
     Biz mezkor " dokilat"imizning 2-qismida ," sentebir weqesi " din kéyin Hitay hökümitining Şerqiy Türkistanda Uygurlarğa qaritilğa başturuş herketlirini kuçéytkenligini, 3000 din artuq Uygurning siyasi eyip bilen qolğa élinğanliği we 20 din artuq Uygurğa ölum jazasi bérilip ijra qilğanliğini éytip ötken iduq, qolğa élinğan we ölimge höküm qilinğanlarning zor bir qismini diniy zatlar we diniy étiqadi üçün eyiplengen kişler teşkil qilidu.
     Bolup mu bu qétimqi ramazan éyi we roza héyti mezgilide, Hitay hökümiti, Şerqiy Türkistandiki musulman ammisiğa qaratqan nazaretçilik we çekleşni alahide küçéytip, musulmanlarning yilda bir kelidiğan eng çong ibadet paliyiti bolğan roza tutuş we roza heyit namizini oquş paliyitige her qebih usullar bilen tosqunluq qilğan.
Imformatsiyun merkizimzning wetende turuşluq muhpirlirining bu heqte yolliğan melumatlirida éytilişiçe, bu qétimqi ramizan mezgilide ilgirkige ohşaşla, partiye ezaliri, hökümet işçi-hizmetçiliri we mektep oqutquçi-oquğuçilirining roza tutmasliği heqqide hökümet mehsus uhturuş tarqatqan. Yene, roza başliniş bilenla, Şerqiy Türkistanning Uygurlar ziç jaylaşqan jenubiy wilayetliride hökümet her bir mesjidke üçtin hökümet hadimini mehsus nazaretçilikke orunlaşturğan. Bularning içide saqçi we sot hadimlirimu bar bolup, hetta bezi çong mesjidlerning derwazisiğa Hitay saqçiliri qarawulluqqa qoyulğan. Yene, ramazan mezgilide, saqçi dairliri kéçilik çaralaşni yolğa qoyup, qaysi öyde keç saet 10 din kéyin çiraq öçmigen bolsa saqçilar şu öyge ussup kirip tinjitiş élip barğan.
     Undin başqa, ramazan éyi mezgilide, diniy zatlar we diniy telim éliwatqan oquğuçilar köplep jazalanğan.
     Mesilen, imformatsiyun merkizimizning wetendiki muhpirliri yolliğan ahparatta bildürlişiçe, 8-dikabirdin, 13-dekabirğiçe bolğan arliqta, Hoten şehridiki közge körüngen yaş diniy zat Abduraup hajim we u kişi oqutiwatqan 8 qiz oquğuçini Hoten şeherlik J.H saqçiliri tutup ketken. Yene 10-dikabir küni Hoten şehride yuşurun bala oqutiwatqan yaş ayal diniy zat Muhebbethannimu birqançe neper oquğuçisi bilen qoşup saqşilar tutup ketken, ularning içide 13 yaşliq gödek qizlarmu bar iken. Gerçe hökümet, 20-dikabir küni Abduraup hajim we uning qiz oquğuçilirini, ulardin birer eyip tapalmiğini üçün nailaj qoyuwetişke mejbur bolğan bolsimu, lékin, ularni eğir iqtisadi jerimane qoyuş arqiliq yenila jazaliğan. Melumatta éytilişiçe, Abduraup hajimğa 7 ming yuen, qalğan qizlarğa 300 yuendin jerima qoyğan, ularning içidiki bir qiz tutulğan péytide saqçilarğa naraziliq bildürgini üçün " saqçilar bilen qarşilaşqan " dep 3000 yuen jerimane alğan. Kişi béşiğa toğara kelidiğa yilliq kirimi 80 dollarğimu yetmeydiğan Hotendek pewqulade namrat rayon kişliri üçün bunçe kop jerimane puli intayin eğir ihtisadi yük hisaplinidu.
     Undin başqa, ramizan éyi ahirlişiwatqan mezgilde hökümet mehsus yiğin éçip, bu qétimqi roza heyit namizini qaçan we qandaq oquş heqqide alahide belgülime çiqarğan. Bu belgulime buyiçe, Şerqiy Türkistan musulmanliri roza heyit namizini dunyadiki başqa musulmanlardin bir kün kéyin, yeni 17- dekabir küni uquşi belgulengen. Eger qaysi mesjid belgülimige hilapliq qilsa şu mesjidning imami we mesjidke mesul hökümet nazaretçisining jazalinidiğanliği éytilğan. Téhimu eğir bolğini şuki, heyit namizi küni, her bir mesjidtiki mesul hökümet nazaretçisi, namaz başliniştin aldin otruğa çiqip, partiye ezaliri, hökümet işçi-hizmetçiliri we yeşi 18 ge tolmiğan ösmür balilarning namaz oquşqa bolmaydiğanliği heqqidiki hökümet permanini jakalap bolup, bundaqlarning derhal mesjidin çiqip kétişini buyriğan. Muhpirimizning öz közi bilen körgen bir weqeni bayan qilişiçe, Hoten şehri etrapidiki melum bir yéza merkizige jaylaşqan çong mesjidte, namaz küni namaz başliniştin burun namaz, nazaretçi hökümet hadimi, namazğa kelgen 100 din artuq ösmür balini mesjidtin qoğliğan, çiqip kétişni ret qilğan balilarni mejburi tartip, sörep, hetta kötürüp açiqip mesjid sirtiğa taşliğan !
     Yuqarqi ehwallardin şu nerse melum bolup turuptiki, Hitay hökümiti hazir Uygurlarğa qarita oçuq-aşkare halda, mejburi dinsizlaşturuş siyasityini yürgüzmekte.
     Undin başqa, Hitay hökümiti, musulmanlarni diniy paliyet sorunliridin mehrum qiliş üçün, turluk bahane-sewepler bilen mesjidlerni buzuş-çeqiş işini aldinqi aylardimu dawam qildurğan. Mesilen, muhpirimizning wetendin yolliğan melumatida bildürüşiçe, 9-oktebir küni, Hoten Qaraqaş nahye merkizidiki birla waqitta 10 ming adem namaz oquyalaydiğan dangliq "Dong mesjid "ni," başlanğuç mektepke yéqin " degen bahane bilen qaraqaş nahyilik hökümet we saqçi dairliri, heliqning qattiq naraziliğiğa qarimay mejburi çaqquziwetken.

     4. Uygurlar Köplep Işsiz Qalmaqta

     Gerçe Şerqiy Türkistan, türlük sanaetlerni rawajlandurup, ahalini iş bilen teminleşke kereklik mol yer üsti we yer asti bayliqlarğa tolup yatqan ewzel bir rayun bolsimu, Hitay hökümitining qalaq mustemlikiçlik siyasitining aqiwitide, bügünkidek, qalaq, namrat, yéza iglik rayoniğa aylinip qaldi. Kommunist Hitay hökümiti 50 yildin beri," Xin jiangni güllendürimiz ", " yerlik heliqqe behit yaritimiz .." degendek sahta şuarlarni eğizidin çüşürmey kelgen bolsimu, emiliyette, heqiqi mehsidi Şerqiy Türkistanni tereqqi qilduruş bolmastin, ekisçe, Şerqiy Türkistanni öz çanggilida mehkem tutup turuş, Şerqiy Türkistanğa téhimu köp Hitay köçmenlirini yerleştürüş we Şerqiy Türkistanning bayliqlirini içkiri Hitayğa toşuştin ibaret boldi. Hitay hökümiti huddi, 18-, 19-eserlerdiki allaqaçan waqti ötken, qalaq mustemlikiçilik siyasitini Şerqiy Türkistanda hazirmu eynen yürgüzüp, Şerqiy Türkistanni içkirdiki sanaet karhaniliri üçün ham eşya yétiştürüp béridiğan nuqul ham eşya bazisiğa aylanduriwaldi ! Netijide, Şerqiy Türkistanning qanuni igisi we asasi yerlik ahalisi bolğan Uygurlar, hazirqi zamaniwi sanaet tereqqiyatidin yiraq, şeherlişiş nispiti intayin töwen bolğan qalaq déhqançiliq ahalisi bolup qeliwerdi. Nöwette, Şerqiy Türkistandiki Uygur ahalisining 90 % iptidai, déhqançiliq emgigi bilen şuğullinidu, şeherde yaşaydiğan qalğan 10 % Uygurning yerimining digüdek qilidiğan muqim işi yoq.
     Şerqiy Türkistanda hazirğiçe qurulğan birqisim yerlik sanaet karhaniliri, zawut-fabrikilar peqetla içkiri Hitaydin çiqqan Hitay köçmenlirini iş we ewzel turmuş şaraiti bilen teminleş éhtiyajini çiqiş qilğan bolğaçqa, Uygurlar buningdin héçqandaq menpet körmidi. Mesilen, Şerqiy Türkistandiki eng asasliq sanaet şeherliri hésaplinidiğan, Ürümçi, Shihenze we Qaramay şeherlirini alidiğan bolsaq, Ürümçide, şeher ahalisining 80 % ni, sanaet karhanilirida işleydiğanlarning 95% ni Hitay köçmenliri teşkil qilidu. Shihenzide, şeher ahalisining 98% ni, sanaet karhanilirida işleydiğanlarning 100% ni Hitay köçmenliri teşkil qilidu. Şerqiy Türkistandiki eng asasliq sanaet we eng bay sahege wekillik qilidiğan néfit sanaiti şehri Qarimayda, şeher ahalisining 87% ni, sanaette işleydiğanlarning 92% ni Hitay köçmenliri teşkil qilidu. Muşuning özidinla, Şerqiy Türkistandiki Uygurlarning nime üçün köplep işsiz qéliwatqanliği we namrat, qalaq turmuşta yaşawatqanliğini éniq çüşengili, hemde, Hitay hökümitining, " Xin jiangni güllendürimiz ", "yerlik heliqqe behit yaritimiz .." digen debdebilik şuarlirining heqiqiy sahta mahitini çüşengili bolidu !
     Emiliyette, mustemlike astida yaşawatqan, milli sanaiti bolmiğan, nupusining mutleq köpçiligini qalaq déhqançiliq ahalisi teşkil qilidiğan milletning, heqiqiy tereqqi qilişi, güllinişi we yene qandaqtur behtin söz éçişi esla mumkin emes !
     Nöwette, Şerqiy Türkistanning meyli şeherde bolsun, meyli yézilarda bolsun Uygurlarning işsizliq ehwali künsiri éğirlaşmaqta. Şeherdiki Uygurlarning iş orunlirini Hitay köçmenliri igellep alğan bolğaçqa işsiz qéliwatqan bolsa, yézidiki Uygurlarning térilğu yerning azliği we alwang - séliqning köpligidin turmuşini qamdiyalmay, yéri we yurt makanini taşlap çiqip kétiwatqanliği üçün işsiz qalmaqta. Hazir Uygurlarning 80% yaşaydiğan Şerqiy Türkistanning jenubuduki yézilarda, kişi béşiğa toğra kelidiğan terilğu yer bir mo ( ? gehtar ) ğimu yetmeydu. Şunga bir qisim yéza ahalisi, bolupmu yaşlar iş izdep şeherlerge we başqa yurtlarğa bérip sersan bolup yürüşke mejbur bolidu. Lekin hemmila yerni Hitay köçmenliri bésip ketken, iş igilirining köpçiligi Hitay bolğaçqa, Uygurlarğa iş tegmeydu.
     90-yillardin başlap " ğeripni éçiş " çaqiriği astida, Şerqiy Türkistanning hemmila yéride, yol yasaş, yengi bina séliş we şeher qiyapitini yéngilaş qizğinliği kötürüldi, lékin bu qurluşlarning héç biri yerlik qurluş urunliriğa bérilmey, içkiri Hitaydiki qurluş şirketlirige, Hitay höddigerlerge bérildi, ular qurluş işçilirini içkiridin yötkep çiqip, Uygurlarni esla işletmidi. Şunga hazir Şerqiy Türkistan şeherliride      Uygurlarning waqitliq iş tépişimu mumkin bolmaydiğan bop qalğan..
     Hitayda iqtisadi islahatning çungqurluşup, ihtisadiy riqabet mihaynizimining ornitilişi bilen, ziyan tartqan zawut, karhanilarni, başqa çong karhana şirketlerge qoşuwétiş yaki şétiş tüzimi yolğa qoyuldi. Şerqiy Türkistandiki yerlik sanaet karhanilirining eslidinla üsküniliri naçar, başquruş usuli qalaq we riqabet iqtidari ajiz bolğaçqa, içkiri ölkilerdiki zawut-karhanilarning riqabitige berdaşliq berelmey köplep weyran boluşqa başlidi. Şerqiy Türkistandiki bundaq weyran bolğan karhanilarning köpini içkiri Hitaydiki çong karhana, şirketler özige qoşiwaldi yaki sétiwaldi. Yengi hojayinlar, " shitatni qisqartip iş önimini östuruş " bahanisida, aldi bilen Uygurlarni iştin boşatti.
     98-yili Hitayda başlanğan " iş ornidin qalduruş " siyasiti Serqiy Türkistanda ijra qilinişqa başlanğanda iş ornidin eng ewwel qaldurulğanlar yenila Uygurlar boldi. Çünki zawut, karhana hojayinlirining hemmisila Hitay, ular, ademning iqtidariğa emes, millet ayrimisiğa qaraydu, ular, işqa élişta Hitayni tallaydu, iş ornidin Uygurni şallaydu !
     Bolupmu yéqinqi birqançe ay içide, Şerqiy Türkistanning Qeşqer we Hoten şeherliridiki zawut-fabrikilarda, Uygurlarni türküm-türkümlep iştin qalduruş ehwalliri sadir bolğan. Imformatsiyon merkizimizning wetende turuşluq muhpirining bu heqte yolliğan melumatida éytilişçe, Qeşqer pahta-toqumuçiliq fabrikisi, Qeşqer wilayitige qaraydiğan şu rayundiki eng çong yerlik sanaet karhanisi bolup, eslide 10 mingdin artuq adem işleydiken. Lékin yéqinqi yillar mabeynide zawutning asasliq işliriğa mesul, Shu famililik Hitay sekirtari, zawutni yahşi başqurmiğanning üstige çiriklişip zawutning puliğa hiyanet qilip, zawutni 80 milyun yuen (10 milyon dollar) qerzge boğup qoyğan. Hökümet, Shu famililikni héçbir jazağa tartmastin, başqa bir idarige yötkep qoyup, fabrikini içkiri Hitaydiki melum bir çong pahta-toqumçiliq şirkitige qoşiwetken. Fabrikiğa yéngi kelgen Wu famililik Hitay başliq, aldinqi üç ay içidila mingğa yéqin Uygurni iştin boşatqan. Ilgiri iştin qaldurulğanlarğa az bolsimu turmuş yardem puli bergen iken, lékin bu qétim iştin qaldurulğanlarğa u pulmu berilmigen.
     Yene, imformatsiyun merkizimizning Hotende turuşluq muhpiri yolliğan yene bir melumatta bidürlüşçe, aldinqi bir ay (noyabir) içide, Hotendiki eng çong yerlik sanaet karhaniliri bolğan, Hoten toqumçiliq fabrikisi we Hoten yipekçilik zawudi 700 kişini iştin boşatqan bolup, bularning 80% Uygur iken. Zawut bularğa ya hizmettin çekindürüş puli, yaki turmuş kapalet puli bérilmigen. 23-dikabir küni iştin boşutulğan 300 dek Uygur (köpçiligi ayallar) Hoten wali mehkimisining aldiğa yiğilip, narazliq namayişi ötküzgen we wali bilen körüşüşni telep qilğan. Lékin, wali bularning derdige qulaq sélişning orniğa," bundaq qilsanglar silerni topilangçi --dep solitiwétimen " dep namyişçilarğa tehdid salğan.
     Undin başqa yene, Şerqiy Türkistanda, yéngidin ali mektep püttürgen Uygur oquğuçilarning hizmet tépişimu kündin-künge teslişip barmaqta iken. Bu qandaqtur Şerqiy Türkistandiki iş orunlirida ihtisas igilirining éhtiyajdin éşip ketkenligidin bolmay, belki, Şerqiy Türkistandiki iş orunlirini içkirdin çiqqan Hitay köçmenlirining igellep kétişi, hemde, işqa alğu orunlarning Uygurlarğa qarita milli ayrimiçiliq siyasiti yürgüzgenliktin bolğan. Nöwette, Şerqiy Türkistanğa her yili 500 mingdin artuq Hitay köçmini iş izdep kelidu. Ularğa Şerqiy Türkistanning qeyirigila barsa iş tepilidu. Lékin, her yili ali mektep püttüridiğan bari yoqi ikki-üç mingçe Uygurğa iş tepilmaydu.
     Buning sewebi nahayti addi, yeni, Şerqiy Türkistandiki herqaysi idare-organlar, zawut-karhana we şirketlerning hojayinlirining hemmisi digüdek Hitay. Bu Hitay hojayinlar, öz millitidin bolğan bir sawatsiz Hitayni işqa élişqa raziki, şu işqa heqiqi layaqiti bar Uygurlarni almaydu ! Yéqinqi tört-beş yildin béri, her yilqi ali mektep oquğuçiliri oquş püttürgen mezgil (7-ay)de, Ürümçide," ihtisasliqlarni tallaş baziri " peyda bolğan. Bu yerge kelgen işqa qubul qilğuçi orunlar wekillirining 99% Hitay bolup, ularning köp qismi, héç tep tartmastin " milli (Uygurlar)lar qubul qilinmaydu " --degen eskertiş tahtisini üstilige qoyup qoyuşidiken. Buni körgen Uygur uquğuçilar, çiduğusiz horluq his qilişip ğezep we ümütsizlik içide bu yerdin ayrilişqa mejbur bolidiken.

2001 – yili 12 – ayning 30 – küni