Xitay kommunist dairiliri 1949 – yili Sherqiy Türkistanni ishghal qilghandin buyan Uyghur xelqining eziz tupriqida insaniyetke qarshi dölet terrorluq siyasiti bilen xelqara jemiyetning insan hoquqlirini qoghdash, erkinlik, démokratsiyeni ilgiri sürüsh pirinsiplirigha emel qilmay Uyghur xelqining öz tupriqida erkin yashash, erkin pikir qilish, öz teqdirini özi belgülesh arzulirigha qattiq tosqunluq qilmaqta. Buning netijiside Sherqiy Türkistanda yashawatqan Uygurlarning qattiq qarshilikigha uchrap, milli ziddiyetler künsayin keskinliship, öz ziminida insaniy izzet hörmiti depsende boliwatidu, bolupmu Uygurlarning diniy erkinliki, erkin pikir qilish hoquqi, ana tilining cheklinishi bilen maarip sahesida arqigha chékinish hadisisi yüz bérip, dunyadiki démokratik ellerde yashawatqan hör xelqlardin uzaqliship barmaqta ....

     Gerche Xitay hökümiti bilen Yawropa birliki ottursidiki iqtisadiy
munasiwetlerning qoyuqlishishi bilen terepler ottursidiki kishilik hoquq
munaziriliri we qanun tüzüm söhbetliri netijiside Xitayning kishilik hoquq weziyitide qismen yaxshilinishlar körülgen bolsimu, amma Xitay hökümiti teripidin <Shinjiang Uyghur aptonom rayoni> dep atilip kéliwatqan Sherqiy Türkistanda xelqlerning heqliq hoquq telepliri qattiq basturulup, milli ziddiyet we ixtilaplarning kunséri ulghuyishigha sewepchi bolmaqta.

1. Xitayning qanun jehettiki ikki xil ölchem siyasiti

     <11-sintebir térrorluq weqe> sidin kéyin Xitay hökümiti <xelq'araliq
térrorizimgha ortaq zerbe bérish> digenni bahana qilip, Sherqiy Türkistanda atalmish < üch xil küchlerga zerbe bérish > digen sepsetini kötirüp chiqip, buni bir siyasiy herketke aylanduruwalghan we bu herket jeryanida köpligen bigunah Uyghurlarning yuqurqidek namlar bilen türmilerge tashlinip naheq jazalinishigha sewepchi bolghan idi. Sherqiy Türkistandiki qanun tarmaqlirining pütün küchi Uyghurlargha siyasiy jehettin zerbe bérishke qaritilghini üchün, bu rayonda jinayi ishlar déloliri shiddet bilen köpüyüp, jemiyet amanliqi éghir derijide buzuldi.

     Mesilen, Xitay hökümiti teripidin bashquruliwatqan <Tiyanshan tori >da xewer qilinishiche 2004 yili 1- ayning 17- küni <Shinjiang Uyghur aptonom rayonluq jama’et xewpsizlik nazariti> Ürümchide mexsus yighin chaqirip bir yilliq xizmet pilanini orunlashturghan we 2004-yilida barliq saqchi tarmaqlirining asasliq wezipisi <milli bölgünchilike we qanunsiz dini unsurlargha zerbe bérish>ikenliki körsütülgen.
Mezkur xewerde 2003-yili Sherqiy Türkistan boyicha 92796 qétim jinayi ishlar dilosi sadir bolup, aldinqi yildikige qarighanda 20.2 pirsent ashqanliqi, bularning ichide oghurluq we bulangchiliq dilolirining 77.7 pirsentni igelleydighanliqi, dilolarning pash qilinish nisbitining 50 pirsent etrapida bolghanliqi bayan qilin’ghan .
Xitaylarning nopusi omumi nopusning 90 pirsentini teshkil qilidighan merkizi sheher Ürümchide, Sherqiy Türkistan boyiche oghruluq, bulangchiliq qatilliq we aldamchiliq diloliri 90 pirsenttin köprekini teshkil qilidu.

     <Tiyanshan tori>da 2004 – yili 2 - ayning 18- küni élan qilin’ghan bir xewerde körsütilishiche, ötken yili sheher boyiche 32191 qétim jinayi ishlar dilosi sadir bolup, aldinqi yildikidin 6.1 pirsent ashqan bolsimu, amma qanun orunliri aran 15547 diloni birterep qilghan we 5512 kishini qolgha élip 4653 kishi üstidin höküm chiqarghan.
Amma shu yili hökümet taripidin <3 xil küchler> dep atalghan we pütünlay yerliklerge qaritilghan <bölgünchilik we qanunsiz dini heriketler bilen shughullunush délosi> din aran 12 qétim sadir bolghan, egerde 32191 qétim yüz bergan jinayi ishlar dilosi bilen 12 qétim yüz bergen <milli bolgunchilik dilosi>ni sélishturidighan bolsaq, Ürümchi shehirining amanliqini kimning buziwatqanliqini biliwélish tes emes, uning üstige Ürümchide boliwatqan oghriliq, bulangchiliq, qatilliq, jinayetlirini sadir qiliwatqanlrning mutlaq köp qismi Xitaylardin terkip tapqan. Amma külkilik yéri shuki, bu yilning béshida chaqirilghan <Ürümchi sheherlik siyasi - qanun xizmiti yighini >da, <qanun tarmaqlirining 2004-yildiki bash wezipisi milli bölgünchilerge, zorawan - térorislargha we radikal diniy küchlerge qattiq zerbe bérishtin ibarat> biz bu <3 xil küchler>ge qarshi yoquri bésimliq zerbe bérish halitini men’gü saqlap qélishimiz lazim> dep körsütülgen. Qanun tarmaqliri pütün sheherni qaplap ketken oghri bulangchiliq we qatilliq jinayetlirige zerbe bérishni ikkinchi orun’gha qayrip qoyup, eslide héch mewjut bolmighan atalmish <milli bölgünchi, térrorist we radikal islamchilar>gha zerbe bérish üchün seperwer bolghan. Xitayning bu hil siyasiti, Sherqiy Türkistanda jinayi ishlar dilolirining bolupmu Xitay millitidin bolghan jinayi ishlar jinayetchilirining sanining shiddet bilen köpüyüp xelqning hayati we mal-mülükliriga éghir derijide xewép élip kéliwatqanlighigha sel qarimaqta, bolupmu Xitay hökümitining yuqurida éytilghandek jinayetlerge sel qarap, yerlik Uyghurlarning heq hoquqlirigha dawamliq zerbe bérishni eng muhim dep qarawatqanliqi Xitaylarning özi chiqarghan qanunlirigha özi emel qilmay, qanunning aldida siyasining muhim orunni tutidighan mutiham, déktatura hökümatlikini téximu ispatlap béridu .

     Xitay hökümiti özlirining insaniy yashash hoquqlirini telep qilghan Uyghurlargha qilche rehim qilghini yoq, 2004-yili 7-ayning 19- küni qaghiliq nahiyilik sot mehkimisi yépiq sot échip, 19 neper Uyghurni <bölgünchilik jinahiti> bilen eyiplep, ayrim -ayrim halda ölüm jazasi we qamaq jazasigha höküm qilghan.
Bularning ichidiki 29 yashlik Idris qadir <döletni parchilash, qanunsiz halda qoral yasash we saqlash jinayiti ötküzgen >dep eyiplinip, ölüm jazasigha höküm qilinip étip ölturgan. Qalghan 19 nepiri bolsa 3- yilliqtin 10- yilliqicha qamaq jazalirigha höküm qilin’ghan. Bularning bir nepiri ayal bolup, Rabiye Turup isimlik bu ayal, <Sherqiy Türkistan islam partiyisige alaqichiliq qilghan, bölgünchilarge ash - tamaq étip bergen>dep eyiplinip 5 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin’ghan. yuqurqilardin bashqa Xitay hökümiti yene keynidinla Atush shehridin Abdulla Xélil, Aqsu Kuchardin Abdulla Réyim. Aqsu shehridin Ablikim Qurban qatarliq yashlarni <Sherqiy Türkistan islam partiyisi bilen alaqisi bar> digen guman bilen qolgha élip türmige tashlighan. hetta türmide yétip, jaza mudditi toshup quyup bérilgen siyasiy jinayetchilerge dawamliq zerbe bérishni nishan qilmaqta. mesilen <Tiyanshan axbarat tori >da bu yilning béshida xewer qilin’ghan<Toxsu nahiyesida üch xil küchlarge qattiq zerbe bérildi > digen xewerde bayan qilinishiche, 2004- yili kirgendin buyan Aqsu wilayitige qarashliq Toxsu nahiyilik saqchi idarisi <milli hésiyati küchlik, bölgünchilik qilish éhtimali bar >dep qarighan 195 neper Uyghurni tekshürüp chiqip nazaret astigha alghan we ularning erkin herket qilishini chekligen, shundaqla nahiye boyiche 1990-yilidin buyan türme mudditi toshup qoyup bérilgen 115 neper Uyghur siyasiy jinayetchini qaytidin yighiwélip qaytidin nazarat astigha alghan, buning birmisali Tohsu nahyeside 2004 – yili 8 – ayning 28 – küniki „Uchqun“ gézitining 103 sanida < Sherqiy Turkistan Heqqaniyetchiler Partiyesi > ning reyisi Eysa Husenning 1994 – yili 8 – ayda Hitay hökümiti teripidin qolgha élinip 9 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinghan, 2003 – yili 8 – ayda jazasi tügep qoyup bérilgen bolsimu 2004 – yili 8 – ayda Xitay saqchi dayirliri teripidin qayta qolgha élinghan. Saqchi dairiliri yene 1994-yili siyasi herket seweplik türmide yétip qoyup bérilgen, kéyin xizmetke orunlashqan Eysa Yüsüp isimlik bir Uyghurni xizmet ornidin heydetkiziwetken, shundaqla siyasiy seweplik türmida yétip köyüp bérilgen Uyghurlarni ishqa almasliq heqide uxturush qilip ularning yashash yolini üzüp qoyghan.

     Yuquriqi hadisiler Sherqiy Türkistanning peqet bir nahiyiside yüz Bergen, nöwette Sherqiy Türkistanda 80 din artuq nahiye bar bundaq weqelerni Sherqiy Türkistanning hemme nahiyeliride uchritish mümkin.
Mesilen, <Tiyanshan tor béti> de xewer qilinishicha 1-ayning 19-küni Qeshqer wilayitige qarashliq Toqquzaq nahiyilik sot mehkimisi bu nahiyining Xan ériq bazirida ochuq sot yighini échip Islam Ismayil, Eziz Hesen qatarliq 10 Uyghurni <milli bolgunchilik bilen shughullandi> dep éghir qamaq jazasigha höküm qilghan.

     Sherqiy Türkistandiki <bözyer özleshturush géziti>de xewer qilinishiche yene otken yilning axiri, yeni 2003-yili 10-aylarda <Shinjiang Uyghur aptonom rayonluq ali sot mehkimisi> sot echip Ghojamemmet isimlik Uyghur yashni <bölgünchilik bilen shughullandi, 1997-yildiki Ghulja weqesining kélip chiqishigha sewepchi boldi> digen jinayat bilen ölüm jazasigha höküm qilip, étip öltürgen.

     Xitay hökümitining <chong gharbi rayonni échish>digen niqap bilen, yiligha nechche minglap Xitay köchminini Sherqiy Türkistangha köchürüp kélip yerleshtüriwatqanliqi we Xitayning herqaysi rayonlirida teshwiqat ponkitlirini qurup Xitay köchmenlirini Sherqiy turkistan’gha yerleshturiwatqanliqi hemmige ayan. Epsuski birqanche yildin buyan Sherqiy Türkistanda adettiki Uyghurlar bir yaqta tursun, hetta herqaysi ali mektepni püttürgen Uyghur oqughuchilarningmu xizmet tapalmay jamiyette qéqindi soqundi bolup yüriwatqanlikqi, Sherqiy Türkistandiki asasliq ijtimai mesililerge aylan’ghan idi. Yerlik xelq Xitay hökümitining ishqa orunlashturush jehette Xitaylar bilen Uyghurlargha qarita ikki
xil ölchemni qoyiwatqanliqigha qattiq narazi bolmaqta.

     Mesilen<Shinjiang Uyghur aptonom rayonluq xelq ishliri nazariti> teripidin 2004-yili 3- ayning 22-küni herqaysi nahiye we sheherlik emgek idarilirigha tarqitilghan<2004-yili aptonom rayonomözda ali mektepni püttürgenlerni janubi Shinjiangdiki 4 wilayet, oblasttiki yéza-bazarlargha ishqa orunlashturushta yolgha qoyulidighan tallash usuli haqqide belgilima>de körsütilishiche <aptonom rayonluq partikom> we <xelq hökümiti>yéza asasi qatlam kadirlar qoshunini küchaytish
üchün bu yil ali mektepni püttürgen oqughuchilar ichidin700 neperni
tallap, ularni januptiki Qeshqar, Hoten, Aqsü Atush qatarliq wilayetlerdiki yéza - bazarlargha kadirliqqa ewetishni pilanlighan. ishqa élinidighan bu 700 neperning 200 nepiri az sanliq millatlarga ajirtilghan bolup, ularning yéshi 25 yashtin töwen bolishi we töwandiki shertlerge chüshishi lazim iken;
1>. Töt asasi pirinsipta qatti ching turup, wetenning birlikini qoghdighan we bayriqi roshen halda milli bölgünchilikke hem qanunsiz dini pa'aliyatlerge qarshi turghan bolushi lazim; 2>. siyasi sapasi yuquri bolushi, aile terkiwide milli bölgünchilik bilen shughullan’ghanlar bolmasliqi, din’gha ishanmesliki kérek...; 3>. kompartiye ezasi yaki mektepte oqughuchilar kadiri bolghan bolushi, ilgiri 3 te yaxshi oqughuchi dégen shereplik namni alghan bolushi lazim...; Aptonum rayonluq xelq ishlar nazaritining belgilimiside yana, harqaysi nahiye
we sheherlik emgek idariliridin yuquriqi shertler boyiche xizmetke qobul qilish we tekshürüsh ötkilini ching tutush telep qilin'ghan.
Yoquriqi uxturush tarqitilghandin kéyin, Uyghurlar ichida bolupmu Uyghur ali mektep oqughuchiliri arisida küchlük naraziliq peyda qilghan. Bezi Uyghurlar bolsa <bu xil shertler astida Uyghur ali mektep oqughuchilirining xizmet tapalishi mumkin emes, héchbir Uyghurning ishqa orunlashturush jedwilige <men din’gha ishanmayman> dep yézishqa wijdani chidimaydü bu pütünley Xitay hökümitining Uyghur yashlirini dinsizlashturush üchün oydurup chiqarghan toziqidin bashqa nerse emes.

2. Dini erkinlikning dawamliq ayaq asti qilinishi

     Xitay hökümiti Uyghur éliga tajawuz qilip kiriwalghandin tartip ta bügünge qeder Uyghurlarning dini erkinliki üzlüksiz ayaq asti qilinip kéliwatqan mesililarning biri. Biraq Xitay hökümiti xelq'ara jemiyetni aldaydighan, özlirining qilmishlirini yoshuridighan kishilik hoquq doklatlirini élan qilip kelmekte. Xitay hökümiti <2004-yili Zhong guoda kishilik hoquqning tereqiyat ehwali> namlik aq tashliq kitapta körsütishicha - Zhongguo puqralirining ezeldin bar bolghan dini erkinliki Xitay qanunining himayisige érishti, puqralarning dini tashkilatliri, dini pa'aliyet sorunliri, dini murutlarning tégishlik hoquqliri, normal dini pa'aliyatliri qanun boyiche qoghdilidü diyilgen. <Aq tashliq kitap>ta shundaq deyduki, 2004-yili Guo wu yuan Zhong guo da tunji qétim dini erkinlikni omumiyüzlük memuri jehettin qanunlashturghan <dini ishlar belgilime>lirini élan qildi. Bu <belgilime>de éniq éytilghanki, dini teshkilatlar we dini ölimalarning dini pa'aliyetliri buning ichide éytilghini yene ularning dini mektep échish, dini kitapchilarni neshir qilish, mesjid mal –mülüklirini bashqurush, dini pa'aliyetlerni sirtqa kéngeytish we sirtqi munasiwetlerni birterep qilish qatarliq hoquqliri bolidü bu hoquqlar yerlik hökümet memuri bashqurush tarmaqliri teripidin qéliplashturulup, puqralarning hem dini teshkilatlarning pa'aliyatliri qanunning hémayisida bimalal élip bérilidü dep yézilghan. <Shinhua axparat toridin élindi> Yuqurqidek qanun-tüzümler peqet yéziqtila qalidighan bolup émeliyette öhtem hökümet yenila Uyghur xalqining üstidin dexshetlik zulumlarni dawamlashturmaqta. mesilen hazir Ürümchidiki dini kitap satidighan kitap purushlarni 2004-yili 11-ayning 10 – künidin bashlap tutup qamighan. Hazir Ürümchidiki kitap purushlarni uchratqili bolmaydighan bolup qalghan. <ETIC>

     Xitay hökümiti Uyghurlarning dini erkinlikini boghuwatghanliqini xewer
qilghan <Janubi Xitay ettigenlik géziti> ning bir Engilizcha xewiride <Nailene Chou>ning Qeshqerdiki ziyaritidin kéyin, Uyghurlarning dini erkinlik ehwali heqqide yazghan bir parche maqalisini élan qildi. Aptor maqalining béshida Qeshqerdiki héytgah mesjidi qatarlik qadimi jaylar we nöwettiki Qeshqer körünüshlirini süpetlep kélip, bu yerdiki Uyghurlarning herqandaq xildiki dini pa'aliyet yaki qarshiliqlirining Xitay hökümiti teripidin qattiq basturuliwatqanliqini yazghan, maqalida yene Xitay hökümiti dini erkinlikni shunche konturol qilsimu lékin bu yerde yenila yer asti dini mekteplarning dawamliq mewjut bolup turiwatqanliqi körsitilgan. Maqalida yené Xitayning xelq'ara terrrorluqqa qarshi köreshtin paydilinip, Uyghurlarni basturush qedimini tézlitiwatqanliqi haqqide toxtilip "qattiq zerbe bérish herkiti"ning buning tipik misali ikenlikini tekitligen. <janubi Xitay attiganlik geziti> de élan qilin’ghan bu maqalida yene Xitayning Uyghurlarni basturush üchün Ottura Asiyadiki xoshna döletlar bilen bolghan hamkarliqni küchaytkenliki shundaqla Xitay emeldarlirining iqtisatning tereqqi qilishigha egiship, Uyghurlarning téximu köp dini erkinlik telep qilishidin endishe qilidighanliqi yézilghan, bu bir sayahetchning öz közi bilen Uyghur élige bérip körgen bilganliri yézilghan hadise emeliyattiki heqiqi ehwallar we ishenchilik pakitlar bundaq dini erlkinlikning chekliniwatqanliq mesililirini ispatlap béralaydu. Mesilan Sherqiy Türkistan informasyon merkizining 2005-yili 5 - ayning 19-künidiki xewiride bérilishiche, Xitay hökümiti yéqinda Xotendiki ataqliq dini ölima Abdul Ahet Barat mexsumni qolgha élip, 5 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan. Xewerde körsütülishicha, Xitay hökümiti 2004-yili 1-ayning 2 - küni Abdul Ahet Barat mexsum hajimni "qanunsiz dini mektep échip bala oqutush, teblik qilishtek qanunsiz dini pa'aliyatlar bilen shughullandi, dégen jinayet bilen shughullandi dep qolgha alghan. melum bolishicha bu kishi <Sherqiy Türkistan tarihi>namlik kitapning aptori, Sherqiy Türkistan herkitining yétekchiliridin merhum Muhammet Emin Bughraning jiyeni iken. Sherqiy Türkistan informasyon merkizi we uning tuqanlirining éytishiche 74 yashlargha kirip qalghan Mexsum Hajim Xoten ottura sot mehkimisi teripidin sotlinip 5 yilliq késilgan; 2004-yili 6-7-aylarda yene Xoten rayonida keng kölamlik tazilash, tutush herikiti élip bérilip keng kölamlik yer asti dini mekteplerni pechetlep, dini ölomalarni we mustaqilliq telep qilish idiyiside bolghan Uyghurlarni tutqun qilghan. Melum bolishiche, atalmish yer asti dini mektep achqan we yer asti dini tepsir oqush-oqutush gumanini qozghighan 75 kishi, buning ichida Erkin bashchilighidiki teshkilat xadimi 3 kishi, 7 kishi telim bargüchi, bularni turalghu bilen teminligan 5 kishi, 16 neper eze qobul qilghuchi hemde 32 neper oqughuchi bilen tutulghan. Oqughuchilarning ichidiki 27 nepiri 7 yashtin 15 yashqiche bolghan yash – ösmür bolup, buning ichide 16 qiz oqughuchimu bar iken. Bu qétimliq tutqun qilin’ghanlarning arqa körünishi bolsa oqughuchilar uruq tuqqan, dostlirining tonushturushi bilen, ayrim -ayrim halda Xotan, Qeshqer, Ghulja, Turpan, Ürümchi qatarlik jaylardin kelgen we ularning ata-aniliri ilgiri Xitay hökümitining siyasi süyqestige uchrighan we Xitay hökümiti teripidin emgek bilen özgartish jazalirigha tartilip, qanunsiz dini pa'aliyatlar bilen shughullandi digen betnamlar bilen jazalan’ghanlardur. Dimek buningdin melum bolup turuptiki Uyghurlarning dini erkinliki bilen siyasi hoquq telep qilishtek haqliq huquqliri bir biri bilen chemberchas baghlanghan, qandaqtur Xitay hökümiti dewatqandek Uyghurlar térrorchiliq bilen shughulliniwatqini yoq. Xitay hökümiti özliri élan qilghan <Shinjiang tiléwiziya istansisi> din melum bolishicha, yeqinqi 3 yildin buyan Xitay hökümiti birinchi türkümde 10 qarar kurs échip jemi 7465 neper imamni Xitay kompartiyisining siyaset we idologiyisi bilen terbiylep chiqqan, Xewerde melum bolishiche, Xitay kommunistik hökümiti imamlarni terbiyleshte siyasi terbiyini muhim orun’gha qoyghan, her bir qararda imanlargha Xitay kompartiyisining <16-qurultay rohi> qatarliq témilar boyiche 13 qétimliq siyasi derslik "Quran kerm"ning ayetlirige qandaq tebir bérish heqqide 12 qétimliq derslik orunlashturulghan, Xitay dairliri xewerde yene "Sherqiy Türkistanda keng kölamde élip bérilghan bu qétimliq imamlarni terbiylash xizmiti jeryenida, dini zatlarning milli bölgünchilikke qarshi éngi östi " dep körsetken.

     Hemmeylenge melum Sherqiy Türkistanda diniy zatlargha siyasi terbiye élip bérish herkiti xelq'ara kishilik hoquq teshqilatlitining qattiq tenqidige uchrawatqan bir mesile, halbuki imamlargha kommunistik siyasi terbiye korslirini uyushturush arqilik, ularning mingisini yuyup tazilash herkiti Uyghur rayonidiki dinning ayaq asti qilin'ghanliqining yene bir misalidur.

     Déktatur Xitay hökümiti yuquriqidek siyasi oyunliri bilenla qelmay, yene
Uyghurlarning öz étiqadlirining büyük arzuluridin biri bolghan hejghe bérish herketlirini qattiq cheklimekte...Mesilen, Erkin asiya radiosining 2005-yili 4 - ayning 28-künidiki xewiride bérilishicha, Xitay hökümiti bu yil hej mezgilide Atush shehri Aqtu nahiyisidiki üchünchi dölet arqiliq hejge chiqishqa teyyarliq qilghan 43 neper Uyghurni tutqun qilghan. Bu kishiler esli Pakistan arqilik hejge bérishni pilan qilghan, Xitay hökümiti buni bilgendin kéyin hejge uyushturghan kishinimu qoshup tutqan. Firansiye axparat agéntliqining bildürüshicha, Aqtu nahiyisidiki bir saqchi Qeshqerdiki bir chégrada 31 ademni tutqanlighini étirap qilghan.

     Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda islam dinining küchüyüshidin endishe qilip, Uyghurlarning türlik usulda hejge bérishini chéklimekte, Xitay hökümiti Saudi Erebistan’gha bérish üchün pasport béjirishni telep qilghan Uyghurlargha pasport béjirishni toxtatqan, buningdin sirt yene chet'eldiki uruq tuqqanlirini yoqlashni telep qilghan Uyghurlarghimu pasport béjirishni ret qilghan, bulardin körünüp turuptiki Uyghurlarning heqliq hoquqliri üzlüksiz depsende bolmaqta.
Alahide tekitlep ötüshke toghra kéliwatqan mesililerning biri shuki
Uyghurlarda bala terbiylesh eng aldi bilen uzaq yillardin béri en'ene bolup
kéliwatqan a'ililerde élip bérilidighan dini terbiyedin bashlinidu. Buni
perzentlirige bolghan terbiyening muhim qismi dep bilgen Uyghur ayalliri
balilargha dawamliq dini terbiye bérish, edep- qaide ügütüshning usuli dep qaraydu biraq Xitay hökümiti mushunimu qanunsiz dep qarap ayallarnimu tutqun qilmaqta.
Mesilen, 2005 -yili 3- ayning 25-küni Shayar nahiyilik jamaet xewpsizlik
idarisi Aynisaxan Muhemmet isimlik dini muallime ayalni öyidiki 5 neper
oqughuchisi bilen qoshüp tutup ketken. Melum bolishiche Aynisaxandin telim éliwatqanlarning chongi 20 yash, kichiki 12 yashta iken, melum bolishicha Xitay hökümiti Aynisaxanni <siyasi kéngesh orgini tüzgan dini kitap>ni oqutmighanliq sewebi bilen eyipligan. <RFA>
Démek, Xitay hökümiti tüzgen <2004-yilliq Xitay puqralirining dini ishlar belgilimiliri> peqetla puqralarning dini erkinliklirini qanun boyiche chekleshte we kontirol qilishta tutqa qilidighan bahanisidin bashqa nerse emes diyishke bolidu.

3. Uyghur Ma'aripini Mejburi Xitaylashturush

     Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda uzun muddatlik basturush, jazalash tedbirlirini qollunup xelqni basturush bilen qayil qilalmighandin kéyin, nöwette zamanning, dewirning éhtiyaji digen sepsetini oydurup, Uyghur xelqining ana tiligha hujum qozghidi. Xitay tilini Zhongguoda yashashning eng aldinqi sherti qiliwélip, Uyghur perzentlirining chiqish yolini tilgha baghlap qoydi. Bu hil ehwaldin narazi bolghan xalq qelbide Xitay hökümitiga téximu öchmenlik bilen qaraydighan, kelgüsi Uyghur balilirining teghdiridin endishe qilidighan boldi. Chünki til bir milletning mewjut bolüp turushining we bügünki tarixqa ishtirak qilalishining muhim amilliridin biri. Xitay hökümitining neziride sawatsiz dep qariliwatqan Uyghur xelqi, Uyghur tilini saqlap qélish we qutquzup qélish ishliri bilen meshghul bolmaqta. Xitay hökümiti Uyghur ma'aripini Xitaylashturushni 1998- yildin bashlap ashkare élan qildi, heriketning eng bashlan’ghan yéri Uyghur idologiye we siyasi weziyitige wekillik qilidighan Shinjiang Unveristitidin bashlidi. Ali mekteplerde Uyghurche ötüliwatqan dersliklerni tosattin Xenzuche ötüsh buyruqi chüshti. Burun bezi tebi'i pen derslikliri Xenzuche otuletti, Uyghur oqughuchilar qosh tilni tengle igellesh yoli bilen tebi'i pen dersliklirini yaxshi ögünüp Xenzular bilen teng kétip baratti. biraq nöwette Uyghur edebiyati we tarix dersliklirini tosattin Xenzuche uqu- oqutush mesilisige kelgende xelq buninggha naraziliqini ipedileshke bashlidi. Qarshilik körsetkenler ishtin boshitildi yaki taqip astigha élindi. Melumki xelqimiz ezeldin perzentlirini öz ana tilida terbiylep hetta ali ma'aripqiche Uyghur tili bilen ziyalilar yétiship chiqiwatqachqa, bu tesedipi chiqirilghan solchilliq siyasetliri Uyghur ziyalilirini bir mezgil ganggiritip qoydi we qattiq chöchütti. Oqutkuchilar qoshuni milli téritoriyilik aptonomiye qanunlirini qayta körüp, uningdin qanuni misallar élip, munasiwetlik organlar bilen bir meydan munazire qilip baqqan bolsimü bundaq haqliq telepler hökümet tereptin qilche nezerge élinmidi. Wahalenki, bu nöwet Xitay hökümiti Uyghur ma'aripigha rehimsizlerche jeng élan qildi. Bundak rehimsiz mutihem hökümettin narazi bolghan Uyghurlar Uyghur tilining gunahini
izdeydighan bolup qaldi?! ...;

     Xitay hökümiti Uyghur tilini mejburi Xitaylashturush üchün Uyghurlargha Xenzu tili ötkili imtihani <HSK - Xitayche sewye sinash bir tutash imtihani tutqa qiliwélip buningdin ötalmigenlerge ish ornida dawamliq ishlesh pursitini bermidi, eslidimu yuquriqidek imtihan bermeymu aldiniqi xizmitining höddisidin toluq chiqip kéliwatqan <az sanliqlar> bu nöwat qabilyatsiz bolup qaldi.
Mesilen: Shinjiang Universiti bu yil 3- aydin bashlap Xenzu tili HSK
imtihanini qattiq ölchem qilip birmunche qabiliyatlik Uyghur oqutquchilarni shallighan. ishenchilik melumatlardin melum bolishiche Filologiya inistitotidin Güljamal Memtimin, Osman Ismayil, Eneytullah Qurban qatarliq 8 neper oqutquchini HSK imtihanidin 8- derijige toshmighanliqi üchün tosattin xizmitidin toxtatqan.
Guljamal Memtimin: ayal, 38 yash, Uyghur kilassik edebiyati sahaside
mastirliq diplomi alghan. Uzun mezgillik oqutquchiliq tejribisige we tetqiqiat iqtidarigha igé Uyghur kilassik edebiyati saheside Xitayning Bei jing shehride chiqidighan nopuzluq journallirida Xenzuche ilmiy maqalilerni élan qilip, tetqiqat sahaside belgilik tesir qözghighan talantliq, tirishchan oqutkuchi. Bu oqutkuchining Uyghur kilassik eserlerni oqup, hazirqi zaman Uyghur tiligha yeshme qilishta iqtidari bar, Uyghur edebiyeti bilen qadimdin küchlik alaqide bolghan paris til -edebiyetini pishshiq igelligen qabilyatlik oqutquchidur.
Osman Ismayil: er, 42 yash. Filosofi, ijtimaiy penliri boyiche Qazaqistanda Dokturluqni tügatkan. Uzun yilliq uqutush we tetqiqat tejribisige ige, Uyghur folklor kespi boyiche nurghun tetqiqat maqalilar we kitaplarni yazghan. Nezer dairisi keng tatqiqatchi, Rus tiligha pishshiq, Xenzuche matiriyallarni körüsh we paydilinishta qiyinchiliqi yoq.

Enaytullah Qurban, 45 yash, hazirqi zaman Uyghur edebiyatining nesirchilik saheside tesiri küchlük nesirchi we tatqiqatchi, uzun yilliq ali ma'arip terbiyichisi, Uyghur hazirqi zaman edebiyat zianirlirini retlesh, tertipke sélish we bu sahede belgilik tetqiqatlar bilen shughullinip we edebi eserlerni yézip, Uyghur kitapxanlirigha tonulghan qelemkesh. Bu kishiningmu Xenzucha sewyasidin qilcha gumanlinishqa bolmaydü chünki bu oqutquchi meyli derslik tüzüshta bolsun yaki nesir yezishta bolsun, hazirqi zaman Xitay edebiyatidin dawamliq hewerdar bolup turatti. bu yerde peqet mushundaq yengiliqlarni we tetqiqat hadisilirini Uyghur oqughuchilargha özige tunushluq bolghan ana tilida sözlep chushandürüp bérishla mesilisi bar. Elwette bu jehette mezkur oqutquchilar öz ana tili bilen ders sözleshke we tetqiqat élip bérishqa hoquqluq, amma Xitaylarning qarishiche Xenzuche ders sözlimigenler sewyisiz dep hésapliniwatidu...
Netijide yuquriqidek iqtidarliq oqutkuchilar Xenzuche ötkel seweblik
oqutquchiliq munbiridin chékinse Uyghurlarning ana tili we Uyghur edebiyatining teghtiri nime bolidü démek bu xil ehwallar Uyghur ma'aripini mejburi Xitaylashturushtin bashqa nerse emes.

     Xitay hökümiti Shérqiy Türkistanda Uyghur ma'aripini Xitaylashturush mesiliside köp tereptin tutush qiliwatidu. Ali mekteplarning ahwali yuqurukidek türlük tosaqlarni qurush bolsa, bashlan’ghuch we ottura mekteplarde tejribe sinipi échis, az sanliq rayonlargha iqtidarliq ewlatlarni Xitayning ichkiri ölkiliride mexsus terbiylep yétishtirüp bérish digen sewepliri bilen Uyghur balilirini Uyghur muhitidin ayrip, özining qadimdin béri ögünüp kéliwatqan edebiyat we tarix derslirini ögünüsh we Uyghurluqni hés qilish we chüshünüsh pursitidin mehrum qalduruwatidu. Yesli ma'aripida bolsa Uyghur balilirining öz ana tilini ögüniwélishigha purset barmay Uyghurche yesli siniplirini taqamaqta. Mesilan 1998-yildin bashlap Shinjiang Universitining qarmighidiki yeslixanisida tuyuqsiz bir charshenbe küni siyasi ügünüshtin kéyin Uyghurche yesli sinipining taqilidighanliqini élan qildi, balilarning ata-aniliri buninggha qarshi chiqip, taqimasliqni telep qilghan bolsimü biraq bu yuqurining buyruqi bolghachqa hichkimning pikri nezerge élinmidi. Buning tesiride Ürümchi shehrining herqaysi jaylirida Shinjiang universitining tejribilirini ülge qilip arqa -arqidin Uyghur yeslilirini taqidi. Hazir Ürümchi shehrining héch yéridin Uyghurche yeslini tapqili bolmaydu. Sherqiy Türkistanning bashqa sheherliride ma'ripni Xitaylashturush mesilisi téhimu éghir bolmaqta. Mesilen, Germaniyidiki Sherqiy Türkistan informasyon merkizining 2005 yili 4 - ayning 27 - küni bergen xewirige qarighanda Qarimay sherlik téxnik ishchilar mektiwining 70 ke yéqin milli oqutkuchisi Xitayche sewye sinash bir tutash imtihanida <HSK> 8- derijidin ötelmigenliki üchün mektep ularni ishtin tohtutup, ishik béqish, ot-chöp orush we taziliq qilishqa salghan, ınformaszon merkizining bildurishiche, ularning ichidiki ikki neper Xitayche ders béridighan milli oqutquchi 8 - derijidin ötken bolsimü amma mektep ularni yene ders ötküzmey mehsus hajatxana tazilash ishlirigha qoyghan. ularning biri Gülnaz Toxniyaz, yene biri Aygül Hüseyin. Mektep bulargha 3 yilning ichide 8- derijidin ötüsh kérekligi eger ötelmise ishtin toxtaydighanliqini agahlandurghan.
Sherqiy Türkistanning Ghulja shehride 2004 -yili 3- ayning 16-küni Xitay özi chiqarghan Ghulja shehridiki 600 neper milli oqutquchining Xitay tili bilen terbiylinidighanliqi toghriliq chiqarghan höjitide körsitilishicha, 2004-yilidin bashlap, 6 yil ichide Ghulja shehride her yiligha 100 neper az sanliq millet tayanch oqutquchilar yighiwelinip pilanliq halda siyasiy sapasi yoquri bolghan, Xenzuche sewyisi yoquri bolghan sapaliq oqutkuchilarni terbiylep 6 yil ichide közligen mexsetke yetmekchi bolghanliqni qarar qilghan. Bu höjjette körsitilishiche 2010-yiligha qeder bu sheherdiki 73 ottura – bashlan’ghuch mektepning ichide tayanch oqutquchilarni siyasi idiye sapasi yoquri, Xenzuche sewyisi yoquri, ma'arip sapasi yoquri bolghan her tereptin teng yétishken sapaliq qilip terbiyleshni qarar qilghan, Xitaylarning bu yerde yetmekchi bolghan mehsidi siyasi we zuwan jehettin Xitay hökümiti bilen birdeklikni saqlaydighan sapaliqlardur. Bundaq uzunni közlep élip bérilghan Xenzuchini her tereptin mejburi téngish Xitay hökümitining Uyghur ma'aripini mejburi Xitaylashturushtin bashqa nerse emes nowette Xitay hökümiti Sherqiy Türkistandiki herqaysi sheher, nahiye we wilayetlerde ma'arip sistimisida Xenzuche ötkelni bilim elishning birdin bir yoli qilip körsitip Uyghur xelqining eqelli yashash hoquqigha qattiq tajawuz qilmaqta.

4. Uyghurlarning erkin pikir qilish , uchur, axparat igellesh hoquqlirining depsende qilinishi

     Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda hakimiyet tikligedin buyanqi nechche on yillar mabeynida, Uyghur xelqining erkin pikir qilish hoquqi, dunya uchur menbeliridin waqtida xewerder bolush hoquqliri izchil depsende bolup kéliwatqan mesililerning biri. Dunyada insan hoquqliri izchil tekitliniwatqan, ténchliq we erkinlik naxshiliri her yerlerda yangrawatqan bügünki 21- esirde Sherqiy Türkistandiki Uyghur xelqi téxiche uchur axbaratlar pichetlengen, piker erkinliki dawamliq boghuliwatqan halette yashimaqta. Yéngiliqqa intilgen, milletning kélechigi haqqide az- tola bash qaturuwatkqan bir türküm Uyghur yashliri bolsa sewepsiz türmilerge tashlinip, diktatur Xitay hökümitining qattiq qiyin qistaqliri astida hayatini dawam qilmaqta. mesilen, ETIC ning 2005-yili 19-küni xewer qilishiche, 2004- yili 11-ayning otturlirida yash Uyghur yazghuchi, shair, erkinlik jarchisi Nurmuhammet Yasin (tehellusi Örkesh)ni xupiyane qolgha alghan. Yazghuchi Nurmuhemmet Yasinni Xitay hökümiti <Qeshqer Edebiyati>ning 2004 - yili 5- sanigha "yawa kepter" namliq erkinlikni, hörlükni teshabbus qilidighan hékayini yazghan dep qolgha alghan. Xitay hökümiti Nurmuhammet Yasin’gha "bölgünchilikni, mustaqilliqni terghip qilding "dep bohtan chaplighan. <Qeshqer Edebiyati >jornilining 2004- yilliq 5-sani 2000 nusqa bésilghan bolup, térrorchi Xitay hökümiti xelqqa tarqitilip bolghan jornallarnimu yighiwélish üchün mexsus "qoralliq yighiwelish guruppisi "tehsis qilip, Qeshqer sheher we Qeshqer wilayatlik jama’et xewpsizlik idarisi we dölet xewpsizlik idarisidikilarni ishqa salghandin sirt, medeniyet idarisidiki xadimlarnimu mejburi seperwer qilghan. Yéghiwelin’ghan jornallarni zorawan saqchi idara bashliqi ishxanisigha toplighan.

     Nurmuhammet Yasin 12 yéshidin bashlapla "Örkesh "digen texellusi bilen Uyghur edebiyati sépige qedem qoyghan. U "Tarim ghunchiliri ", "Qeshqer Edebiyati", "Yerkent Géziti", "Tarim", "Tengritagh"jornili, "Qumul Edebiyati", "Yéngi Qashtéshi", "Qeshqer Géziti", "Shinjiang Medeniyiti ","Shinjiang Sen'iti ", "Bulaq"journili,"Ishchilar Waqit Géziti", "ILI Deryasi"jornili, "Aqsu Edebiyati ", "Turpan Edebiyati" ,"Ishchilar herkiti géziti ", "Shinjiang Yashliri" jornili, "Ürümchi kechlik géziti" qatarlik gézit –jornallarda "Oynaydighan bala barmu ?", "Sirliq Kéche", "Yürikim Yighlaydu" qatarlik she'ir, hékayé nesir we powestlarni élan qilip, xelqimizge tonulghan, wetenperwer, adelet perwer yash yazghuchi idi, 2005- yili kirgendin béri "Erkin Asia Radio "sidiki xadimlar Qeshqer wilayetlik saqchi idarisi, Maralbéshi nahiyilik saqchi idarisi we Aptonom rayonluq ali xelq sot mehkimisige téléfon qilip, Nurmuhammet Yasinning iz dériki heqqidiki uchurlargha érishmakchi bolghan bolsimu, uning qolgha élin'ghanliqi we bölgünchilik, musteqillik idiyisini tarqatqanliqini étirap qilghan tajawuzchi hökümet, Nurmuhammet Yasin heqqide tepsili melumat bérishtin özini qachurup, özlirining térrorluq jinayetlirini xelq'ara jama’et we Sherqiy Türkistan xelqidin yoshurup keldi.

     Sherqiy Türkistanda axbarat sahasidikilerge bolghan bésim nahayiti éghir bolup, heqiqiy ehwalni küzetken we heq söz qilghanlar Xitay hökümitining qattiq qamaq jazasigha uchrimaqta. Mesilen, weten perwer Uyghur axbaratchi Abdugheni Mamtiminning ehwali buninggha tipik missal bolalaydu. Abdugheni Memtimin, Uyghur, er, 38 yash. ali mektep toluq kors medeniyet sewyisige ige Qeshqer sheher toqumichiliq rayon mektepning oqutquchisi, 2002-yili 7-ayning 26-küni tutulup, shu yili 8 -ayning 30 - küni qanun boyiche qolgha élinghan.
Abdugheni Memtimin dölet maxpiyiti we axbaratini chégra sirtidikilerge qanunsiz yetküzüp bergen digen jinayet bilen 9 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinip, 3 yilliq siyasi hoquqidin mehrum qilin’ghan. Jaza mudditi 2011-yili 7-ayning 25-küni toshidu. sot jeryanida Abdugheni Memtiminge adwukat bérilmey özini özi aqlighan, uning özini aqlighan sözliri héchqandaq nezerge élinmay, atalmish Xitay qanunu boyiche siyasi jinayetchi bolup qamaqqa élin’ghan. Weten perwer muhbir Abdughenining jinayiti bolsa: 1996-yildin 2001-yilghiche Abdujilil Qaraqashning yol körsitishi we kompiyotirda <Sherqiy Türkistan ınformaszon merkizi >ning <Uchqun> gézitini körüsh jeryanida, idiyiside özgirish bolup Abdujilil Qaraqashningning yardimi astida Sherqiy Türkistan ınformaszon merkizining orunlashturushini qobul qilip <Sherqiy Türkistanda kishilik hoquq depsende qilinmaqta >, <peyziwat nahiyiside bir oqutkichi dini paliyet bilen shughullan’ghanliqi üchün xizmettin heydaldi, 3 neper qanat astigha alghuchi memuri jazagha uchridi>, <idologiye saheside bölgünchilikke qarshi turush herkiti élip bérilmaqta >qatarlik xewer maqalilarni komputerdin yolloghan we Qeshqer sheherlik partikomning shujisi Zhang Jianning <muqimliqni saqlash, bölgünchilikke qarshi turush bir türlük uzun mezgillik xizmet >digen sözini yollighan qatarlik bahanilar bilen qamaq jazasigha uchrighan. Dimek körünüp turuptiki Uyghur ziyalilirining öz insani izzet hörmitini qoghdash, Xitayning her türlük bésimliri astida yashawatqan Uyghur xelqining hal derdini bashqilargha uqturup qoyush arzulirida xizmet qilghan Uyghur yashlirining ehwali ana shu.

     Xitay hökümiti yene Sherqiy Türkistandiki sezgur siyasi mesililerni mulahize
qilghan 5 jornalni pichetlidi. atalmish Uyghur aptonom rayonluq axbarat we neshiryet idarisi 2005- yili kirgendin buyan jemiyettiki sezgür siyasi mesililer toghrisida maqalilar élan qilin’ghan < paytehttiki yétekchi>, <güzal hayat>, <harwikesh>, <reng’garang hayat>, <jiu shang> qatarliq jornallarni pichatlash toghriliq buyruq chüshürgen. <ETIC 26.04.2004>

     Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda tarixtin béri nurghun siyasiy oyunlarni oynap,
xalqimiz üstidin mejburi höküm sürüp kelgen bilen medeniyet we étnik jehette bir biri bilen ezeldin yeqinlighi bolmighachqa xalqning bu fashst hökümetke köngül mayilliqi bolup baqmidi, shundaq bolghachqa Xitay hökümiti xelqqe ashkare bop bolghan tarixni yene özlirining siyasi nepsini qandurush üchün <Shinjiangning omomiy tarixi>ni yézishqa bashlidi. tengritagh tor béti 2005-yili 1 yaniwar küni Ürümchide <Shinjiang omomi tarixi >ni yézish tahrir heyetliri yighini échilghanliqini we shuning bilen birge <Shinjiang tarixidiki eng zor kölemlik tarix yézish> xizmitining resmiy bashlan’ghanliqini xewer qildi. Yighinda Xitay merkizi hökümiti siyasiy bioro ezasi, Uyghur rayoni partikom sékritari Wang le quan: Shinjiangning tarixi mesilisi jiddi bir siyasi mesile. Dölet ichi we sirtidiki bölgünchiler Shinjiang tarixini burmilap, uningdin Shinjiangni wetinimizdin ayrip chiqishning tarixi siyasi süpitide paydilinip keldi. Shunga men Shinjiangni wetinimizning ayrilmas bir qismi ikenlikini delilleydighan bir kitapning bolishini umid qiliman. Bu wetenning birlikini himaye qilish, bölgünchilarge qarshi turush siyasi kürüshimizning éhtiyaji digen. Xitay kompartiyisining Uyghur élidiki partikom teshwiqat bölümi 1990-yili Uyghur tarixchisi Turghun Almasning Honlarning qisqiche tarixi, Uyghurlar, Uyghur kilassik edebiyat tarixi heqqide bayan qatarliq 3 kitapni ashkare tenqitlash herikiti hemde tenqitlesh muhakime yighini ötküzüp, bu kitaplarning tarqilishini chekligendin kéyin, maxsus guruppa teshqillap <Uyghurlarning qisqicha tarixi>we <Shinjiang tarixi>qatarlik siyasiy tarixlarni yazghan idi .

     Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda 2005 -yili kirgendin buyan metbuat sahaside, sériq, qanunsiz neshiryat buyumlirini tazilash herikiti élip bériwatidu. Uyghur aptonom rayonluq partikomning muawen
sékritari Nur Bekrining bildurushuche <bölgünchilikke qarshi turush >, <singip kirishke qarshi turush> ningmu qanunsiz sériq buyumlarni tazilash herikitige kiridighanliqini uqturghan. Bu jeryanda hökümet xalimaydighan 430 parchidin artuq nashiryet buyumliri musadire qilin’ghan, buning ichide dini, siyasi kitap jornal, ünalghu we sin'alghu buyumlirining barliqi melum bolghan. Uyghur élidin kelgan inkaslardin melum bolishiche Shotlandiye milli azatliq inqilawini tema qilghan <jesur yürak>namliq kino léntisimu cheklengen. Hemde internet torxanilirinimu asasliq tazilash obékti qilghan. <RFA>

     Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda 2001-yildin bashlap idologiya saheside
bölgünchilikke qarshi turush, qattiq zerbe bérish herikitini élip barghandin buyanqi 5 yilgha yéqin waqit jeryanida, köpligen weten perwer Uyghur ziyaliliri, yazghuchilar ali mekteplerde xizmet qiliwatqan uqutquchilar Xitay hökümitining ziyenkeshlikige uchrap, qattiq rohiy bésimlar astida türlük késellerge duchar bolmaqta. Mesilen: Shinjiang Unwerstetining pishqedem oqutquchisi Tursun Qurban buning tipik misali. Ustaz Tursun Qurban Shinjiang uniwersiti edebiyat fakoltitining balilar edebiyati we edebiyat nezeriyisi oqutquchisi. millatperwer ustaz Xitay hökümitining üsti-üstige élip kelgen rohi bésimlirining zerbiside qan bésim tüpayli bedinining yérmi palach halda pinsiyede yashimaqta.

     Millet söyer ustaz Tursun Qurban Shinjiang uniwersitidiki pishqedem bir ewlet gholluq oqutkuchilarning biri bolup, uzun yillar Uyghur balilar edebiyati dersi we tetqiqati bilen shughullinip kelgen idi. Ma’arip saheside töhpe qoshqanlar qataridin orun élishqa we axirqi ömrini xoshal- xoram we ghemsiz ötküzüshke tégishlik idi.
Mezkür oqutquchi ders munbiride her daim millet heqqide söz qilghanliqi, weziyetni toghra tehlil qilip oqughuchilargha nishan, ghaye tikleshke we nima qilish kérekliki heqqide sözligenliki üchün Xitay hökümitining diqqitini qozghighan. 1990-yillarda Sabiq Soviet Ittipaqining yimirilip, dunya siyasi weziyiti bir mezgil zor özgürüshlerni bashtin kechürüp Ottura Asiyaning xeritisi bashqidin siziliwatqan peytlerde, bu xil özgurushlardin ilham alghan ustaz Tursun Qurban Ottura Asiyadiki musteqil Türki döwlatlirining qurulishi bilen Uyghur rayonigha körsitidighan tesirlirini oqughuchilargha toghrisini sözligenliki üchün, Xitay dairliri bu oqutqichini ders munbiridin 9 yil ayrip, shu fakoltitning materiyallar bölimide nazaret astigha alghan.

     2001-yildiki <idologiye sahesidiki bölgünchilikke qarshi turush herikiti>de bu ustazning qilmish etmishliri qayta tilgha élinip, qayta köresh obyékti qilin’ghachqa emdila rohi jehettin esliga kélishke bashlighan ustazgha tuyuqsuz qattiq bésim boldi.
Arqidinla tuyuqsiz qan bésimi késilige giriptar bolup, mingisige qan chushti. Opiratsiyedin kéyin jeni aman qalghan bolsimu bedinining yérmi palech haletke chüshüp qaldi. Bu ependining késilini Xitay hökümitining rohiy azapliridin bolmidi digili bolmaydü mushu oqutqichi bilen birge yene köpligen ottura yash we yash oqutkichilar rohiy ajizliq, qan bésimi we yoshurun yürek késilige giriptar bolup qaldi.

     Nöwettiki xilmu - xil bésimlar oqutkuchilarning salamatlikige ziyan salmaqta, Uyghur ziyaliylirining rohiy ghemliri künséri éship barmaqta.....

"Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi"

( Izahat: mezkur dokulat, “Uçqun” gezitining bash muherriri Erkinay terpidin qelemge élındi)

2005 - yili 6 - ayning 1- küni