|
(Informatsiyo merkizimizning wetende uzun yil ahbarat
– neşriyat saheside xizmet qilğan Ertuğrul Atihan
bilen ötküzgen söhbet hatirisining toluq tekisti)
Bügünki dunyada uçur almaşturuş
işlirining tez tereqy qilişi şundaqla neşiryat ahbarat
ixliriğa qolayliq şert şarait hazirlap béridiğan
internetning keşip qilinişi qizil Xitay kommunistik
hakimyitining Uygur xelqini menggu asarette
qalduruştin ibaret rezil çüşini berbat qilip ularning
mustemlikçilik we kengeymiçilik işliriğa tehdit élip
keldi.
Uygur xelqi arisida yéqinqi yillardin buyan özining
heq hoquqliri üstide oylinidiğan, dunya milletliri
qatari erkin yaşaşqa intilidiğan démokratik idiyeler
oturğa çiqip, türlik şekildiki musteqilliq herketliri
arqa - arqidin yüz bérip kelgen idi. Uygur xelqidek
uzak tarix, özgiçe medeniyet we özige has diniy étiqad
hem milly örpi adetke ige nopusi 30 milyondin aşidiğan
bir itnik guropta tebe'i bolidiğan insaniy
intilişlerning barliqqa kélişini, Uygur til yéziqi,
diniy étiqad, neşriyat- ahbarat we radio-
televiziyedin körgen Xitaylar özining zeherlik qolini
uzaq yillardin béri az bolsimu xelqimizge meniwi ozuq
bérip kéliwatqan neşriyat - ahbarat orunlirimizğa
uzatti.
Hazir wetinimiz Şerqiy Türkistanda bar bolğan
neşriyat- ahbarat, radio- telveziye orunliri gerçe
kommnist Xitay hakimiytining zorawanliq siyasitini
teşwiq qilidiğan, yerlik itnik milletlerning mewjut
bolup turuş hoquqini inkar qilidiğan, türlük betnamlar
bilen diniy erkinlikni boğidiğan, yerlik milletlerning
til yéziqi we mediniytini yoqutiwétiş üçün xizmet
qilidiğan téroristik organlar bolsimu ular yene
haterjem bolalmay yéngi - yéngi şumluqlarni oylap
çiqip, milly haraktirimizni ajizlaşturuş,
mediniytimizni weyran qiliş, til-yéziqimizni
yoqutiwétiş jehetlerde wehşiyane herketlerni élip
barmaqta.
Men şu munasiwet bilen uzaq yil Xitayning Şerqiy
Türkistandiki neşriyat- ahbarat saheside işligen bir
wetendiş Ertugurl Ahihanni ziyaret qildim.
SUAL: Siz wetendiki çeğingizda Xitayning Şerqiy
Türkistandiki neşriyat ahbarat saheside işleptikensiz
bu rastmu?
JAWAP: rast.
SUAL: nimişqa wetenni taşlap çet’elge çiqtingiz?
JAWAP: men bir yazğuçi dunyaning weziyitini obdan
çüşinimen. Wetende böliwatqan tengsizliklerge
çidimidim, kommunist Xitay hakimiytining xelqimge
qaratqan téroristik herketlirini dunya jamaetçilikige
anglitiş arzusi bilen wetendin ayrilişqa mejbur boldum..
SUAL: Şerqiy Türkistanda nime xizmet bilen
şuğullinattingiz?
JAWAP: Muherrirlik hizmiti belen şuğullinattim.
SUAL: Siz qandaq tengsizliklerni nezerde tutiwatisiz?
JAWAP: Ahbarat-neşriyat, radio- teliwiziye orunliri
reyal turmuşning inkasi, u özi obiyekit qilğan
rayondiki köp sanliq kişilerning menpe’etige wekillik
qilişi kérek.méning wetinim gerçe Xitay faşistliri
mustemlike qiliwalğan rayon bolsimu Xitaylar dunya
xelqining közini buyaş üçün bu yerde aptonomiya
siyasitini yolğa qoyğan idi. Undaq bolğan ıken heqiqi
türdiki aptonomoya siyasiti yurguzilişi kérek idi,
emilyet undaq bolmidi, til yéziqimiz çetke qeqildi
yaki körniştiki nersige aylandurup qoyuldi; normal
diniy étiqad erkinligimiz boğuldi, yaki din faşistik
hakimyetning menpeeti üçün xizmet qilduruldi; milli
maaripimiz weyrançiliqqa uçridi, yaki Xitayning
asimilatsiye qiliwétiş siyasiti üçün xizmet qilduruldi.
Iqtisadiy jehette arqida qaldurulduq yaki teb'i
bayliqlirimiz talan - taraj qilindi; hotun- qizlirimiz
terbiysiz qalduruldi yaki işsizliq we namratliq
tüpeylidin ayaq asti qilindi; téhi bu yetmigendek ular
nomussizlarçe XELQARADIKI NOPUS ÇEKLEŞTIN IBARET ÇONG
ATMOSPURAni bahane qilip nopusimizning normal
köpiyelmesliktin ibaret qirğinçiliqni keltürüp çiqardi.
Balilirimizning ey boluş nisbiti atom sinaq qiliş,
özuqluk yétişmeslik, yoqumluq késel, dawalitişqa pul
bolmasliq, dohturhanilarda türlik tejirbilerge
materyal boluş, tuğuluşqa az qalğanda qesten
çüşürüwétilip organizimlirini sétiş, téhi yoruq dunya
körmigen buwaqlarning qimmetlik ezalirini isil tamaq
qatareda yiyilidiğan özuqluqqa aylanduruwétiş…qatarliq
usullar bilen nopusimizning éşiş derijisini dunyaning
herqandaq yeridikige nisbiten zor derijide
töwenlitiwetti..
Yesli terbiysini alğan balilarning başlanğuç
terbiyesige ige bolişi, başlanğuçni pütküzgenlerning
ottura mekteplerge, ottura mekteplerni
pütküzgenlerning aliy mekteplerge, aliy mekteplerni
pütküzgenlerning xizmetke kirişi bes muşkul bolup bala
terbiyelep qatarğa qoşuş xelqimiz beşiha bala boldi.
Déhqanlar türlük heqsiz haşar we alwang yasaq derdidin
halidin ketti, biz bularni ahbarat neşiryat wastiliri
arqiliq xelqara jamaetçilikke uhturalmiduq, erzimizni
atalmiş qizil Xitay hakimiytige anglitalmiduq, öz köz
qaraşlirimiz kiçikkine bolsimu ekis etken ahbarat,
edebiyat - senet, we siyasiğa ayit maqalilirimizni az
bolsimu neşir qilalmiduq. Yazğuçilarning normal qelem
tewritişige qattiq çek qoyuldi, undaq qilğanlar çiqip
qalsa türlik yaman qalpaqlar keygüzilip türmige
solandi, qestlep öltürüldi, sarang qiliwétildi mana bu
tengsizlik bolmay nime?!
SOAL: anglisaq Uygurçe kitaplarni neşir qilmaq bekla
teslişip ketti deydu rastmu? emiliyette çiqiwatqan
kitaplar xéli köpken bu qandaq gep?
JAWAP: rast .Uygurçe kitaplarning xéli köp
çiqiwatqanliğimu rast biraq u kitaplarning 95% tige
kommunistik Xitay hakimiyitining tarixni burmilaş,
milletni yoqitiwétiş, diniy étiqad erkinlikke yol
qoymasliq, neşiriyat- ahbarat erkinligini çekleş,
demokrattik pikirlerni basturuş, Uygurlar nopusning
köpiyişining aldini éliş, türlük ussullar bilen
ğeripçe pikir eqimining yamrap ketişining aldini éliş,
Xitay medeniyitini perdazlap körsütüp xelqara
jamaetçilikni we Uygur qatarliq yerlik Türkiy
xelqlerni aldaş qatarliq rezil idiyliri singgen.
Biz adette özimizge kéreklik kitap-jornallarni, gezit
we teşwiqat materyallirini çiqiralmaymiz. Adettiki
neşir qilinidiğan materyallarmu Xitaylarning qattiq
tekşurişidin otidu.
SUAL:Uygurçe materiyallarni Xitaylar qaysi usulda
tekşüreleydu?
JAWAP: u bek asan, ilgiri Uygurlarning téhi közi
eçilmiğan çağlarda zeherlik sotsialistik eqidiler
bilen bizni aldap, iqtidarliqlirimizni pepilep özi
uqun xizmet qildurğan bolsa zaman özgergendin kéyin
xelqimiz içidiki hulqi yumşaq, Xitay mekteplerde
oquğan yaki Xitayğa mail iqtidarsiz kişilerni izlep
tépip, ularni pul we hoquq bilen sétiwélip, şundaqla
türlük siyasi otkemilerdin ötküzüp öz eqidisidin
yatlaşqan, hükümran millet üçün qulçiliq qilidiğan bir
Türküm ğalçilarni yitişturup işqa salidu.téhi ular
xizmet bijirgende Xitaylardinmu aşuriwetidu. U yarimas
insanlarning birdin bir alahidiligi şu bolğaçqa purset
kelsila qerindaşliriğa qattiq özini korsitip eqeliy
bolidiğan eserlerdinmu qusur izleydu. Nöwiti kelgeçke
şunimu qisturup otey: Xitay jemiyiti uzliksiz tereqqi
qilip özlirining muşu dewirde bésip otuşke tigişlik
tereqqiyat yoloni tamamlawatidu, öz xelqini qudret
tapquzuş yolida izliniwatidu, yéngiliqqa intiliwatidu,
şu seweptin neşiriyat- ahbarat sahesidimu melum yéngi
dewirge mas kélidiğan seyasetlerni tüzüp özi üçün
xizmet qilduriwatidu. Ularning özliri üçün tüzgen
siyasetlerni melum nisbette xelqimiz üçün xizmet
qildurğilimu bolatti, bizdiki Uygurlarğa wekil bolup
çong kiçik menseplerge qoyulğanlarning beziliri öz
xelqige jan köydirişni xalimaydu, bezilliri bekla
bilimsiz aq qarini periq etelmeydu, beziliri horun
türlik medinyet bilimlirini, xelqara çong weziyetni we
Xitay hökümitining siyasetliridiki biz üçün paydiliq
hem paydisiz bolğan ajizliqlarni çuşenmeydu, yaki
bolmisa çiwinning qulqidek hoquqidin ayrilip qéliştin
ensirep tohu yüreklik qilip, medinyet tereqiyatimizğa
putlikaşang bolidu. Yaki ğalçiliq qilipmu Xitayğa
yahşiçaq bolalmaydu, yaki bolmisa milletning şu
orundiki wekili boluşni qamlaşturalmaydu. Mundaq bir
hikayini sözlep berey: Bir küni men bir yaş
yazğuçining özem neşirge teyyarliğan kitapini melum
bir kiçik işhanining mes'ulining yéniğa testiqlitiş
üçün élip kirdim, eser nahayiti yahşi idi. Biraq
xéliqi nadan “ bu bala bek yaş iken, esirini çiqirişqa
aldirimayli, téhi resiminimu beremtingiz, taza
kulkilik iş de bu 30 yaşqa kelgen soymilarning
kitapiğa resimlirini bergili tursaq 50-60 yaşqa
kirgenlerningkini qandaq qilimiz“ dédi. Emelyette
Xitaylar yaşlarning eserliride démokratik idiyler köp
dep qarap, neşir qilişni ançe halap ketmeydu. Ular
esli hazir yétişip çiqiwatqan yaşlardin nahayiti çong
umitlerni kütken, çonglirini bir nersilerni qilip
yoqattuq, kiçikliri biz üçün xizmet qilidu dep
çöçirini ham saniğan idi. Ular bügünki dewirdiki
yaşlarni körüp özlirining çotni xata soqqanliğini
bilip yetken bolsa kérek zeherhendilikining tiğ uçini
yaşlarğa qaratti. Biz bir qançe yil tirişçanliq
körsütüp yurup ming teste yaşlarning bir qisim
eserlirini azraq bolsimu çiqiralaydiğan bolduq. Undaq
kişilerning bizge tepip béridiğan her bir awariçiliqi
Xitaylarni héçqandaq bedel toletmeyla mehsetlirige
yetküzidu, kişilerning kallisini qandaq qilip özgertip
özi üçün eşundaq hudini yoqatqan halda xizmetke
salğili bolidiğanliği kişige sir bolup tuyilidu. Yene
bir qétim bir yazğuçining esirini birqançe otkeldin
saq salamet ötküzüp bir başliqning yeniğa élip kirsem
buningda erkin muhebbetlişiştin ibaret ğeripning
burjaçe erkinleştutruş iddiyesi bar iken, neşir
qilğili bolmaydu, dédi. Emiliyette u eserde Uygur
yaşlirining kommnist Xitay hakimiyitining Uygurlarni
yoqitiwitiştin ibaret téroristik siyasetlirige bolğan
isyankarliq royi ekis atturulgen idi. Ular özlirining
menpeti üçün aqni qara qarini aq dep adetlengen.Yane
bir parçe çong tuptiki esernı pilanğa yollap, 6 ay
tehrirlikini qilip testiqlatqili kirsem birsi u
başliqqa körset deydu birsi bu başliqqa körset deydu,
axiri hemmisi meslehetleşkendek eserde milliy
bölgünçilik idiyesi bar iken. Sawut damollamning
obrazi ijabi qehriman qilip teswirlinip qaptu,
Uygurlarning ezeldin doliti bolup baqmiğan tursa,
dölet qurğan qilip teswirligen qandaq gep dep
testiqlimidi << Radio teliweziye orunlirida bolsa
Xitayning bésimi téhimu éğir. Hökümet Uygurlarning
menpetige ayit jamiyetning qarangğu tereplirini ekis
atturidiğan temidiki eserlerni işligili qoyuş uyaqta
tursun hetta bezi çağlarda Uygur, Türk, milliy maarip,
Şerqiy Türkistan digendek sözlerni işlitişkimu yol
qoymaydu. Uygurlarning işligen her bir kiçik
programmilirinimu qattiq tekşureydu. Eger Uygurlar
işligen herqandaq filimde undaq atalğular bilip-
bilmey tilğa elinip qalidiğan bolsa filim işliguçi
qolğa élinidu yaki xizmettin tohtutulidu, şu orunğa
mesul hadimlar emilidin élip taşlinidu, qattiq
jazalinidu, hetta işligen filimida milliy hessiyat
qoyuqken depmu bu kişige ohşimiğan derijide jaza
bérilidu. Ahbarat peqet Xitayning mustebitligi, yerlik
milletlerni medinyet jehetttin arqida qalduruş;
asimilatsiye qiliş qatarliqlar üçün xizmet qilsila
bolidu, uningdin başqa adette çingraq tinğilimu
qoymaydu. Bu addiğina misallardin Xitaylarning Şerqi
Türkistanda neşriyat we ahbarat saheside yolğa
qoyiwatqan meniwiy jehettiki téroristik siyasitini
xéli derijide çuşiniwalğili bolidu.
SUAL: Şerqiy Türkistanda hazir Uygur tilida kitap we
gezit-jornal çiqiridiğan qançe orun bar? yiliğa qançe
hil kitap we gezit jornal çiqiridu? ularda qaçilik
Uygur xizmet qilidu?
JAWAP:neşriyatlar on’ğa yetmeydu, her bir welayette
birdin jornal we gezit çiqirilidu ( Qazaq, Qirğiz
tillirida kitap-jornal neşir qilidiğanlirimu şuning
içide) lékin bu metbuat orunlirida asasliqi Xitay
tilida kitap-jornal çiqirilidu. Bir yilda tehminen
ming hilğa yéqin kitap we gezit-jornal neşir
qilinidu.Uygurçe çiqidiğan gezit jornallar tehminen
30--40 % ni igilişi mumkin, bularni tepsiliy sözlep
olturmisammu siz bilisiz.asasliq başqurğuçi
orunlarning hemmini Xitaylar igelliwalğan, melum bir
çong neşriyatni misalğa alsaq uningda 500 ge yéqin
adem işleydu, Uygur tehrir bolumide aran 47 neper
muherrir işleydiken, buningdin metbuat orunliridiki
Uygurlarning sanini qiyas qilğili bolidu.
SUAL: Şerqiy Türkistandiki Uygur tilida çiqidiğan
ahbarat-neşriyat orunlirining iqtisadiy ahwali qandaq?
xelqimiz qandaq kitaplarni yaqturidu?
JAWAP: Uygur tilida çiqidiğan metbuat orunlirining
iqtisadiy ehwali tariximizdiki herqandaq çağdikige
qariğanda intayin osal ehwqalğa çüşüp qaldi. Uygur
millitining bügüngiçe mewjut bolup turişining asasliq
seweplirining birini neşriyat-ahbarat orunliridiki
Uygur tili medeniyat hadisisidin körgen Xitay
mustebitliri yéqinqi bir qançe yildin buyan Uygur
metbuat orunliriğa bolğan siyasiy bésimni hessilep
aşuruştin başqa kitap we gezit-jornallarning sanini we
sehipillirini atalmiş iqtisadiy we siyasiy seweplerge
bağlap, kişini endişige salğudek derijide qisqartmaqta.
Nurğun jornallar Xitay qesten keltürüp çiqarğan bay
eldiki namratçiliq destidin tohtap ketti we tohtap
kétiş aldida turiwatidu. Bezilirining sehipiliri
hessilep qisqartilip ohşimiğan bir nersige
aylandurulup qoyuldi. Neşriyatlar we gezit-jornal
tehrir bolumliri éğir iqtisadiy qiyinçiliqqa duç keldi,
Şerqiy Türkistandek tebe'i bayliqi köp, yerlik itnik
milliti qedimiy we mediniyetlik bir elde tarixta
korulup baqmiğan derijidiki mediniyet qirğinçiliqi yüz
bériwatidu. Metbuat orunliri iqtisadiy qiyinçiliq
destidin bar puliğa kitap çiqirip maaş tarqitişqimu
amalsiz qeliwatidu. Melum bir neşriyatning xelqperwer
bir mesuli atalmiş Uygur aptonum rayonning melum bir
qorçaq hakimidin neşriyat üçün mebleğ soriğanda "kitap
çiqirimiz dep aware bolup yürgiçe bergen maaşni hejlep
yatsanglar bolmamdu, nime béşimizni ağritip
kiliwerisiler"digen. Bilmigen kişige bu bir adettikiçe
söz bolsimu bilgen kişige nisbiten bu bir qorqunçluq
signal. Qarang bizning pisihik jehettiki
ajiziliqimizni néme dégen biliwalğan? Biz hiyalimizda
yoq yürgen bilen dunyağa nupus wabasi we qarnining
açliqidin şekillinip qalğan ğayet zor istimal baziri
arqiliq insaniyetke apet élip kelgen, özining eqil
parasitige tayinip yaşaşni bilmey Uygurning mol tebi'i
bayliqlirini talan taraj qiliş bedilige semirip,
közlirige yağ tiqilip ketken bu tuğma eqli kemtuk
milletning bizni tar yerge qistaş üçün baş qarurup
tepip çiqqan atalmiş beş ming yilliq tarixidiki bu
tunji keşpiyatini. Qarang! Insaniyetning behti üçün
birer keşpiyatni yaritişqa musteqqil eqil parasiti
yetmigen bu milletning, nupus jehettin özi bilen ruşen
küç sélişturmisi hasil qilidiğan ajiz milletlerni
qandaq şekiller bilen asimilatsiye qilip yoqutuwétişke
işlep ketken kallisini. Zeminimizni aldi, tebi’i
bayliqlirimizni talan taraj qildi, xelqimizni
nadanliqta qaldurup iqtisadiy jehettin weyran qildi,
diniy étiqadimizni suslaşturdi. Eemdi umu yetmigendek
rohiy dunyayimizğa qiliwatqan bu tajawuzini tohtutuş
kérek idi. Rast kitap materyallar Uygur tilida
çiqmaydu emes çiqidu. Sanimu xéli bar, lékin yahşi
kitaplarni yézişqa yaki terjime qilişqa yol qoymaydu.
Tariximiz, diniy étiqadimiz we milliy medeniyitimizge
ayit kitaplirimiz ming qétim taraşlinip, burmilinip
özige layiqlasturulup yaki apturlarni tar yolğa qistaş
arqiliq ijat qildurup héçnimige ohşimaydiğan nersige
aylandurğandin kéyin neşir qilişqa yol qoyidu. Yene
bezi çiqiwatqan kitaplarning waqti ötken.
SUAL: anglisaq BDT pen maarip teşkilatidin
Uygurlarning maaripini we milliy medeniyitini
qutuldurup qéliş üçün nurğun pul bériptu bu rasmu? bu
pullarğa xéli köp kitap materyal neşir qilinğandu
herqaçan?
JAWAP: rast, nahiti köp pul bergen iken, biraq uning
bir qismi kitap-materyal neşir qiliş üçün işlitildi,
qalğinni nimige işletkinini éniq bilmiduq. Bir qismiğa
kitap neşir qilinğini bilen neşir qilinğan
kitaplarning maarip we milliy medeniyitimizge héç
paydisi bolmidi. Buning sewepliri mundaq.
1) Bu pullar bilen hökümet 80-yillarda neşir qilinip
ketken eneniwi Uygur maaripi asasida tuzulup qalğan
Uygur medeniyiti arqa körünuş qilinğan bir qeder yahşi
dersliklerni Xitayning mustemlikiçilik siyasiti we
Xitay medeniyiti arqa körüniş qilinğan kitaplarğa
özgertip atalmiş Uygur "dersliklirini yéngilaş "
pilani emelge aşuruldi. Asasiy pen kitapliri kona peti
qeliwerdi.
2) Bu pullar bilen Xitaylar özliri alla burun waz
keçken, xelqarada "ötmes mata zorlap sata"ğa aylinip
ketken kommunizimliq iddiyler bilen kişini
qaymuqturidiğan Xitay yazğuçilirining atizim terbiyisi,
sotsializim, kommnistik ehlaq we atalmiş milletler
ittipaqliqi qatarliqlarğa ayit milletni ğeplette
qalduridiğan siyasiy we edibiy kitaplar neşir qilindi.
3) Bu pullar bilen balilar we maaripqa héçqandaq
alaqisi bolmiğan Xitay, Rus we Uygur yallanma
yazğuçilirining Xitaydin bizge miras qalğan
sotsiyalizim iddiysi singdurulgen "qizil qiya"; "qanatliq
het"; "çeksiz ormanliq qarliq dala"; "Dongzi"; "pulat
qandaq tawlandi"; "buran balliri"; "Qizil laçin"; Le
Ping tağa"; "Ludungyi"; "pidakar su işliri mutehessisi
Wang Wei" qatarliq ismini sanisimu ademning kongli
élişidiğan insaniyet tepekkuriğa zit bir qatar bizni
qulluqta qalduridiğan kitaplarni çiqardi.
4) Bu pullar bilen yoqarqidek kitaplarni çiqirip,
biçare mezlum xelqimizge zorlap sétip yiğqan pullarni
belkim Qazaq, Qirğiz, Özbek, qatarliq biçare qerin
daşlirimizni bizge qarşi sétiwélip, ular bilen
wetenimiz we xelqimizning insaniy heq hoquqliri bolğan
musteqilliq we horluk üçün koreşken şir yürek
oğlanlirimizni qandaq qilip qirğin qiliş üstide
tohtamlarni tuzgendu.
5) Kitap materiyal neşir qilişqa ajritilğan pullarning
köp qismi Xitay maaripini tereqqiy qilduruş üçün
işlitiwelindi. Ular bir qisim yéngi derisliklerni
neşir qiliwaldi, ariçiğa alte tayaq dep hemmidin ziyan
tartqini Uygur milliti boldi. Qazaq, Mongğul, Qirğiz,
Şiwe qatarliq mediniyette bir qeder arqida hesaplanğan
milletler mehsetlik Uygurlarğa qarişi küç supitide
tereqqiy qildurilidiğan bolğaçqa ularning bu pullarni
işlitiş işliri Xitay hökümitining astirittin awaylap
qomandanliq qilişi bilen bizningkidin
éditliqraq boldi.
Ular hazirğiçe ma'aripta qilalmay kelgen bir qisim
işlirini qiliwaldi.
SUAL: xelqimiz qandaq kitaplarni yaqturup oquydu?
neşir qiliniwatqan kitaplar bu hil ehtiyajni
çanduralamdu? Uygurlarning kitap oquş qizğinliqiğa
qandaq qaraysiz?
JAWAP: ejdatlirimizdin miras qalğan eneniwi
tepekkurimizğa mas kélidiğan yéngiçe ma'aripimiz téhi
güdek halitidila Xitay asaritige çüşüp qalğaçqa
uningda özige has alayidilik we dunyawi zamaniwilik
téhi şekillengini yoq. Maaripimiz intayin éhtiyajliq
böliwatqan bilim igilirini Şerqiy Türkistanliqlarning
emiliy yaşaş iqtidarini küçeytidiğan küç supitide
nişanliq terbiyeleydiğan sestimiliq maarip
nezeriyisini we yetekçi iddiysini iptidayi şekilde
bolsimu barliqqa keltürelmiduq. (bunungda kommnist
Xitay hökümitining hessisi bar elbette.) Bundaq
bolğaçqa tuluq ottura, téhnikum, aliy tehnikum we aliy
mekteplerde allaqaçan waqti otup ketken derislikler
ötülidu, oqutuş usulliri hazirqi zaman xelqara
weziyetke maslişalmaydu. Oquş pütküzgenlerning sewyisi
özining milliy maarip en'enisi we milliy medeniyitige
bir qeder mas kélidiğan mitotta tuzulgen ijtimayi
penlerde bolupmu edebiyat, senet, tarix qatarliq
penlerdiki sewiyesi dunyawi sewiyedin nahayiti yiraq
bolsimu milliy medeniyitimizning başqa terkiwi
qisimliriğa nisbeten bir qeder yoquri. Şundaq bolğaçqa
kitaphanlarning mutleq köp qismining medeniyat
sewiyisi ançe yoquri emes. Ular mustemlikiçilikning
derdini yetküçe tartti, zamaniwi bilimlerni uguniştin
nahayiti uzaq zaman mehrum qaldurulğaçqa hazirqi zaman
dunya idilogiysi we zamaniwi penlirige ayit kitaplarni
oquşqa ançe qiziqip ketmeydu. Ularning eng
qiziqidiğini zulmet qaplap ketken rial hayatini birdem
bolsimu untup, özlirining sunuq konglige teselliy
isteş üçün kongluge birdin bir tesselli béridiğan
islamğa , Uygur tarixiğa, Şerqiy Türkistan inqilawiğa
we xelq eğiz edebiyatiğa ayit kitap materyallardur.
Xelqimiz ilim sahesidiki éğir eqliy emgek telep
qilidiğan temilarğa ayit kitap-materiyallarni oqumaydu
yaki oquydiğanliri yoq hisapta. Bizde islam diniğa
ayit her kim özi bilgençe şerhiylep baqqan,
tariximizğa ayit köp burmilanğan Xitay we bir qisim
Uygur ziyalilirining kitapliri köp neşir qilindi.
Bularni oquş hazirqi zaman Uygurlirining "zamaniwi
pen-tehnika "izdinişliri bolup qaldi. Lékin bundaq
kitaplarning bir qeder bolidiğanlirini tapmaqmu asan
emes, tapqan belenmu sétiwalalaydiğanlar nahayiti az
sanni teşkil qilidu. Bezi kişilerning turmuştin
eşininp az tula iqtisad qilğan puli siyasiy kitap
matiryallarğa mejburi hetlinişke yetmeydu. Neşiryatlar
hokometning başqa seliqliri yetmigendek xelqimizning
béşiğa "kitap séliqi"ni muptila qildi. Ular pul tepiş
üçün başqa yol tapalmay yene şu koturuşluk xelqimizni
tapti. Xinjiang yaş - ösmürler neşriyati qatarliq bir
qisim metbuat orunliri Xitayning mustemlike
siyasetlirini teşwiq qilidiğan qurultay hojjetlerini,
Xitay mustebitlirining hayati ekis etturulgen
eserlerni, kommnistik iddiyiwiy ehlaq teşebbus
qilinğan maqalilarni, atizim terbiysige ayit
kişilerning diniy itiqadini zeherleydiğan neşir
boyumlirini xelqimizning mejburiy sétiwélişi heqqide
hökümetning namida qizil taşliq hojjet çiqirip
jaylarda mejburi satti. Bu yerde zorul tépilip
qalğaçqa bu hil " kiatap séliqi" keltürüp çiqarğan bir
pajieni tilğa élip ötsem artuqçe ketmes dep qaraymen.
Hotende bir déhqanning ikki balisi bar iken. Bir kuni
melum bir neşriyat déhqanlarğa mejburi kitap sétiş
üçün Hotenge keptu. Ular satqan kitaplarni almisa
siyasiy jinayet bolidiken. xéliqi déhqan ikki balisini
egeşturup bérip, yenidiki azraq pulğa baliliri yahşi
körgen kitapni élip bériptu. Neççe kun otmeyla aka
singil ikkeylen mekteptin kélip dadisiğa, muellimning
32 yuendin kitap materiyal puli élip kilişni
eyitqanliğini deptu. Oyde pul yoq iken, u kişi pul
ariyet élip turuş üçün barmiğan yeri qalmay aran
digudek bir balisiğa yetkudek pul tepip kélip
baliliriğa qattiq kayiptu we pulni yaşta çongraq
bolğaçqa oğliğa bérip, qiziğa birelmeptu. Biçare güdek
qiz kiçiçe yiğlap ming teste tangni atquzuptu.
Singlisining eçinişliq yiğliğan yiğisiğa berdaşliq
berelmigen xéliqi ösmür nahayiti parakende boptu. Ular
ettigende mektepke mengiptu, mektep derwazisiğa
barğanda ösmür yigit singlisiğa:
----- jenim singlim, bundaq qayğurma, me bu pulni
oqutquçing´ğa bergin--deptu.singlisi bir tereptin
heyran bolup, yene bir tereptin akisiğa koyinip:
----- aka sen işletkin, bu pulni men alsam sen qandaq
qilisen--deptu. akisi gudeklik çiqip turğan sebiy
közlirige yaş élip:
-----mendin haterjem bol, méning öydikilerdin hupiyane
saqlap kéliwatqan azraq pulum bar idi, şuni bérimen
deptu.
Kiqik qiz huşalliqini basalmay akisining boyniğa
esilip söyüp kétiptu we yügürgen peti sinipiğa kirip
ketiptu. Emiliyette xéliqi ösmür balining yenida pul
yoq iken. Singlisi kirip ketkendin kéyin, tebi’i
bayliqliri Xitay teripidin talan taraj qiliniwatqan,
dunya boyiçe eng bay döletke ayliniş ehtimali éniq
bolğan bir elning bu biguna namrat perzenti mekteptin
haliy bir jayni izdep tépip
ésilip öliwaptu. Men bu
weqeni anglap özemni tutalmay yiğlap kettim. Bu
wetinimizde yüz bériwatqan pul we iqtisatqa
bağlinişliq bolğan tümenligen pajialerning biri. Mana
bu mustemlikiçilikning ewlatlirimizning beşiğa
keltüriwatqan külpetliri, mana bu yerim esirdin buyan
Xitay zeminiğa kéçe - kündüz toşulup kétiwatqan nefit
we qimmetlik yer asti bayliqlirimizning bizge élip
kelgen şapaiti, mana bu Şerqiy Tukistandiki bir çuka
muz satidiğan manglur Xitayçilekmu puli yoq turup
weten azat bolğandek terilirige patmay yaşawatqan
Uygur baylirining yançuqiğa siğmay qéliwatqan nijis
pulning hasiyiti, mana bu millitining insaniy heq
hoquqlirini sétip milletning wekili boluş salayitige
érişiwalğan qorçak hakimlarning bizge keltürgen
şapaiti, mana bu buzuqçiliqa, zeherlik çekimlikke,
haraq-şarapqa, qimar we türlik keypi sapalarğa bérilip
ketken bir qisim baywetçilirimizning heyrihaliqi, mana
bu 21- esirge saq-salamet ulişiwalğan mezlum
xelqimizning ilim-pen sahesidiki kişini éçinduridiğan
şum teğdiri. Muşundaq halettiki bir millette kitap
oquş qizğinliqi yene qandaq bolmaqçi?! Muşundaq bir
iqtisadiy jehettin talan taraj qilin'ğan, medeniyet
jehettin weyran qiliwitilgen bir milletning ahbarat we
neşriyatçiliq işliri qandaq bolmaqçi?! kişiler eng
awal zağrada bolsimu uç wah qursaq toyğizişi kérek-de.
SUAL: wetinimiz Şerqiy Türkistanda hazirğiçe neşir
qilinmay kéliwatqan isil eserler barmu? yana şundaq
eserler yézilarmu?
JAWAP: Uygur xelqi 6 ming yilliq medeniyet tarixiğa
ige qedimiy millet, buni dunya ilim sahesidikiler
obdan bilidu. Biz şanliq medeniyitimiz bilen
pehirlinişke tegişlik uluq milletlerning biri. Bundaq
bir millette elbette nurğun mediniy, ilmiy miraslar
bolidu. Lékin Xitay mustemlikisi içide yaşawatqan
bizdin basqa xéli köp milletlerning ata-buwisi qongini
eytip taşliwetken qeğezlirimu neşir qilinip boldi,
biraq bizge ejdatlirimizdin miras qalğan neççe on ming
parçe kitap Xitayning kitap turmiliride, çet’elning
qarang'ğu kutuphanilirida, sawatsiz qaldurulğan
xelqimizning quyaş nuri çuşmeydiğan qazinaqlirida
héçqandaq qoğdaş tedbiri bolmiğan ehwal astida çirip
ehletke aylinip barmaqta. Şerqiy Tukistanning qaysi
bulingiğa barmang kona kitapqa putlişip yiqilip
ketkili tas qalattingiz. Lékin Xitayning yerlik
milletlerni medeniyette arqida qalduruş arqiliq
yoqitiwétiştin ibaret tarixtiki bediwi milletlerning
kitap köydirişidinmu neççe hesse éğir bolğan
téroristik siyasetliri mediniyet miraslirimizning
barğançe yoqulup ketişini keltürüp çiqarmaqta.
Buningğa dunya jamaetçilikining diqqitini tartiş kérek.
Weyran bolup ketiwatqan kitaplar ejdatlirimizning
bizgila emes putkul insaniyetke qaldurğan bibaha
soğiti.
Sualingizning axirisiğa jawap bersem undaq kitaplar
tohtimay yézilidu. Bezi qisqa waqitlarni hesapqa
almiğanda Xitayning bizge uzliksiz zulum sélip
kéliwatqiniğa ikki esir bolup qaldi. Bu jeryanda
Nizari, Meşrep, Molla Musa Sayrami, Molla Bilal....
qatarliq buyuk ziyalilirimiz wujutqa çiqti we
qimmetlik eserlirini qaldurup ketti. Uningdin kéyin
Tejelliy, Qutluq Şewqi, Abduqadir Damolam, Abliz
Mehsum, Abduhaliq Uyguri, Memtili Ependi...
qatarliqlarni tikip osturgen bu millet Memtimin Buğra,
Quddus Hujam Yarof, Ziya semidi, Turğun Almas,
Abduşkur Memtimin, Murat Hemrayof... qatarliq buyuk
alimlirimizni yetuşturup çiqti hem çiqiwatidu. Undaq
asan iş yoq biz tarix sehnisidin yoqalmaymiz, xelqimiz
téhi ejdatlirimizning izini bésip mangidiğan
yéngi-yéngi turelmilerge hamildar bolmaqta. Xelqimiz
hayatla bolidiken mediniyet işlirimiz we milliy
musteqilliq koreşlirimiz tohtap qalmaydu.
SUAL: Şerqiy Türkistanda hazir bar bolğan
ahbarat-neşriyat qoşunimizning milliy medeniyitimizni
tereqqiy qilduruş jehettiki töhpisige qandaq qaraysiz
? milliy musteqilliq küreşlirimizdiki ularning orniğa
qandaq baha bérisiz ?
JAWAP: meyli qehriman bolsun, yaki satqun bolsun,
meyli adettiki kişi bolsun yaki bilimlik insan bolsun
u eger Uygurla bölidiken yürikining şiwirlaşliriğa, we
xelqining ingiraşliriğa qulaq sélişqa mejbur olidu.
Inqilapçilar içidin satqunning, satqunlar içidin
inqilapçilarning çiqip qélişini bir çetke qayrip
qoyuşqa bolmaydu. Biz Uygur jemiyitide nahayiti pes
körgen bir qisim kişilerning milliti üçün töhpe
qoşiwatqanliqini, nayiti uluq bilgen bir qisim
insanlarning milletke eytqusiz ziyan
seliwatqanliqinimu korduq. Buning'ğa qariğanda
ahbarat-neşriyat saheside işlewatqan kişilerning
milliy medeniyitimiz üçün jan köydiriwatqanliri asasiy
orunda turidu, biz bujehette Xitayğa qariğanda köp
ewzellikke ige. Ularning konglini özimizge héç bir
bedelsizla qaritalaymiz, buning özi bir ğelbe. Asan
deyişimizdiki sewep ularning içide milliy hesiyati
urğup turidiğan, millet dise nowiti kelgende jeninimu
ayimaydiğan, kéçe-kunduz milletning ğemini qilidiğan,
çiqiş yoli tapalmay tohtimay izliniwatqan, iqtidarliq
we karğa kélidiğan kişiler 90% ni igileydu. Ular
körünişte Xitay üçün işlewatqandek qilğan bilen
emiliyette un tunsiz halda milliy menpetliri üçün
küreş qiliwatidu. Ularning küçige sel qaraşqa
qara-qoyuq hemmini bir tayaqta heydeşke bolmaydu.
Eng addiysi ular Xitayning til yéziqimizni
yoqitiwétiştin ibaret wehşi qara niyitige taqabil
turup keldi. Milliy medeniyitimizni qoğdap qéliş
jehette köp küç serip qiliwatidu we özlirining
fonksiyunluq rolini jariy qilduriwatidu. Medeniyet
jehette bek arqida qalğan millette milliy inqilapning
ğelbe qilişi natayin. Neşriyat-ahbarat sahesidiki
ziyalilirimizning inqilabimizğa obiyektip şert şarait
hazirlaş jehettiki töhpilirige yoquri baha bériş kérek.
Nesriyat-ahbarat sepidiki qerindaşlirimizğa Xitay
hükümiti ezeldin işenmeslik, közge ilmasliq
pözitsiyisini tutup kelgini yetmigendek emdi
iqtisattin ibaret rezil közur bilen ularning kespiy
işliriğa, a-iliwi turmuşiğa éğir qiyinçiliq
keltürmekte. Bu bizge melum jehettin paydiliq Xitaylar
ularning qimmitige sel qaridi, şunçe tirişipmu
özlirige mayil qilalmidi. Hazir ularni
Türküm-Türkümlep iş ornidin ayriwatidu we ayriş aldida
turiwatidu.
Ularning yahşi eserlerni neşir qilişiğa yol qoymayduyu
kişiler burni quliqiğiçe toyup ketken siyasiy
kitaplarni mejburi çiqarğuzup, uni sétip maaşingning
85% tini tap, bolmisa iş ornungni bikar qil dewatidu.
Buningğa bir qisim herbiydin kesip almaşturğan we
Xitay mekteplerde oquğan hoquq üçün, ailisining
hatirjem turmuş keçurişi üçün milletni, millitning
uluğwar menpeetini sétiwetidiğan munapiqlar yan tayaq
bolup bériwatidu, hökümettin neşriyat-ahbarat işliri
üçün bériliwatqan mebleğni teşebbuskarliq bilen
tohtatquziwetip, xelqimizning kitaphumarliqidin ibaret
artuqçiliqini Xitay üçün xizmet qildurup yerlik
baylirimizning ikki tort tal puliğa tayinip kitap
çiqartiwatidu. Mesilen, Şerqiy Türkistandiki melum bir
neşriyatning adettiki bir xizmetçisi neşriyat-ahbarat
sahesidiki Xitayğa putlikaşang böliwatqan bir qisim
neşriyat hadimlirini qisqartiş, hökümettin pul
almasliq, çiqiwatqan kitap-jornallarning sehipisini
qisqartiş yaki tohtitiwétiş, kitaplarning sanini
azaytiş, zorul tépilsa xelqning mebliği belen
hökümetning siyasetlirini teşwiq qiliş jehettiki
Xitayğa körsetken eqil- parasiti we bu jehette işligen
emiliy xizmetliri hesabiğa neşeriyatning ezeldin
yoquri sapaliq ziyalilarning basqurişida bolup
kéliwatqanliğidin ibaret yahşi weziyetni özgertip bu
orunning rehberlik salahiyitige érişiwaldi. Buning
milliy medeniyitimizdiki çong bir tiradigiye
bolğanliqini, xelqimiz uzaq otmey çuşunip qalidu.
SUAL: biz dayim çet'ellik dostlardin bizning uzaq
tariximizğa, medeniyitimizge, qimmetlik asare
etiqilirimizge, mol mediniy miraslirimizğa we özgiçe
tağ deryalirimizğa qiziqidiğanliqini anglap turimiz,
nemişqa şu heqtiki kitaplarni keng turde neşir qilip
nowettiki iqtisadiy qiyinçiliqni yéngimaysiler?
JAWAP: bu sualni nahayiti yahşi soridingiz. Bizning
taza şundaq qilğumiz bar. Lékin hemmidin qiziqarliqi
özimizning ejdatliri qaldurup ketken mediniy
miraslarğimu özimizning igidarçiliq qiliş hoquqimiz
yoq. Bu gep yene ma'aripqa bérip çétilidu. Birinçidin
yesli ma'aripidin tartip aliy mektep ma'aripiğiçe siz
yuqarda tilğa alğan medeniyet hadisilirige çétilidiğan
penlerge ayit bilimlerni balilirimizning yaş
alahidilikke maslaşturup ügitip mangidiğan ma'arip
systimisi yoq; ikkinçidin u nersilerni penler boyiçe
ayrim-ayrim halda tetqiq qilidiğan ilim-pen
muasselirimiz yoq; üçünçidin bu sahediki
mutehesislirimiz kemçil; tortinçidin alimlirimizning
bu heqte élip barğan tetqiqatliri Xitay hükümiti
tereptin qattiq konturul qilinidu; beşinçidin nurğun
tarixi miraslirimiz mustemlike halette bolğanliğimiz
üçün bir qisim çet'el kutuphaniliri we
muziyhaniliridin qayturup kélin'gini yoq; altinçidin
nurğun mediniy yadigarliqlirimiz eslige keltüruş
bahanasi bilen Xitay teripidin özgertilip kétiwatidu.
(bunungğa addiy bir misalni korsitip otsem artuqçe
ketmes: men 1998-yili idaridikiler bilen Turpanğa
ziyaretke barğan idim. Idarining iqtisadiy qiyinçiliği
bolğaçqa biz herqandaq bir medeniy yadikarliq ornining
pulğa belet satidiğan rayoniğa kirelmiduq, içim aççiq
boldi, özemning nersisidin eqelliy paydiliniş nöwiti
kelgende paydilinalmidim, ziyaritimizning axirisida
bizeklik ming oyini sirittin bolsimu körüuş pursiti
kéliwatatti, biz u yerge barduq, méning tamaq
yimisekmu yemey u yerni bir köriwalayli degen teliwim
qara qosaq başliqimiz teripidin meshire bilen ret
qilindi. Men bir usulni oylap taptim, qarisam
çet'ellikler kirip kétiwétiptu, ularğa quşiliwalğim
keldi, ular kelgende qoşulup kirdim, biz kirgen çağda
qattiq nazaret qilinidiğan işikler çet'ellik dostlarni
sahta, yasalma kulkiler bilen kütiwaldi, méning
üstihan we tere renggim ularningkidin ançe periqlinip
ketmigeçke menmu qizğin kütiwélindim we başqilarning
diqqitinimu tartmidim.
Biz hemme öylerni ziyaret qilduq, qizziq yéri
özimizning medeniy yadigarliqimizni Engilizçe
çüşendürüşke Uygurdin adem çiqmiğandek ademni
yirgendüridiğan teleppuz bilen Engilizçini çala
sözleydiğan bir manglur, tarixni 180 gradus burmilap,
bu yerdiki mediniy miraslarni atalmiş qaysi
sulali'lerdikidu Xitay senetkarlirining ijat
qilğanliqini, Xitaylar bu ziminğa igidarçiliq qilmiğan
dewirlerde yerlik xelqler teripidin weyran
qiliwitilgenligini, özlirining buni qaytidin eslige
keltüriwatqanliğini sözlidi, ğezeptin özemni
öltüriwalğum keldi, aççiğimğa hay berdim. Ziyaret
axirlaşti, basqilar çiqip kétiş üçün işikke qarap
mang'ğanda méning ming teste kirgen bu yerdin ayrilğum
kelmey hupiyane halda başqa terepke kettim, bulung
tereptiki sim tartip qoyulğan "kirişke bolmaydu" dep
Xitay we Engiliz tillirida tahtay ésip qoyulğan bir
jayğa közum çühüp qaldi. Nimişqidu şeytinim u yerge
qiziqturatti, men u terpke bardim we yéngidin eslige
keltüriliwatqan bir öyge kirdim, kirsem bir Xitay
qoloğa lapatkini tutup tamni qiriwatqan iken,
kirginimni tuymidi, men unimgğa guman neziri bilen
qarap turdum, u saqmusaq turğan bir resimning köz
qismini qirğili turdi. Men özemni basalmay "néme iş
qiliwatisen" dep soridim Xitay tilida. U qattiq çoçup
ketti bolğay hoduqqinidin gep qilalmay qaldi, we
Xitayçe bilidiğan bu "çet'ellik"ke heyran bolup
qarap,"remont qiliwatimen" dep jawap berdi. Men "bundaq
qilsang bolmaydu, "men Ürümçidin keldim, ahbarat
ornida işleymen, bu işingni maqale qilip yézip ilan
qiliwetsem qandaq qilisen?" dédim. U teste isige keldi
we méning Uygurliqimni bilip yetti bolğay Xitayning
Uygurlarğa qilidiğan körengligi bilen "boludu, yaz!"
dédi tehdit arlaş. Men emdi özemdin ensirep qaldim,
eger u mehpiyetligini saqlaş üçün meni öltürüp işik
aldidiki yardin taşliwetse naheqtin naheq ölüp ketmey,
buni Xitaylarmu qanat astiğa alidu, meni kim aqlap
çiqidu dep oylap,"tohtap tur" dep qoyup yénip çiqtim,
kiçikkinim üçün xéliqi ğalça başliqimning haywandek
humuyişiğa qaldim. Eytay desem téhi, eytmay desem téhi,
xizmetdaşlirimdin hökümetke çéqip qoyarmikin dep
ensirep héçkişige eytalmidim. Uni yézip ilan qilmaqmu
tes idi. Men bir Uygur alim bilen uçraşqanda bu weqeni
sözlep bersem, u uliq kiçik tinip: "undaq işlarni az
demsiz, bular kişilerdin hupiyane halda Xitaydin
tépilğan medeniyet yadigarliqini Şerqiy Türkistanğa
élip kélip komiwatidu, neççisi yerlik kişiler
teripidin tutiwelindi, héliqi Xitayning dangliq
tarixçisi, arhilogi Gomoroning 2 ming yil ilgiri
yaşiğan Xitayçe şeir yazidiğan yalğan bir Uygur şaerni
yasap çiqip Şerqiy Türkistanğa élip kélip Aksuning bir
yézisiğa komdurup, neççe kündin kéyin kişilerni
mejburi yiğip kélip, komgen nersini éçip ularni yalğan
guwaliqqa tartip andin Xitayning ezeldin bu yerni
başqurup kelgenligini ispatlimaqçi bolğanliğini,
xélimu yahşi bir nerse yézip salmapsiz, yazğan
bolsingiz hökümet bu çağqiçe ikki pütingizni bir
ötekke tiqip bolatti"dédi.)
Emdi öz gepimizge kelsek Xitay hükümiti Uygurlarning
bu sahede izdinişini, tetqiqat élip bérişini, mundaqçe
qilip eytqanda tarixning tarix petiçe eynen yézilip
ketişini halimaydu. Nesriyat-ahbarat sahesidiki
Xitaylar Uygurlarning bu jehetlerdiki ajizliqlirini
biliwélip we çet'eldiki mujahitlirimizning yérim
esirdin köprek ejri singip şekillengen hazirqi
xelq'ara jemiyettiki Uygurğa bolğan qiziqiş pursitidin
paydilinip tariximiz, diniy étiqadimiz, medeniyet
yadigarliqlirimiz, asare etiqillirimiz,
örpe-adetlirimiz, folklorimiz heqqidiki çet'ellikler,
Uygur alimlar, we bir qisim Xitay alimliri yazğan,
topliğan, tuzgen materiyallardin paydilinip özlirining
menpeetige uyğunlaşturup neşir qilip keng Xitay we
xelqara bazarlarda sétip bay bolup ketti. Biz bolsaq"
halwini hekim yer, tayaqni yitim" degendek uningğimu,
buningğimu erişelmey talan taraj qiliniwatqan
nersillirimizning qaysi birsige yiğlaşni bilelmey
yaşawatimiz.
Asare etiqilerni neşir qilidiğanğa pul bolsa bolidiken,
undaq kitaplar bizde samandek, téhi u kitaplarni foto
nusqisi bilen renglik basmisi'ngiz bolmaydu, Uygurda
undaq pul bolsa adettiki basma bilen besilidiğan pul
az ketidiğan qimmiti yuqiri neşir qilinmay kelgen
wetendin tartip tizsa yawropağa yetip kelgudek yoquluş
girdawiğa bérip qalğan esil kitaplarni neşir
qiliwalğan bolattuq. Xéliqidek BDT bergen pullarni
bundaq işlarğa işletkili qoysa idi, insaniyet
medeniyitidiki Uygur medeniyet miraslirini qutuldurup
qéliştek buyuk bir emgek tamamlinatti, insanlarmu
ejdatliri we tarixi aldida pehirlengudek bir iş qilğan
bolatti.
Buningdin ming- ikki ming yil awal "maytiri simit"; "Altun
yaruq"; "Awesta"; "Şahname" qatarliq kitaplarning
Uygurçisini, "Türkiy tillar diwani"; Qutadğu bilik",
qatarliq
şahane eserlerni, 300-500 yillar ilgiri "Hemisse", "Tarixi
Reşidiye"; "Ezizane Kaşigar", "Tarixi Hemidiye"; "Qissesul
Enbiya" qatarliq buyuk eserlerni ijat qilğan,
miladidin neççe ming yillar ilgirki sak dewridin
tartip 40 - yillardiki Şerqiy Türkistan inqilabiğiçe
20 din artuq dölet qurğan, Turuk, Qazaq, Özbek
qatarliq milletlerning şekillinişige asas bolup
bergen, Komrajiwadek, Aqari mandadek, El
farabiydek,Yusup has hajiptek, Mehmut Qeşqiridek,
Elşir Nawayidek, Ehmet Yesiwidek buyuk mutepekkur,
alim, peylasop, tilşunasliri bilen dunyada
pehirlinişke heqliq bir milletning insaniyet teripidin
untulup, Xitayning wehşi qirğinçiliqiğa qeliwatqanliği,
medeniyet jehettin yawayi milletler qatarida saniliş
girdawiğe élip kélingenligi, égilik we kişlik
hoquqlirining dunya tarixida korulmigen sahta niqap
içide depsende qiliniwatqanliği, erlirining qul,
qizlirining didek orniğa çuşurup qoyiliwatqanliği
qatarliqlarning 21-esirde yüz bériwatqanliği
insaniyetni oylandurmiğiniğa men heyran.
Biz insaniyet mediniyet oyğunişi güllep yaşniğan
20-esirde mustemlikiçilikning derdini yetküçe tarttuq,
tarix bundaq heqqaniyetsizlik qiliwermeydu,
perwerdigarning bizgimu buyriğini bardu, kişiler bizge
qandaq zulum salğan bolsa perwerdigar ularni şuhil
şekilde jazalaydu, muqeddes kitaplarda u " men
deginimni qilimen, siler körisiler" degen. Biz Xitay
oyliğandek asan yoqitiwetkili bolidiğan ular hem
yoqitiwetken milletlerge ohşimaymiz. Xitaydin
qélişmaydiğan seltenetlik tariximiz bar, tarix bizge
zulumdin qutuluş pursitini yene béridu.
SUAL: Siz nezerde tutiwatqan isil eserler hazirmu
yéziliwatamdu? bundaq eserlerning neşir qiliniş
imkaniyiti qançilik? Xitaylarning til yéziqimizni
yoqitiwétiş ihtimalliqimu barmu? bizni ular rastinla
tarix sehnisidin yoqutiwetermu?
JAWAP: yéziliwatidiğu, Alim Abduşkur Memtiminning
"Turan tarixi"; (Qedimqi merkizi asiya), "Uygur muqam
hezinisi", "Qutadğu bilig hezinisi", Uygur pelesepe
tarixidin omumiy bayan"; "Farabiy we uning pelsepe
systimisi"; Uygur taş kemir seniti", "Uygur tebabiti
we Ibnsina" qatarliq eserliri, Alim Turğun Almasning"
Honlarning qisqiçe tarixi", "Uygur kilassik edebiyat
tarixi", "Uygurlar"qatarliq kitapliri téhi yéqinqi
yillarda neşir qilindi. Yena nurğun eserler
yéziliwatidu. Bundaq eserler adette Uygur medeniyet
qatlimidiki hazirğiçe mujimel bolup kéliwatqan
çong-çong mesililerni yorutup bériş mehsidide yézilidu,
bu eserlerni yéziwatqan aptorlirimizning medeniyet
sapasi yoquri bolğaçqa Xitay hükümitige asanliqçe
quyruq tutqazmaydu. Ular Xelqimizning başqilar
teripidin burmilinip ketken tarixini xelqaradiki Rus,
Erep, Grik, Xitay qatarliqlardiki nopuzluq menbeler
asasida yenimu éniq qilip eytqanda Xitayning
ejdatlirining düşmenlik neziri bilen ata-bowilirimiz
heqqide yézip qaldurğan tarixiy materiyalliri, mol we
renggareng yazma yadikarliqlirimiz, wetinimiz Şerqiy
Türkistandin bolupmu ejdatlirimiz eyni deweirlerde
paaliyet élip barğan keng ketken asiya daliliridin
yéngidin-yéngi bayqiliwatqan arhiologiylik
tépilmilardin we xelqimiz arisida saqlinip kéliwatqan
tariximizğa ayit qimmetlik folklor bayliqliridin
paydilinip bügünki zaman tarix ilimining neziriyilliri
we emeliyitige asasen nur çaqnap turğan tariximizni
qaytidin yorutmaqta. Bir milletning tarixi uning
ejdatliri bésip ötken rohiyet, medeniyet we jemiyet
tereqqiyatining şu milletning milliy haraktirida
yitilgen köllektip ang juğlanmisi bolup bundaq bir
murekkep hadisini qanaetlinerlik yorutup bériş yaki
wehşilik bilen yoqitiwétiş unçe asan iş emes.
Millitimizning yéqinqi zaman tarixi bésip ötken buran
çapqunluq yillardiki medeniyat hadisilliri gerçe
qanliq bedeller hesawiğa qolğa kelgen bolsimu, bu
aççiq reyalliq bir tereptin millitimizning dehşetlik
zulumğa qarşi turalaydiğan immonet küçini yetuldurdi
yene bir tereptin milliy medeniyet işlirimizning rayon
harakterini alğan halda uzluksiz tereqqiy
qiliweridiğanliqidin ibaret neziriye asasini yaratti.
Nurğun kişilerde Xitayning millitimizni yoqutiwétiş
üçün élip barğan téroristik herketlerdin qattiq çoçup
ketip hudini yoqutup qoyidiğan rohiy alametler
koriliwatidu. Bu nowitide kelguside mewjut bolup turuş
yaki turalmasliq mesilisidiki umitsizlikni keltürüp
çiqiriwatidu. Unçiwala hoduqup kétişning yaki rohyi
meğlubiyetçilik qilip asman örülüp çüşiwatsa astida
manta yep olturuşning her ikkilisi xata. Qandaq qiliş
heqqidiki sualğa hayajanlanmay turup qulaq salsaq
Allahning iradisi bilen yurigimiz bir nerse deydu.
Yürekning bu hil soqişi musteqilliq herkitimizge mol
ilham bériştin başqa medeniyet sahimizdimu nadir
eserlerning uzliksiz meydanğa kélişige sobiktip
jehetin imkan hazirlap béridu.
Bizning ziyalilirimizning yüki nahiyiti éğir, bir
tereptin ular xelqimizni yeteklep méngiş jehette
tarixta korulup baqmiğan qiyinçiliqqa duç kelse yene
bir tereptin murekkep bolğan xelqara
ahbarat-neşriyatçiliq kilimatining paydiliq we
paydisiz bolğan türlük tesirlirige uçrimaqta. Nemila
bolmisun ular xelqi bergen aq sütni halallap içiwatidu.
Ularning rohi kotirenggu, iradisi çing, umitwarliqi
yoquri. Eger ular Xitayning meniwi jehhettiki
mustemlikisidin azraq bolsimu qutuluşni istise qatmu
-qat muşkullukler bilen tolup ketken wetinimizdila
eser elan qilişni istimey, bir qisim eserlirini weten
siritida elan qiliş üçün yazsimu bolidu, undaq
bolğanda qelemni erkin tewretkili, yürektikini digili
we idilogiye sahesidiki mehsetlirimizni emelge
aşurğili bolidu. Bir qisim ziyalilirimiz şundaq
qiliwatidu, bir qisimliri bolsa çet'eldiki biz üçün
paydiliq bu işni on tağning arqisidiki yétiş bes
muşkul bolğan qiyin işmikin dep oylap qeliwatidu. Bu
xelq'ara weziyet we hazirqi zaman uçur tehnikisi
bilimlirige sel qariğanliqtin başqa gep emes. (Ular
xelqimiz soyup oqiğan bir qisim kitaplarni obdan
bilidu, eger şundaq kitaplar bolsa xelqimizning
çet'eldiki küçliri uni jan dep neşir qilidu.) unungdin
başqa bu hil eserlerning az bolsimu wetende élan
qiliniş imkaniyitimu bar lékin bekmu tes, bir parçe
Uygurğa paydiliq kitapni Xitayning paylaqçiliri
nahayiti asan biliwalidu (sir saqliyalmasliqtin ibaret
ajizliğimizdin düşmen asan paydilinip ketidu.) çunki
bir yahşi kitap neşir qiliş pilaniğa kiriş üçün başta
Uygurlardin terkip tapqan 1) mes'ul muherirning, 2)
işhana mes'ulining, 3) bolum mes'uluning tallişidin
ötkendin kéyin çong bölümde şu çong bölümdiki yoquri
inwandikiler, atalmiş siyasiwiyligi yoquri emeldarlar
qatnasqan çong yiğin éçip, tizimliktiki kitaplarni
neşir qilsa bolamdu bolmamdu bu heqte neççe kun talaş
tartiş qilip qattiq tekşurgendin kéyin talliwelinidu.
Bu basquçta kitapning eng esilliri şalliwetilidu.
Qalğanlirini pilanğa kirguzup her bir kitap heqqide
Xitayçe arhip turğuzilidu anden yoqurğa qaritilip
şallanğan qara tizimliktiki kitaplar we tallanğan
teleylik kitaplar heqqide Xitayçe tepsili dokilat
yézilip neşriyat mes'ulliriğa yollinidu, atalmiş
mutehesislerning tekşurup bekitiştin kéyin ohşimiğan
milletlerning tilida kitap jornal neşir qilidiğan çong
bolumlerning we neşriyatning küçlük siyasiy otkelge
mesul başliqlirining téroristik keypiyatta éçilidiğan,
neççe kunge sözilidiğan yiğinida kitaplar qattiq
tekşurulup bir qétim şallinidu. Bu qétim tizimlikke
kirip qalğan ular başta bayqiyalmiğan yahşi kitaplar
tizimliktin öçirilidu. Axirida bir hil tizimlik
teyyarlinip, kitaplar Henzuçe arhiplaşturulup
neşriyattin bir derije üstün bolğan neşriyat- ahbarat
idarisiğa yollinidu, ular her bir neşriyattin kelgen
kitaplarning neşir qilinmaqçi bolğan tizimlikini neççe
ay muzakire qilip, şallaydiğanlirini şallap bir
tizimlik teyyarlap, emde neşir qilsang bolidu dep
neşriyatlarğa çüşürüp béridu. Bular kitapning teqdiri
belgulinidiğan birinçi çong otkel, buningdin ötkenlik
kitapning resmiy neşir qilinidiğanliği emes. Téhimu
éğir bésim peyda qiliwatqini towendiki ikkinçi basquç:
buningda kitap 1) mes'ul muherrirning qattiq
tehrirlişidin otidu, 2) işhana mes'uli üstidin körüp
bekitidu, 3) melum bir yoquri inwandiki işençilik dep
qaralğan kişi tekşurep bekitidu, 4) tehrir bolumining
ikki yaki uningdin köp başliqi ayrim-ayrim halda
tekşurep bekitidu, 5) neşriyatning kespiy xizmetlerge
mes'ul basliqi tekşurup testiqlaydu, hem pikirini
yazidu, 6) undin kéyin melum bir hökümetke işençlik
dep qariğan pen mutehesisining körüp siyasiy jehettin
bikitip bérişige mesile çiqip qalsa jawapkarliqqa
tartiliş bedilige körüp bériş hawale qilidu, 7) kitap
biçare tola tayaq yep halidin ketken Uygur mehbusqa
ohşap qalğan halette Xitay döletlik hewepsizlik (jasusluq)
idaresige qayitip kélidu, tekşurilidu. 8)
neşriyat-ahbarat edarisi hadimliri we başliqliri qol
qoyğandin kéyin ölgen yaki yerim jan halettiki kitap
neşriyatqa qaytip kélidu. 9) neşriyat başliqi tekşürüp
qol qoyğandin kéyin kitap zawutqa yolğa çiqidu, 10) bu
jeryanda neşriyatning siyasi işlarni téhimu küçeytip
yolğa qoyuş üçün quriwalğan omumiy işlar tehrir
bolumining tekşurişi we testiqlişi bilen undin kéyin
zawutqa yollinidu. Kitap çiqqandin kéyin 1, 2 ay içide
1) atalmiş XUARning teşwiqat ministerligi, 2) Xitay
hükümitining mehpiy saqçi(jasusluq) idarisi, 3)
yerlikke orunlasturulğan alahide hadimliri, 4)
neşriyat-ahbarat idarisi, 5) ijtimayi penler
akademiyisi, 6) jamaet hewepsizlik nazaritining
munasiwetlik işhaniliri qatarliqlar eserning hökümet
orunliri bekitip bergen halette çiqqan-çiqmiğanliğini
tekşureydu. Mesile bayqalsa derhal uhturuş çiqirip
kitapni çekleydu hem bu kitapni çiqirişqa qatnaşqan
orun we şehislerni mesuliyitining az köplikige qarap
qattiq jazalaydu. Bularning her yili çiqiwatqan
kitaplardin siyasiy xataliq izlep yazğan ilmiy maqale
we pikirliri ming bet étirapida kitap qilinip, neşir
qilinip hökümet orunliriğa mehsus bu jehette işlep
bérip jan baqidiğan Uygurçini bilidiğan yallanma
hadimlarğa, jamaet hewepsizliki orunliriğa, mehpi
saqçi orunliriğa, neşriyat-ahbarat orunlirining
mehpiyetlikni saqlaş işhaniliriğa, yoquri derijilik
partiye-hökümet rehberlirige, hökümetning heqsiz
ğalçiliqini qilidiğan ziyalilirimiz içidin çiqqan
milliy munapiqlarğa huşyarliqni östürüş materiyali
supitide tarqitip bérilidu. Ular segeklik bilen kitap
materiyallirimizni küzütüp, waqti-waqtida hökümetke
melumat yollap turidu. Hökümet yoqarqi materiyallardin
paydilinip, millitimizning ajizliq we küçlük
tereplirini tetqiq qilidu hem bizni ajizlaştutuş,
asimilatsiye qiliş jehettiki pilanlarni tüzüp çiqip
xelqimizni çingraq tinğilimu qoymaydiğan haletke,
jemiyitimizni üsti oçuq turmige ohşaydiğan zulimetlik
dunyağa aylandurup qoyidu. Körünüşte hemme işlirimiz
normaldek, tereqqiy qilmasliq xuddi özimizning
horunliqidin kéliwatqandek ğayet zor, neççe milyon
kişi qatnaşqan "sehne esiri"ni teyarlap Birleşken
döletler teşkilati, Xelqara insan hoquqliri teşkilati,
-Xelqara zorawanliq we qirğinçiliqning aldini éliş
teşkilati, Yawropa itipaqi,şimali atlantik ehdi
teşkilati, Xelqara pen-maarip teşkilati, ézilgüçi
milletlerge hesdaşliq qilidiğan döleter, dunyawi
meşhur şehisler qatarliqlarni we barliq insaniy
hoquqliridin mehrum bolğan mezlum xelqimizni aldap,
köz buyamçiliq qilip kelmekte.
Qarang mana bu her tereptin dez ketken kommnist Xitay
hakimiyitining teşkiliy aparatliri otturisidiki özara
işenç, mana bu Xitaylarning BDT pen-maarip
teşkilatining yerlik milletlerning medeniyetlirini
qoğdap qéliş ehdinamilliriğa emel qiliwatqanliqidin
kélip çiqiwatqan "güzel" aqiwet. Mana bu siz köngül
böliwatqan milliy medeniyitimizning güllinişi üçün "uluq"
Xitay faşist hükümitining korsutiwatqan
tirişçanliqliri. Ular nimidin şunçe qorqidu? qolida
tomurning suniqi yoq xelqimizdinmu yaki hazirqi zaman
türlik heq hoquqliridin mehrum bolğan
ziyalilirimizdinmu? méningçe ular hemmidin bek bizning
uzaq tariximizdin, özlirige peqetla ohşimaydiğan
milliy medeniyitimizdin, reqiplirige tehdit bolup
tuyilidiğan güzel diniy eqidimizdin, şunçe qilsimu
héçqandaq yetekçisiz turupmu özgermeydiğan milliy
oyuşqaqliq küçimizdin, mewjut bolup turuş üçün jan
tikip yol izlewatqan kolliktip yoşurun engimizdin,
yatlarğa asanliqçe buzek bolmaydiğan Uygurçe tepekkur
engizimizdin téhimu yiğinçaqliğanda ölsekmu Xitayğa
qenimiz qoşulmasliqtin ibaret heqiqettin bekraq
qorqidu. Şunga bizning neşriyat-ahbarat işlirimizğa
zeherhendilik bilen ziyankeşlik qilmaqta. Şundaq
bolsimu bir qisim yahşi kitaplirimiz çiqti, çiqiwatidu,
çiqidu. Xitay hazir maarip qorulmisini özgertip til
yéziqimizni yoqutiwétiş suyqestide bolmaqta, bundaq
qilsa yoqitimen dep mehsetke yétiş u yaqta tursun
özige téhimu köp awariçiliq tepiwalidiğanliqini
bilmewatidu. Ular jim-jit yatqan bir borining
tumşiqini tatilawatidu. 50 yildin buyan Şerqiy
Türkistanda uçriğan meğlubiyetlerni esliyelmeywatidu.
Bu jeryanda bir Türküm Xitayğa Xitayning öz tili
arqiliq taqabil turidiğan, öz millitini bu wehşi
hökümetning türlik ziyankeşlikliridin saqlaydiğan
ziyalilirimiz, inqilapçilirimiz, kesipdaşlirimiz
yitişip çiqti.
Xitaylar bizge neşir qiliş imkaniyiti bermigen nurğun
kitaplarni neşir qildi, men uni oquğandin kéyin közum
eçildi, nimining heq nimining naheq ikenligini,
kimning dost, kimning düşmen ikenligini we némining
démokratiye némining mustebitlik ikenligini çüşendim.
Meydanim éniq boldi, Xitay hükümitige bolğan
öçmenligim téhimu küçeydi.
Eger Xitayning millitimizge qaratqan zulumi muşu peti
mengiwerse ularning Xitay tilini mejburi tangidiğan
mekteplerning hemmisi Xitayğa qalidu, xelqimiz türlik
sewepler we türlük qiyinçiliqlar tüpeylidin balilirini
oqutmaydu yaki oqitalmaydu. Buning sewebi mundaq 1)
şaraiti bar bolğan kişilirimiz ming balaliqta çong
bolidiğan bir balini Xitay qilip terbiylep çiqişni
halimaydu, 2) xelqimiz iqtisadiy jehette qattiq
talan-taraj qiliwitildi, bundaq ahwalda hem balilirini
aliy mekteplerning yoquri oqutuş heqqini tölep
oqutalmaydu, 3) eger bir Türküm ewlatlirimizni Xitay
tilida terbiylise axirqi hesapta özining yéngiş tes
bolğan téhimu küçlük reqiplirini yetildurip çiqidu,
ular xelqimizning qelbide peyda qilğan jarahetni
ewlatlirimizğa ming qilğan bilenmu untulduriwitelmeydu.
4) bizning medeniyat en'enimiz we tepekkur şeklimiz
Xitay tili maaripini teb'i çetke qaqidu.... mana
şundaq bir qatar sewepler tüpeylidin Xitaylarning bu
qara niyiti xuddi" beş yilda Engiliyidin, on yilda
Amerikidin eşip kitimiz" deginidek ham hiyal bolup
qalidu. Ular Hotende Uygurlarni Xitaylaşturuş üçün bir
pilanni tüzüp Xitaylar bilen Uygurlarni arlaş
oqutidiğan sinip açqan iken, oylimiğan yerdin Xitaylar
Uygurlişip ketip bu sinipni taqaşqa mejbur boptu.
Hitalaylar nimişqa Ruslarning tejiribisini qobul
qilmaydiğandu, Ruslarning Gerbi Türkistan rayonida
yürgüzgen Ruslaşturuş siyasiti néme boldi axir?
Obiyektip riyalliqqa toğra kelmigen we yaman neyette
élip bérilğan herqandaq herket şu herketning
obiyektini bir mezgillik ziyan tartquzğini belen
axirqi hésapta özlirining toligen neçe hesse artuq
bedelliri köpüktek yoqqa çiqip hesret nadametni
alidiğan qaça tépilmay qalidu. Xitay hükümiti xata
qildi, özige özi awariçiliq tapti. Ular dayim çong
istiratigiyide yéngilidu, çünki adetlengen iptidayi
tepekkuri bilen hüküm qilip dunya riyalliqidin
yiraqlap ketidu. Şundaq bolğaçqa "qongamda iştinim yoq
étim marjan buwi" dep ajiz milletlerni qural küçi
arqiliq talan taraj qilip topliğan bayliqlarni
diwanidek sanggilitiwélip dunyaning bulung
puşqaqlirida yurup, özining wehşi qiyapitini niqaplap
yurgini bilen xelq'arada héç qançe inawiti yoq. Bir
qisim ajiz ellerning ularning pulini eliwalğiçe sining
toğra dep, pulini hejlep bolğandin kéyin "sini
körmidim" deyişimu şuning jumlisidin.
Yiğinçaqlanğanda Xitay hükümiti Uygurlarğa qaratqan
téroristik siyasetlirining undaq qilsimu, bundaq
qilsimu béribir özliri kütkendek netije
bermeydiğanliqini yéqin kelguside bilip qalidu. Ular
téhi xelqimizge salğan kulpetliri üçün éğir bedel
töleydu, xelqara sotlarda qattiq eyiplinidu, bizge
qanliq qisaslirimizni alidiğan nöwet yitip kélidu.
Dunyada axirlaşmaydiğan kéçe atmaydiğan tang yoq. Ular
axiri tarixiy qanuniyetler aldida dunya xelqige, dert
tartqan millitimizge tiz püküşke mejbur bolidu.
18/5/2002
GERMANIYE.
|
