Yéngi Esir Harpisidiki Oyliniş

 
Nusret Turdi

… Küçlük rohi bésim, ganggiraş, tit-tit boluş, hoduquş hazirqi zaman Uygurliridiki ortaq keypiyattur. Bir hésabta bu bizning öz-özimiz üstide salmaqliq bilen oylinip körüşimizge yahşi sorun hazirlap berdi. Çünki bu xil keypiyatning keynige bir égiz söz bilen çüşündürüş qiyin bolğan murekkep mesililer yoşurun'ğandek qilatti. Weziyetning tereqqiyati bilen bu mesililerni téximu ilmiy bolğan çüşündürüş we hel qiliş teqezzasi tuğuldi…oyliniş resmi başlandi.
Islahat, işikni éçiwetiştin kéyin başlan'ğan taşqi dunya bilen uçrişiş hazirqi zaman Uygurlirida küçlük rohi silkiniş hasil qildi hem şundaq boluşi éniq idi. Tereqqiyat jehettiki ğayet zor perq, küçlük riqabet,özining bir mezgillik şanliq tarihidin kéyin bekik, tinma halette turğan Uygur medeniyitide küçlük silkiniş hasil qildi. Qimmet qarişimiz, turmuş usulimiz hetta yaşaş muhitimizmu küçlük hirisqa duç keldi. Hel qiliş qiyin bolğan lékin hel qilmisa bolmaydiğan yéngi mesililer keyni-keynidin aşkarilinişqa başlidi. Yaşlar arisidiki milliy ehlaq qarişining suslişişi, zeherlik çekimlikning yamrap ketişi, nikahtin ajrişiş nisbitining özlüksiz éşip bérişi, işsizlar qoşunining zoriyişi, milliy sapaning towen boluşi…ğa oxşaş bu bir qatar mesililer xatirjemlikimizni buzdi, hoduquş, alaqzadilik hemme jayni qaplidi. Şundaq qilip, 20-esirning 90-yillirida milletning krizis tuyğusi we engi resmi şekillinişke başlidi. Yazğuçi Ehtem Omerning “Yiraq Qirlardin Ana Yerge Salam” (Pütün Uygur jemiyitini zilzilige salğan bu oçrek Şinjiang Medeniyti zjornilining 1994 - yil 1 -, 2- (qoşma) sanida élan qilin’ğan.--muherrirdin )namliq oçreki bu xil krizis engining tunjuqqan emma rohi oyğaq ziyalilar arisidiki tunji partlişi idi. Şuningdin başlap élan qilin’ğan milletning öz-özini tonuşi heqqidiki maqaliler millette kirizis engining baş kötürüşi üçün munbet ijtima'i tupraq hazirlap berdi.
Bu maqalidin melumki, biz qandaqtur bir nersini hés qilişqa başliğaniduq. Medeniyitimizning özimiz yaşawatqan bu dewr bilen taza maslişalmaywatqanliqini, hazirqi zaman tereqqiyati bizni taza qobul qilalmaywatqanliqini sezgeniduq. Biraq buningdiki héssi biliş mahiyetlik biliştin köp yiraq idi. Biz hergizmu aççiqini çiqiriwéliş, şikayet qiliwéliş teriqisidiki <biliş> sewiyisi bilenla çeklinip qalmayttuq. Çünki biz duç kelgen mesililer mewjud bolup turuş asasimiz –milliy medeniyitimiz bilen seweb-netije munasiwiti ornatqanliqi éniq idi.
Yuqurida tilğa élip ötken mesililerni hem uningdin hasil bolğan krizis éngini menbe jehettin bir nuqtiğa yiğinçaqlaş mumkin, u bolsimu milliy medeniyet krizisidur. Méningçe, biz duç kelgen mesililer milliy medeniyetning halsizlinişining, zaman’ğa aktip layiqlişalmiğanliqining, özi duç kelgen tereqqiyat mesilisini toğra hel qilalmiğanliqining mehsulidin ibaret. Çünki her qandaq bir milletning hayati küçi, yaşaş,tebi’etni boysunduruş iqtidari uning uzaq mezgillik juğliniş, ijad qiliş, qobul qiliş arqiliq şekillen'gen medeniyitidin kélidu. Mundaqçe qilip éytqanda, peqet küçlük pen-tehnika we iqtisadni arqa tirek qilğan, köp menbeleşken ilğar medeniyetke ige milletla özining eméliy mewjud bolup turuş qimmiti we iqtidarini saqlap qalalaydu.
Biz şuni étirap qilişqa mejburmizki, medeniyitimizning herqaysi qatlam we terkibliride xilmu-xil ejellik ajizliqlar mewjud. Bu xil ajizliqlar, pütün Uygur medeniyet qurulmisidiki qatlam uzekliki mukemmel, jipsilaşqan sistema hasil qilalmasliqi bilen ipadilinidu. Eméliyette, medeniyet murekkep munasiwetler toridin terkib tapqan sistemidin ibarettur. Uning terkibidiki herqaysi qatlam-tarmaqlar öz-ara tesir qiliş, bir-birini ilgiri suruş, çekleştin ibaret köp xil hem köp qirliq munasiwet tori ornatqan bolup, xuddi adem organizimini teşkil qilğuçi ezalar bir-birige ziç munasiwetlik bolğinidek we bir-birini teqezza qilğinidek medeniyet sistemisidiki melum bir qatlam yaki terkibning wujudqa kelelmesliki yaki mukemmellişelmesliki başqa qatlam terkiblerge muhim hetta hel qilğuç tesir körsitidu we hetta bir pütün medeniyetning özge medeniyetke bolğan immont küçini ajizlaşturuwetişimu mumkin. Şuning bilen bir waqitta, medeniyet qatlimi we terkibliri otturisidiki nazuk munasiwet milliy medeniyet krizisining murekkeplik derijisini belgiligen bolup, uni yeşiş we çüşündürüş üçünmu belgilik qiyinçiliq élip kélidu. Şundaqtimu biz bu mesile üstide küçimizning yétişiçe urunup körimiz.

1. Sözlimise Bolmaydiğan Mesile—Iqtisad
Késip éyitqanda,sistemilaşqan milliy iqtisadning wujudqa kelelmesliki medeniyet tereqqiyatimizni boğup turmaqta. Gerçe, Zhongguoda bazar iqtisadi deslepki qedemde şekillen'gen bolsimu, déhqanlirimiz yenila memuri buyruq astidiki, köpxillaşmiğan déhqançiliq basquçida turuwatidu. Şeher Uygurliri bolsa, asasen iptida'iy soda iqtisadi yaki mektepke oxşaş kespi orunlarni asasiy gewde qilğan, hökümet maliyisige küçlük béqiniş harakteridiki iqtisadi halettin qutulaliğini yoq. Bu, hazirqi zaman Uygurlirining ijtima'i teşkili qurulmisini tarqaq, sisitemilaşmiğan uzuk haletke çüşürüp, yaşaş we paaliyet boşluqini taraytiwetken muhim seweblerning biridur.
Melumki, milliy iqtisad bir milletning medeniyet hayatida kem bolsa bolmaydiğan muhim amildur. Bir milletning iqtisadi küçining qandaq boluşi, şu miletning yaşaş iqtidari we jem'iyette tutqan orniğa biwaste tesir körsitidu. Bolupmu köp millet arilişip olturaqlaşqan rayonda melum milletning bir qeder mükemmelleşken hem köp xillaşqan iqtisadi işlepçiqiriş sistemisiğa ige boluşi, şu milletni işençlik yaşaş kapaliti bilen teminlep, şu milletning ijtima'i teşkili qurulmisini köp xillaşturup, emgek küçlirining bir xil yaki birneççe xil işlepçiqiriş sahesige heddidin ziyade merkezlişiwélişining aldini alidu. Eng muhimi, şu millet ezalirini téhimu köp işqa orunlişiş pursiti bilen teminlep, milliy medeniyetning başqa tarmaq, qatlamlirini yahşi mebleğ muhiti bilen teminleydu.
Gepning oçuqini éytsaq, bizning iqtisadi ehwalimiz heqiqiten heterlik. Del biz yuqurida dep ötken seweb tupeylidin iqtisadimizning riqabet küçi ğayet zor derijide boğulup qaldi. Hemmidin déhqanlirimizning yenila qalaq pilanliq iqtisad endizisi astida yaşawatqanliqi kişini çongqur oyğa salidu. Melum menidin éytqanda, bu xil endizining mewjud bolup turuşi bizning iqtisadimiz üçün kuçkuk mes’hiridin başqa nerse emes. Çünki bu xil iqtisad şekli hazirqi zaman uçurlaşqan iqtisadi we uning qanuniyiti bilen zit, şundaqla memliket içi we çet’ellerdiki bazarlar bilen bir gewdilişişni işqa aşuruş üçün ğayet zor tosalğudin ibaret. Şuning bilen bir waqitta, Uygur déhqanlirining uçur engi we riqabet engi yetilduruşi üçünmu paydisiz bolup, déhqanlarda peqet yergila tayiniş pis’hikisini şekillendurup, igilikning köp xillişişi, beyişi üçünmu nurğun selbi tesirkerni élip keldi. Şeherlerde bolsa, “sodiğa mahir” Uygurlar yenila iptida’i şekildiki, tawarlişiş, téhnikilişiş derijisi towen bolğan addi élip-satarliq şeklidin qutulalmidi. Milliy sana’et qed koturelmidi.
Qisqisi, ehwal bek jiddi. Iqtisad mesiliside emdi hergiz bu xil halette turuwerişke bolmaydu. Çünki biz kéyin téhimu keskin riqabetke duç kélişimiz turğan gep. Zhongguo “Dunya soda teşkilati” ğa kiripla qalidiken, çet’ellerge qaritilğan mebleğ, import-ekisport, pul-mu'amile…qatarliq tereplerdiki çeklime yene bir qeder aziyip, dunya ortaq baziri bilen bir gewdilişişke qarap yüzlinişke mejbur bolimiz. U çağda çet’ellerning towen bahaliq, yuquri süpetlik mehsulatliri (yéza igilik mehsulatlirimu bining içide) Zhongguo baziriğa kirişi we bizning iqtisadimizğa yuquri bésimliq riqabet hasil qilişi éniq. Emma ehwaldin qariğanda, bizde téhi buningğa qarita maddi jehettinla emes, idiye jehettinmu teyyarliq yoqtek qilidu.
Pütün millet üçün élip éytqanda, iqtisadi namratliq meniwi namratliq- qaşşaqliqning anisidur. Mubada biz bu xil namratliqtin qutulmaydikenmiz, başqa medeniyet qatlimi we terkiplerning tereqqiyatidin eğiz éçiş mumkin emes. Bizdiki iqtisad şeklining köp xillaşmiğanliqi, iqtisad qurulmisining mukemmelleşmigenliki we sistemilaşmiğanliqi, hazirqi zaman Uygurlirini addi haldiki déhqan, işçi, kadir, sodiger, oqutquçidin terkip tapqan qurulmisi addi, terkipliri toluq bolmiğan ijtima'i şekil içige bent qilip qoydi. Oylap béqing, yuqurida tilğa élip ötken beş xil kişilerning topi zadi qançilik iqtisadi qimmet yaritalaydu? Yaratqan iqtisadi qimmiti özidin başqa qançe ademni beqişqa yetidu? (bu ularni kemsitkenlik emes,elwette.) Méningçe bizdin yene köp xil mulazimet turliri bilen şuğullinidiğan kişiler topidin şekillen'gen köp xil iqtisadi terkipler çiqişi, ali derijilik pen-tehnika bilen qorallan'ğan işlepçiqiriş terkiplirimu wujutqa kélişi kérek. Emma u qaçan wujutqa çiqar?

2. Milliy En'ene we Zamaniwilişiş, Ma'arip Pözitsiyisi
Ma'arip yeni bir milletning ma'aripi şu milletning kéyinki ewlad kişilirini özining terbiyileş obekti, jemiyetning kelgusi tereqqiyati üçün yéngi bir ijadi we hayati kuç beğişlaydiğan zapas qoşun yétiştöröşni öz meqsiti qilğan bolidu. Téhimu çongqur qilip éytsaq, ma'aripsiz millet-umidsiz millettur.
Yéqinqi yillardin buyan milliy ma'aripimiz qattiq sinaqqa duç kelmekte. Oqutuş mezmunidiki milliylikning ajizliqi , bekik ma'arip endizisi, qalaq ma'arip pözitsiyimiz…qatarliq milliy ma'aripimizning ijtima'i funkisiyisini zor derijide çeklep qoydi. Şunga, biz milliy sapa mesiliside ma'aripimizdin gumanlinişqa tamamen heqliqmiz.
Herqandaq bir milletning ma'aripi mezmun jehettin aldi bilen milliy en'ene bilen zamaniwilişiş otturisidiki munasiwetni qandaq bir terep qiliş we jem'iyetning tereqqiyat télipige, qedimige qandaq maslişiş mesilisige duç kélidu. Aldinqisi milliy roh we milletning qimmet qarişi, öz-özini söyüş, qedirleştin ibaret rohi pa'aliyetke, kéyinkisi bolsa, ma'aripning obekti, ademning musteqil turmuş keçürüş, yaşaş iqtidari, ijadçanliqtin ibaret eng konkirit mesilige bérip taqilidu. Şunga bu mesile Uygur ma'aripining jümlidin pütün Zhongguo ma'aripining muhim nuqtisidur.
Melum menidin élip éytqanda, zamaniwilişiş ötmüşni inkar qiliş emes, belki en'enini bugun'ge maslaşturuş we milliy en'ene asasida dawamliq tereqqi qiliştin ibaret. Milletning zamaniwilişişi, milletning en'eniwi medeniyitining bugunki zamandiki rawaji we mehsulidur.
Şunga herqandaq bir milletning ma'aripi oqutuş mezmunidiki milliyliktin, rayon alahidilikidin waz kéçelmeydu. Çünki her qandaq bir millet yaki rayon xelqi juğrapiye, tarih, örp-adet , pis'hika, qimmet qaraş, turmuş usuli… qatarliq tereplerde xasliqqa ige bolidu. Peqet bu xil xasliq keng da'ire (pütün memliket)diki ortaqliqni çetke qaqmiğan ehwal astida oqutuş mezmuni bilen janliq birleştürgendila, andin téhimu yuquri oqutuş unumi hasil qilalaydu. Çünki adem özige eng tonuş bolğan nersilerdin öz bilişini başlaydu. Şunga Uygur ma'aripi milliy tereqqiyattiki izçilliq qanuniyitige emel qilişi, “yaxşilirini tallap, naçarlirini şallaş” pirinsipi boyiçe milliy medeniyet terbiyisidiki teşkilçanliqqa kapaletlik qilişi bekmu zörürdur.
Emma pakitlardin melumki, milliy ma'aripimiz gerçe özi bilen milliy til-yéziq otturisidiki munasiwetni yahşi bir terep qilğan bolsimu, milliy medeniyet terbiyiside öz rolini toluq jari qilduralmidi, rayon alahidilikini toluq gewdilendürelmidi. Tuz qilip éytsaq, Henzu tilidiki dersliklerni terjime qiliş, ölük, qétip qalğan halda oqutuş mezmunini köçürüp kéliş usulini qollandi. Milliy ehlaq, rayon juğrapiyesi, millet tarihi…ğa ohşaş derslikler tüzülmidi we ötülmidi. Ma'aripimizdiki medeniyet terbiyisining püçekliki yaşlar we ösmürlerge bolğan ehlaq, medeniyet terbiyisini teşkilsiz, angsiz haletke çüşürüp qoyup, milliy ehlaqning küçlük hirisqa duç kélişi üçün melum tereptin rol oynidi, dep qarisaq hergiz artuq ketmeydu.
Nöwettiki bazar iqtisadi we şu asasta qurulğan hazirqi zaman jem'iyiti ma'aripqa nisbeten ademning eqil buliqini éçiş, musteqil hayat keçuruş iqtidarini yetilduruş, we ademning öz-özining qedir-qimmitini tikleş, yaritiş iqtidarini yetilduruş télipini jiddi otturiğa qoydi. Çünki jem’iyet sapa jehettin yuquri emgek küçlirige, jem'iyetning re’al mesililirige yüzlen'gen ma'aripqa muhtaj bolmaqta.
Undaqta ma'aripimiz bu xil muhtajliqning hoddisidin çiqalamdu? Késip éytiş kérekki, bu tolimu tes. Çünki bizning ma'aripimiz imtihan meqset qilin'ğan, noqul haldiki başlan'ğuç mektepler ottura mektepler üçün, ottura mektepler ali mektepler üçün adem yétişturidiğan, jem'iyet télipidin ayrilğan, békik hem taq yönilişlik ma'arip endizisining kontirolliqidin qutulğini yoq. Hetta ders'hana terbiyisidimu oqutquçi-hemmini belgüligüçi, oquğuçi –mutleq boysun'ğuçi boluştin ibaret qalaq terbiye usuli mutleq üstünlükni igilep kéliwatidu. Hazirqi zaman ma'aripşunasliqi oqutquçi bilen oquğuçi otturisidiki bundaq barawer bolmiğan munasiwetni we uning ilmiylikini inkar qilidu, şundaqla oquğuçiğa özi oylinidiğan, heriket qilidiğan, oyliğanlirini dadil deydiğan erkin boşluq qalduruşni teşebbus qilidu. Bundaq boluşning biz tilğa élip otken musteqil yaşaş iqtidari bilen çemberças munasiwetke ige ikenliki nahayiti éniq.
Ademni téhimu eçindurudiğini şuki, yuquriqi mesililer az kelgendek, bizning ma'aripqa tutqan pözitsiyimiz tolimu külkilik we ehmiqane! Alayluq, oqutquçi yaki ata-anilarning perzentlerge: “yahşi oqumisang déhqan bolup ketmen çapisen!”-dep tenbih béridiğanliqini da'im anglap turimiz. Oquştin meqset peqet kadir boluş üçünlimu?
Zhonghua Xelq Jumhuryiti qurulğandin kéyin, uzaqqa sözulğan pilanliq iqtisad endizisi boyiçe yolğa qoyulğan hizmet tepişta hökümet üstige éliştin ibaret qalaq emgek küçliri iş teqsimati, bizde bir xil jahil “daşqazan” éngini apiride qildi. Şuning bolen bir waqitta, başta tilğa alğan tuz siziqliq, taq yönilişlik ma'arip endizisi we iqtisad qurulmisidiki köp xillaşmasliq, déhqanlar we başqa jismani emgekçiler turmuşidiki namratliq bizde “kadir boluş” ni yaki daşqazanning bir burjikige qoltiqiş hoquqiğa érişişni oquşimizning “muqeddes nişani” dep qaraş adet şeklige kirgen. Bu xil qaraş yaki pözitsiye konkirit jehettin janliq bolmiğan bekik adem terbiyileş usuli we taq yonilişlik ma’arip qurulmisi bilen hemnepes bolup, şehisning musteqil turmuş keçuruş, ijad qiliş rohini boğqan bolsa, omumi jehettin pütün milletning toğra ilim-pen rohi we qarişini , öz-özige bolğan mes’uliyet tuyğusini tuyuq yolğa başlap qoydi. Ejiba, kadir boluşqa közi yetmise oquş artuqçimu? Şuhbisizki, bundaq qaraş hazirqi zaman ma’aripining tereqqiyat yonilişi bilen putunley zit, sapa ma’aripining omumlişişi üçün intayin ziyanliqtur. Eméliyette, mektep terbiyisini éliş, ma’ariptin behriman boluş hazirqi zaman adimi boluşning, jem'iyette put tirep turuşning eng eqelli télipi. Çünki biz bilimlik, terbiye körgen déhqan, işçilarğimu oxşaşla muhtaj. Pütün milletning her bir perzenti çoqum ma'ariptin toluq behriman boluşi, pütün millet mebleğni ma'aripqa sélişi kérek.

3. Pen-tehnika We Uçur Sezimçanliqi
Iqtisadi jehettiki namratliq, ma’arip supitidiki naçarliq, bizning pen-tehnikidin paydiliniş sewiyimizning towenlikini muqerrerleşturup qoydi. Iqtisadning tereqqi qilalmasliqi, mukemmel bazar mehanizimi yaritalmiğanliqi, pen-tehnikiğa bolğan istimal télipining towenlikini kelturup çiqirip, bilimning tawarlişişi, iqtisadi we rohi qimmet yaritişi üçün selbi rol oynidi; Pütün milletning teqdir-qimmiti we rohiyitige wekillik qilidiğan ziyalilarni namratlar topiğa qoşuwetti. Şuning bilen bir waqitta, ma’arip mesilisi tupeylidin pen-tehnika hadimliri yetişmeslik, bolğandimu sapa towen boluş mesilisi şekillinip, öz nowitide iqtisadning tereqqiyati üçün ekis tesir qözğidi. Pen-tehnikining derhal tawarlişip, ijtima’i unum hasil qilalmasliqi, yahşi bir ilmiy muhitning barliqqa kélişi üçün qandaq selbi tesir korsitidiğanliqi nahayiti éniq. Lékin, bizde pen-tehnika bolmisa, kéyinki esirde put tirep turuşni peqet hamhiyal dimektin başqa amal yoq. Çünki pen-tehnika-bizning tebi’etni boysunduruşimiz üçün kapalet bilen temin etiş bilen birge, biz üçün küçlük rohi we eméliy kuç béğişlaydu. Hemmidin muhimi,bizni qalaqliqtin qutuluşqa yetekleydu.
Epsus, pen-téhnika we iqtisadi jehettiki namratliq bizning uçur sézimçanliqimizğimu intayin çong ziyan élip keldi. Öz nöwitide uçur sezimçanliqining töwen boluşi bizni hazirqi zaman békinmiçilikige başlap keldi.
Uçur sézimçanliqi diginimiz-melum adem yaki milletning uçurni qobul qiliş sür'iti , hezim qiliş iqtidari we uni ijtima’i ünümge aylanduruş jeryanidiki sezgü inkasini körsitidu. Hazirqi zaman jemiyet tereqqiyatidin qariğanda, uçur sézimçanliqi bir millet üçün helqilğuç amillarning biridur. U çoqum özining unumluk uçur séstimisi arqiliq taşqi dunyaning uçurlirini öz waqtida igellişi , yeni uni téz sür'ette pütün milletning uçur toriğa kirgüzüp, pen-tehnika, iqtisad sistemisi arqiliq uni hezim qilip, ijtima'i unum hasil qiliş iqtidariğa ige boluşi kérek. Nöwette, dunyadiki nurğun milletler özining küçlük pen-tehnikisi we iqtisadiğa tayinip, sün’i hemra, kompiyuterni yadro qilğan yuquri sür'etlik uçur torini şekillendürüp, tereqqiyat sür'itini hessilep tézlitiş imkaniyitige ige boldi. Pen-tehnikining yéngilinişi , omumlişişi, işlepçiqiriş küçige aylanduruştin ibaret bu jaryan bilen yil ayğa, ay kün'ge qisqardi. Biz iqtisad we pen-tehnika mesilisi tupeylidin gézit-zjornal, radio-telewiziyege ohşaş uçur siğimçanliqi töwen, sür’iti bir qeder asta bolğan uçur wastilirige tayiniwatimiz. Sapaning töwenliki tüpeylidin, hetta muşulardinmu ünümlük paydilinalmaywatimiz. Biz buningğa asaslinip turup, başqa ellerning tereqqiyat sür'itidin qariğanda, biz yenila bekik halette turuwatimiz,dep qarisaq artuqçe bolmas.
Biraq hazirğa qeder bu xil békiklikning étirap qilinmasliqi yaki resmi mesile supitide otturiğa çiqalmasliqi ademni téhimu bek çoçitidu. Çünki u bizning uçur dewride turup , uçur engimizning qançilik derijide towen ikenlikini küçlük délillep béridu. Şuningğa diqqet qiliş kérekki, uçur sézimçanliqi hergizmu “mundaq bir iş boptu” depla qélişni korsetmeydu, belki qobul qiliştin unum yaritişqiçe bolğan bir putun jeryanni öz içige alidu. Şunga bu mesilimu eng re’al bir mesile supitide bizning diqqitimizni tartişi we tetqiq qilinişi kérek. Bolmisa, yipek yoli harablaşqandin kéyin başlan’ğan medeniyet bekikliki dawamlaşsa dawamlişiduki, hergiz toxtap qalmaydu.
4. Ahirqi Söz: Krizis Dawam Qilidu…
Mesilini ilmiy tonuş-mesilini hel qilişning tuguni we tunji qedimi. Medeniyet krizisidin ibaret bu nazuk mesile üstide bir sahe yaki birneççe ademningla iştirak qilişi hergizmu mesilini hel qilalmaydu. Bu, ohşimiğan nuqta-qatlamlardin ohşimiğan sahe kişilirining iştirak qilişiğa muhtaj, buni medeniyetning mahiyiti we hususiyiti belgiligen. Şunga biz hergizmu qarğularçe herket qilalmaymiz. Peqet tetqiq qiliş, ilmiy yekun çiqiriş we ilmiy tedbir qolliniş yoli bilenla meqsetke yetélişimiz mumkin. Biraq bu tolimu muşkul şundaqla azabliq.
21-esirde teqdirimiz zadi qandaq bolidu? Bu soalğa éniq jawab bériş qiyin. Emma şu nerse éniqki, krizis yenila dawam qilidu, bizning izdinişimizmu ohşaşla dawamlişidu. Biraq men izdinişimizning buningdin kéyin téhimu ilmiy boluşini, ilmiy yol bilen medeniyet krizisining hel qilinişini semimi umud qilimen. Çünki hessiyatqa bériliş, eqliy bolalmasliq belkim tarixtiki nurğun tragediyilirimizning muhim sewebliridin biri bolup qalğanliqi éniq, şundaqla buningdin kéyinki mesililirimizni tuyuq yolğa başlap qoyuşimu mumkin.
Krizis dawam qilidu, izdinişmu, tebi’iki toxtap qalmaydu…
1999-yil 25 - oktebir, Beijing.

Aptor:Merkizi Milletler Universteti Turki Tillar Medeniyet Fakoltetining Magistir Aspiranti