Iqtisadiy Igiligi
1 ) Su Menbesi
2 ) Yer Bayliqi
3 ) Déhqançiliqi
4 ) Çarwiçiliqi
5 ) Ormançiliqi
6 ) Béliqçiliqi
7 ) Qol Hünerwençiliki
8 ) Baghwençiliki, Köktatçiliqi
9 ) Yawayi Haywan We Dora-Ösümlügi

Sanaet Qurulishi
10 ) Yének Sanaeti
11 ) Toqumiçiliq Sanaet
12 ) Iliktir Quwiti
13 ) Néfit Sanaet
14 ) Kömür
15 ) Polat-Tömür
16 ) Renglik Mital
17 ) Mashinisazliq-Éliktiron Sanaet
18 ) Binakarliq Sanaet
19 ) Himiye Sanaet
20 ) Qatnash-Transiport

Sherqiy Türkistanning Iqtisadiy Ehwali

Sherqiy Türkistan tebiiy menzirisining güzelliki, tebiiy sharaitining epçillikligi, yer üsti we yer asti bayliqlirining molliqi bilen dunyagha tonulghan ölke bolup, yer, su, ösümlük, haywanat, orman bayliqliri jehette "Qattiq Jisimliq Su Aambiri" , "Aashliq Ambiri" , "Gösh Ambiri" , "Tulparlar Yurti","qumluqtuki shamal ambiri" , "Gilem Yurti" , "Yipek Yurti" , "Kariz Yurti" , "Miwe Makani" , "dora makani" digendek namlargha, néfit,altun, kömür, oranyum qatarliq yer asti bayliqliri jehette, "Giologiyilik Muziy" , "Néfit Yurti" , "Altun Makani" , "21-Esirdiki Küweyt" digendek namlargha erishken.

Iqtisadiy Igiligi

1 ) Su Menbesi: Sherqiy Türkistandiki su ambiri zapisi 5 milyart 400 milyon kupmitir, deryalarning omumiy eqin miqdari 80 milyart kupmitirdin artuq bolup, 190 milyon moyerni sugharghili bolidu. Yer asti süyining zapas miqdari 20 milyart kupmitirgha yitidu. Barliq su yüzi kölimi 70 milyon kupmitir bolup, sughurush inshaatliri qalaq, mebleq silnmighaçqa 25% su çetelge éqip kitidu. 30% su yer astigha singip kitidu.Sherqiy Türkistanning shimalidiki helq asasen derya, östeng, bulaq sulirini içidu. Beziliri qar-muzlarni éritip içidu. Jenupta bolsa 10 milyondin arqut yerlik helqning déhqançiliq yer sughurush we içimlik süyi hel bolmighaçqa her daim namratçiliq we yuqumluq kisel içide yashimaqta. Hitaylar merkezleshken sheherlerde turba süyi omumlashqan.

2 ) Yer Bayliqi: Sherqiy Türkistanning yeri keng bolup, her kuwadrat kilomitirgha 8 kishi toghra kilidu. Omumiy ishlitilidighan yer 105 milyon mo bolup, omumiy yer kölimining 5%ni teshkil qilidu. Özleshtürülgen yer 65 milyon mo bolup, kishi béshigha 5 modin toghra kilidu. Yéqinqi yillarda yerlik ahalining nopusidinmu éship ketken Hitay köçmen kelküni bu nisbetlerni astin-üstün qiliwetti. Sheherlerde makansizliq, yézilarda yersizlik haliti shekillendi.Yer bayliqi qanun boyiçe döletke tewe hisaplinip, mahiyette hökümran Hitaylarning halighançe qalaymiqan ishlitishige tashlap bérilgen. Shunga shehirlerde yerlik helqning öyliri Hitay memurlirining pélani boyiçe erzan bahada mejburi tartiwilinsa, yézilarda munbet yerler zorluq bilen igellinip élinidu.

3 ) Déhqançiliqi: Sherqiy Türkistanda térilghu yer kölimi 61 milyon mo bolup, ashliq ziraetlirining térilghu kölimi 46 milyon mo, kiwez térilghu kölimi 10 milyon mo, yaghliq ziraetlirining térilghu kölimi 3 milyon mo, qizilça térilghu kölimi 1 milyon mo, qoghun, tawuz térilghu kölimi 500 ming mo, undin bashqa miwilik dereh, köktat, pile ghozisi, qulmaq, efyon térilghu yerliri bar. 50% yerge bughday, qonaq, shal, purçaq térilidu. Her yili 5 milyon mo térilghu yeri her hil apetlerge uçrap turidu.

1994-yili ashliqning omumiy mehsulat miqdari 67 milyon tonna, pahtining omumiy mehsulat miqdari 882 ming tonna, yaghliq dan mehsulat miqdari 508 ming tonna, qizilça mehsulat miqdari 3 milyon tonna bolup, her bir yéza igilik emgek küçi ishlepçiqarghan ashliq 2397 kilogram, pahta 318 kilogram, yaghliq dan 183 kilogram bolghan. Shu yili omumiy mehsulat qimmiti 30 milyart 647 milyon yüen (3 milyart 800 milyon dollar) bolghan. Yilliq kirimi 100 dollarghimu yetmigen yerlik dihqanlar aç-yalingaç yashaydu. Zamaniwilashqan Hitay déhqançiliq meydanliridiki maashliq ishçhilarning yilliq kirimi alahide yuquri bolup, teshwiqat ölçimi süpitide élan qilidu.

4 ) Çarwiçiliqi: Sherqiy Türkistanda 21 nahiye çarwiçiliq bilen, 16 nahiye yerim çarwiçiliq bilen shughullinidu. Yaylaq kölimi 720 milyon mo, otlaq kölimi 4 milyon 500ming (hazirghiçe 30 milyon modek otlaq eskiriy meydanlar teripidin térilghu yerige özgertiwitilgen), qotandiki çarwa mal 1994-yilidiki melümatta 36 milyon tuyaq, yilliq ey bolidighan töl 14 milyon 500 ming tuyaq, yilliq sétilidighan çarwa mal 14 milyon tuyaq, tire 7 milyon dane, gösh 376 ming tonna, qoy yungi 52 ming tonna, öçke tiwiti 750 tonna, süt 360 ming tonna, tughum 17 ming tonna bolup, yilliq çarwiçiliq mehsulat qimmiti 7 milyart 540 milyon yüen (1 milyart döllargha yéqin) çarwiçilarning yilliq kerimi 100 dollarghimu yetmeydu. Çetellerge we içki Hitaygha toshulidighan yuquridiki mehsulatlar hakimiyet organliri teripidin mejburi hemde belgilengen töwen bahada setiwélinidu. Boy sunmighanlar jazalinidu.

Sherqiy Türkistanning Ili, Qara sheher, Bariköl atliri, Ili, Tarbaghatay kaliliri, Hoten, Kuçar, Altay qoyliri, Bay tohusi, süpiti yuquri dangliq çarwilar hisaplinidu. Sherqiy Türkistanda hazir 1 milyon 300 ming nesillik kala, 9 milyon inçike yungluq qoy nesli yetishturuldi. Altay qoyining 5 ayliq paqlanlirining otturiçe eghirliqi 37 kilogram bolup, 20 kilogram gösh çiqidu. Sherqiy Türkistanda kishi béshigha 12 kilogram gösh toghra kilidu. 1 kilogram göshning bahasi 3 dollar bolup, yilliq kirimi 100 dollargha yetmigen dihqan-çarwiçilar we keng mehnetkeshler asasen gösh yeyelmeydu. Yerlik ishsiz ahaliler peqet Hitaylar üçün gösh we kawap satidu.

5 ) Ormançiliqi: Sherqiy Türkistanda orman meydani 44 milyon mo bolup, omumiy yer kölimining 1.8%ni teshkil qilidu. Buning içide ormanliq 22 milyon mo, çatqalliq 3 milyon mo, öre yaghaç zapisi 250 milyon kupmitir, kishi béshigha 1.65 mo ormanliq, 16.7 kupmitir yaghaç toghra kilidu. 62% zimin çöl-jezire.

Tagh ormini çemshat we qarighay yaghiçi bolup, kölimi 12 milyon 300 ming mo, öre yaghaç zapisi 190 milyon kupmitir, tüzlenglik ormini 10 milyon mo, öre yaghaç zapisi 42 milyon 300 ming kupmitir bolup, asasen toghraq, mangga terek, qara yaghaç derehliridin ibaret.

Sherqiy Türkistanda Altay ormanliqi, Tengritagh ormanliqi we jenuptiki toghraq ormanliqi bar. 2 ormançiliq idarisi, 40 tagh ormançiliq meydani, 21 tüzleng ormançiliq meydani, 75 köçetzarliq, 36 bashqurush meydani, her bir wilayet,nahiyede ormanciliq idarisi bar. Ormanning yilliq horash miqdari 2 milyon kupmitir, ahalilarning yilliq yiqilghu yaghiçi 3 milyon 200 ming tonna, döletning 40 yilda Sherqiy Türkistang ormançiliqigha salghan mebliqi 160 milyon yüen(20 milyon dollargha yéqin) bolup, peqet 1992-yilila sitilghan yaghaç 150 milyon yüen(19 milyon dollargha yéqin), her yili çetelliklerge ormanda ow owlatquzup alidighan tapawet 200 ming dollar. Hitay dölet orman minstirliki teripidin biwaste tartiwilinip bashqurilidighan Sherqiy Türkistan orman yaghaçliri pishshiqlap ishlengendin kéyin içki Hitaygha heqsiz toshup kitidu. Yerlik helq bu bayliqtin hiçqandaq behriman bolalmaydu.

6 ) Béliqçiliqi: Sherqiy Türkistanning béliq beqilidighan su yüzi 2 milyon mo, béliqçiliq mehsulatlirining omumiy miqdari 35 ming 300 tonna, yilliq tutulidighan béliq 15 ming tonna, béliqçiliq meydanliri asasen Ürümçi etrapi rayonlirida. Burultoqay, Baghrash kölliridin yilida 5 tonna ela sortluq béliq tutulidu. 10 ming moluq kölçeklerde béqilidighan béliqlardin yiligha 700 tonna béliq tutulidu. Su ambarlirida 820 ming mo su yüzi bolup, yiligha 2400 tonna béliq tutulidu.

Içki quruqluq tuzluq köli –Iobnur kölide zapas miqdari 4000 tonnidin artuq bolghan galoginliq qurtlar menbesi bayqilip tetqiq qilinmaqta. Yiligha 2 ming tonna béliq ilinidighan tuzsiz köl – Baghrash kölide yapilaq béliq, çong bash béliq, uzun bash béliq, uçluq bash béliq, uçluq tumshuqluq béliq qatarliq on neççe türlük béliq bolup, paqa, rak, qisquç paqalarmu yitishtürülmekte.

Sherqiy Türkistan kölliride ipar çashqini, su yulghuni qatarliq qimmetlik su haywanliri köp bolup, her yili neççe yüz ming tahta qimmetlik su haywanliri térisi çetellerge sétilidu.

Sherqiy Türkistanning béliqçiliq kespi asasen dölet igidarçiliqida bolup, derya, köller dölet mülki qatarida kontrol qilinghanliqtin su mehsulatliri içki Hitaygha toshup kétilidu. Yerlik helq öz mehsulatliridin zadila behriman bolalmaydu.

7 ) Qol Hünerwençiliki: Sherqiy türkistanda 7 minggha yéqin yéza-bazar, kolliktip, zawut-fabrikilar (yerim dölet igiligidiki) we nurghun shehsiler qol hönerwençilik bilen shughullinip, tarihi, milliy, eneniwi höner-senitini dawamlashturmaqta.

Sherqiy Türkistanda altun zinnet buyumliri yasash, pile béqip yipek toqush, qashteshi oymiçiliqi, neqqashliq, kiyim-kiçek tikish, yaghaç, tömür, mis eswaplar yasash, ayaq tikish, qomush mehsulatliri yasash, doppa tikish, mis çökün, çilapça, aptuwa yasash, piçaq yasash, muzika yasash, ashpezlik, nawayliq qatarliq kesipler omumiylashqan. Yiligha 5 ming tonna pile ghozisi ishlepçiqirilidu. Ming tonna qashteshi buyumi çetellerge we Hitaylargha sitilidu. Yéqinqi yillarda, eng qolay sheraitlar bilen teminlengen Hitay köçmenliri yerlik qol hünerwençilikning köpligen türlirini igelliwilip yüz minglighan hünerwenlerni ishsizlar qoshunigha qoshuwetti.

8 ) Baghwençiliki, Köktatçiliqi: Sherqiy Türkistanda iqtisadi orman kölimi 2 milyon mo bolup, 150 ming mo yerge miwilik dereh tikilgen. 550 ming mo yerge qoghun-tawauz, 1 milyon 200 ming mo yerge köktat térilidu. Yiligha 1 milyon tonna miwe, 1 milyon tonna qoghun-tawuz élinidu. 2 milyon tonna köktat élinidu.

Qoghun, tawuz, üzüm, ürük, yangaq, çilan, badam, çuptul, jigde, alma, hasing, qulupnik, büldürgen, enjür qatarliq miwilerning her hil sortliri, qaqliri we mighizliri içki Hitaygha we çetellerge çiqirilidu. Yangaqning mo béshi mehsulati 200 kilogram, almining 2 tonna, ürükning 1 tonna bolup, yéqinqi yillarda atom sinaqliri tesiride miwilerning ela sortida zor çikinish bolup, mehsulati azlap süpiti naçarlap ketti.

Sherqiy Türkistanda yitishtürilidighan shohla, sewze, samsaq, muç, terhemek, yisiwilek, palek, turup, çamghur, piyaz, uzun-qisqa purçaq, yumghaqsüt, yangyu qatarliq köktatlarmu özini teminlepla qalmay, sirtqa çiqirilidu.

Sherqiy Türkistanning dunyagha meshhur bolghan köktat türliri we dora haraktirliq köktat türliri her tereplime buzghunçiliqqa uçrimaqta. Samsaq köktatçilar qolidin nahayiti erzan bahada sitiwilinip (baha tashqi soda-sitiwalghuçilar teripidin belgélinidu) ham eshya peti içki ölkige toshulup, samsaq parashoki hazirlinip çetellerde sétilidu. Bu tijaretni monopul qiliwalghan hökümet dairliri köktatçi qolidin 30 hesse payda alidu.Undin bashqa, içki Hitayning süpetsiz, erzan bahadiki köktatlirini bazargha sélip yaki erzen emgek küçi köçmen yötkep kélip, köktat térip yerlik köktat bazarlirini weyran qildi.

9 ) Yawayi Haywan We Dora-Ösümlügi: Sherqiy Türkistaning tebii ormanlirida 130 hildin artuq yawayi haywan yashaydu. Yolwas, yilpiz, böre, tülke, yawayi töge, yawayi at, yawayi ishek, eyiq, böken, bugha-maral, sughur, yawa toshqan qatarliqlar owlinidu. Herbi qisim we mehsus etretler yawayi haywanlarni top-topi bilen owlap kirim qilidu. Hökümet dairliri 1992-yili çetelge 1 milyon 550 ming dollarliq bugha müngguzi satqan. Qimmetlik yawayi haywanlarni muhapizet qilghuçi qisimliri özliri qara guruh uyushturup oghurluqçe owlap sitish jinayiti her daim sadir bolup turidu.

Sherqiy Türkistanda 132 aile, 856 uruq, 3500 hildin artuq yawayi ösümlük bar. Qimmetlik ösümlükler 300 hildin ashidu. Kem uçraydighan ösümlükler 100 hilgha yéqin bolup, Lop kendiri, kök seghiz, qomush, çigh, jigde, yangaq, yawa ürük, yawa alma, toshqan zediki, hing, sorunjan, aliqat, çüçükbuya, çakanda, qantiper, tagh leylisi, ghunçe üzüm, soqa çélan, zarangza qatarliqlar bar. Bularning dora ösümlükliri qimmiti we süpiti yuquri bolup, dunyagha dangliq ikisport tawarliri hisaplinidu. 1992-yili Sherqiy Türkistandin dunyagha 9 milyon dollarliq qulmaq, 3 milyon 160 ming dollarliq çüçükbuya melhimi, 2 milyon 370 ming dollarliq çüçükbuya, 5 milyon 584 ming dollarliq samsaq, 2 milyon 600 ming dollarliq çüçükbuya kislatasi, 1 milyon 560 ming dollarliq zarangza satqan. Bu dorilarning kirimi Hitay hökümitining bolghaçqa, yerlik helq buningdin qilçe menpeetlenmeyla qalmastin, dora ösümlük rayonliri pewquladde buzghunçiliqqa uçrimaqta.

Sherqiy Türkistan yaylaqliridin qimmetlik dora ösümlüki soghugül (bi mo) nahayiti köp çiqidu. Içki Hitaydin soghu güli we çüçükbuya kolap beyish üçün çiqqan aqqunlar pütün yaylaqlarni qaplap, qalaymiqan kolap weyran qilghanni az dep, yerlik ahalilarni bulap-talap, her daim weqe peyda qilip turidu.

 Sanaet Qurulishi

10 ) Yénik Sanaeti: Sherqiy Türkistaning yinik sanaiti asasen özini teminlesh basquçida bolup, dölet izçil meblegh salmighaçqa, yerlik maliyining küçi bilen yiterlik tereqqi qilalmighan. Uning üstige Hitaylar ham eshyani ilip kitip, Sherqiy Türkistanni özlirining yinik sanaet mallirini satidighan bazargha aylanduriwilip, ishlepçiqirishqa yol qoymighan. Sherqiy Türkistanda tuz, qent, sopun, serengge, batariye, çaydan, haraq, tamaka zawutliri bar. Shiker mehsulati yiligha 283 ming 900 tonna bolup, 1992-yil çetelge 7 milyon dollarliq shiker sitilghan. Qeghez mehsulati 38 ming tonna bolup, 1992-yili çetelge 300ming dollarliq qeghez sitilghan.

Gilemçlik faprikiliridin 26si bolup, yiligha 150 ming kuwadirat mitir gilem çetelge sitilidu.1992-yili gilemdin 7 milyon 690 ming dollar kirim qilindi. Sherqiy Türkistan eneniwi gilemçilikining milliy we yerlik alahidiliki, sipta, çidamliq we çirayliq nushiliri, körkem renggi, talasi uzun, ilastiliki yahshi bolushtek alahidilikliri bar. Adette kelkün, çaçma, gim, anargül, besh çiçek nushiliri dunyagha dangliq gilem nushiliri hisaplinidu.

Sherqiy Türkistanning qashteshi buyumliri tarihi uzun eneniwi yinik sanaet buyumi bolup, aq, kök, qara qashteshi, zümret, surme tash we Koinlon qashteshi qatarliqlardin güzel we nefis bolghan qedimi hörqiz, çopan qiz, üzüm üzüsh, kösen usuli, doppa tikish, qush, haywan, kuldan, longqa, qaça, rumka qatarliq güzel sanet buyumliri oyup yasilidu. 40 neççe qashteshi kanliridin qezilghan qashteshi oymiçiliq fabrikilirida ishlinidu yaki içi Hitaygha toshulidu.

Sherqiy Türkistanning kön-hirum sanaiti, menbesi mol sharaitqa ige. Yiligha 7 milyon parçe at, kala, qoy, öçke tirisi yighilidu. Yiligha 600ming parçe hurum ishlinidu. 2 milyon juwa, 1 milyon 600ming jüp ayaq tikilidu. Undin bashqa sughur terisi, tülke terisi, ipar çashqini terisi ishlinidu. Tere mehsulatlirining türi 400din artuq, ishlepçiqirish faprikilirining sani 200din artuq bolup, yiligha 10 milyon dollargha yéqin kirim qilidu.

Sherqiy Türkistanning yung, pahta rehliri, tawar-yipekliri, kiyim-kiçek, ayaq-tumaq, hurum buyum, eynek qaça-quçiliri, töge tiwitilik çapan-yotqanliri, 720 yolluq zinnet gilemliri helqara bazarda ittik mehsulatlar hisaplinidu.

Sherqiy Türkistanning qulmaq ishlepçiqirishi dangliq bolup, yilliq mehsulati 5 ming tonnidin artuq. Mo béshi mehsulati 319 kilogram bolup, dunya boyiçe 1-orunda turidu. Pütün Hitaydiki 200din artuq piwa zawutliri teminlinipla qalmay, çetellergimu sitilidu. 1992-yili 8 milyon 790 ming dollarliq qulmar çetelge sétilghan.

11 ) Toqumiçiliq Sanaeti: Sherqiy Türkistandiki toqumiçiliq fabrikiliri jemi 79 bolup, sayaet omumiy mehsulat qimmiti 360 milyon dollargha yetken. Pahta yip igirish oçiqidin 1 milyon 10mingi, igirish mashinisidin 10 mingi, reht toqush sitanokidin 12 mingi bar. Boyash, gül besish iqtidari 157 milyon mitir, yung yip igirish oçiqidin 11 mingi, yung reht toqush sitanokidin 1500si, yipek tartish mashinisidin 15 mingi bar. Térilin talasi ishlepçiqiriç miqdari 7 ming tonna bolup, 1992-yili çetelge 40 neççe milyon dollarliq toqumiçiliq mehsulati sétilghan. Çetellerge pahta yip, pahta reht, güllük gezlime, yung reht, ham yipek, yipek toqulma, kiyim-kiçek, yung ediyal qatarliqlar iksport qélinidu. 1994-yili 282 milyon mitir reht, 197 ming 600ming tonna pahta yip toqulghan.

Içki Hitaylarning ham eshya bulangçiliqi, bazar riqabiti, qatnash qolayliqi, hökümet brokratlirining hiyaniti we süpitining naçarliqi qatarliqlar tüpeylidin 50% toqumiçiliq fabrikiliri paleç halette bolup, ham eshya setishtin bashqa yol tipilmas halet shekillendi.

12 ) Iliktir Quwiti: Sherqiy Türkistanning hazirqi geniraturining sighimçanliqi 2 milyon 459 ming 300 kilowat. 1994-yili bir yilda tarqitilghan éliktir enirgiyisi 10 milyart 617 milyon kilowat saet. Shamal küçi geniraturlirining sighimçanliqi 4450 kilowat,ot éliktir geniratorlirining sighimçanliqi 1 milyon 866 ming 900 kilowat, su éliktir geniratorlirining sighimçanliqi 86 ming 600 kilowat.

Ürümçi-Shihenze éliktir torining tok kötürüsh miqdari 800 ming kilowat, tarqitilghan éliktir enirgiyisi 4 milyart 630 milyon kilowat saet.

Sherqiy Türkistanda 34 éliktir tok tarqitish qurulushi bar. Sighimçanliqi 480 ming kilowat. Ürümçi, Shihenze, Maytagh, Aqsu, Altay, Qiran deryasi, Ibnur köli, Mans, Bariköl, Ili, Sanji, Küytüng, Hoten, Bügürlerde ot, su, shamal éliktir sitansiliri bar. Manas, Tagh aghzi, Qeshqer, Jing qatarliq jaylarda shamal küçi éliktir sitansiliri bar.

Éliktir sitansiliri biwaste dölet bashqurushida bolup, döletning sanaet bazilirini asas qilip qurulghan. Shunga yerlik helq döletning qimmet bahaliq éliktir tokini setiwilip ishlitishke mejbur. Bolupmu Sherqiy Türkistanning keng yezilirida hazirgha qeder éliktir toki bolmighaçqa, helq éliktir saymanliri(tiliwizor, radiyo, tonglatqu, ünalghu, sinalghularni) ishlitelmeydu. Kino-tiyatirhanilar yoq, helq yenila qara çiraq yoruqida yashimaqta. Az sandiki éliktir toki tarqitilghan jaylarda bolsa tok pulini töliyelmigen helq, éliktir kesitiwilgeçke yenila qarangghuda yashimaqta.

13 ) Néfit Sanaet: Sherqiy Türkistan helqi 1300 yil burunla néfittin paydilanghan. 1897-yili tunji néfit kani Maytaghda ishlepçiqirishqa kirishken.

Sherqiy Türkistanning Tarim oymanliqi, jungghar oymanliqi we Turpan oymanliqining 910 ming kuwadrat kilomitirliq ziminida eng qélinliqi 10 ming mitirdin ashidighan néfit hasil bolush çökme yer qatlimi bar. Siwitsariyining Siyorih A.G. Birleshme sherkitining 7 yilliq neq meydan omumiy tekshürishidin kéyinki hulasida: peqet Tarim oymanliqining "halaket dengizi" dep atalghan Teklimikan çöllirining yer astida néfit zapisi 50 milyart tonna, tebiiy gaz zapisi 8 tirilion küp mitir bolghan bayliq barliqi élan qilindi. Bu néfit dunya néfit zapisining 3 tin 1 qismini teshkil qilidu. Bu gaz amerikining zapas gaz miqdarining 2 hessisige toghra kilidu. Hitaylarning 300 yil ishlitishige yetidu. Bu peqet bir néfit rayoniningla ehwali.

Sherqiy Türkistanning 500 din artuq rayonidin néfit çiqidu. 20 neççe rayonidin hefit gazi çiqidu. Néfitlik yer meydani Engiliye, Fransiyening pütün yer meydanining yidindisidinmu artuq. Hazir peqet Qarimay, Aqbulaq, Qiziltagh, Kökyar, Öçkilik qatarliq besh néfitliktinla yiligha yiligha 15 milyon tonna néfit- mashina, poyiz, ayrupélan, turba yoli arqiliq içki Hitaygha toshulidu.

Sherqiy Türkistanda Hitay dölitige qarashliq néfit bashqurush idarisi, tarim néfitligini tekshürüsh-eçish qomandanliq shitabi, Turpan-Qumul néfitligini tekshürüsh-eçish qomandanliq shitabi, shimali Tarim néfit-gaz tekshürüsh qomandanliq shitabi, gherbi shimal néfit giologiyisi idarisi, Ürümçi néfit-himiye sanaet bash zawuti, Zhongguo néfit-tebii gaz transiport shirkiti qatarliq néfit organliri bar.

Sherqiy Türkistan néfitliki téhiçila tekshürüsh-éçish basquçida bolup, hazir pütün içki Hitay sherketliri özi eçip, özi yötkep kitish, çetel sherketlirige kötire bérishtek bulagh-talang qilish jengini bashliwetti.

1992-yili néfitlikidiki birla sherket 84 quduqni kötire alghan. Buninggha 45 burghilash sitanoki qatnashqan bolup, 40 sitanok içki hitay ölkiliridin keltürülgen. Buning köp qismi 6 ming mitirdin yuquri burghilash sitanokliridindur.

Turpan-qumul néfitlikining kölimi 67.2 kuwadrat kilomitir, néfit zapisi 25 milyon tonna, 234 quduq burghélanghan. Künlük mehsulati 2400 tonna.

Mekit rayonidiki tekshürüshte, 4 ming mitirliq tashkömür sistimisidin künige 16 küpmitir néfit, 86 küpmitir tebii gaz etilip çiqip, kontrol qilalmay bir yezini igelligen.

Ottura Tarim 4-quduqning 1-guruppisining tashkömür sistimisidin künige 16 küpmitir néfit, 60 ming küpmitir tebii gaz çiqqan. 3-guruppisidin künige 285 küpmitir néfit, 53 ming küpmitir tebii gaz çiqqan.

1992-yili Ürümçi nefit himiye sanaiti zawuti 2 milyon 68 ming tonna néfitni pishshiqlap ishlengen. 1milyon 311 ming tonna yenik may ishlepçiqiqarghan. 9200 tonna poli piroplin, 330 ming tonna sinitnik amyak, 570 ming tonna uriye ishlepçiqarghan. 15 milyon tonna soliyaw halta toqughan. Bir yilda 180 milyon dollarliq kirim qilghan.

Hitay transiport sherkitining 1992-yilliq yük obort miqdari 571 milyon 390 ming tonna-kilomi´tir bolup, bu sanning eng az hisaplighanda 190 milyon tonnisi Sherqiy Türkistandin içki Hitaygha toshughan ham néfit bayliqi bolup hisaplinidu.

Hitay néfit ministirlikining biwaste qomandanliqida toshup kitiliwatqan bu néfitning 1kilogrammimu Sherqiy Türkistanliq igilirige bérilmeydu.Sherqiy Türkistanliq qorçaq reisining néfit rayonigha ruhsetsiz kirish yaki bir qaça néfit élish hoquqi yoq. Beijingdin Sherqiy Türkistan néfitining bejidin 1%-2%ni telep qilishqimu yol qoyulmaydu. Sherqiy Türkistanning 70% yizilirida hélighiçe éliktir bolmighaçqa jin çiraq(kirsin lampa) ishlitilidu, emma benzin we kirsinning bahasi içki Hitaydikidinmu qimmet. Néfit özidin çiqsimu,kirsinni Hitaydin setiwalidu.

14 ) Kömür: Sherqiy Türkistanning 133 rayonida kömür bar. Omumiy kömür kölimi 90 ming kuwadrat kilomitirdin artuq bolup, Erep Birleshme Hélipilikining yer meydanidinmu çong. Sherqiy Türkistandiki 500din artuq kömür kanlirida 100 minggha yéqin kömür ishçisi ishleydu. Hitay dölet bashqurishidiki kömür kanlar yerim éliktirleshmigen bolup, Uygurlar ishleydighan köp sandiki kiçik tiptiki kanlarda iptidai shekilde kömür élinidu. Sherqiy Türkistan Uygurliri miladi 220-yillardila kömür qezishqa bashlighan. Sherqiy Türkistanning hazir melüm bolghan kömür zapisi 1 trilyon 200milyart tonna bolup, Ürümçi rayoni kömür kölimi 9800 kuwadrat kilomitir, Ili rayoni kömür kölimi 3600kuwadrat kilomitir, undin bashqa Qumul, Piçan, Kuçar, Aqsu, Yingisar, Kansu, Böritala, Kelpin rayonliridimu mol kömür zapisi saqlanmaqta.

1994-yili Sherqiy Türkistanda qezilghan kömür 26 milyon 332 ming tonna bolup, 8 milyon 309 ming tonna kömür içki Hitaygha yötkelgen. Peqet Kengsu(Gensu) ölkisigila 2 milyon 245 ming 100tonna kömür toshup krtilgen. Sherqiy türkistanning üsti oçuq kömür kanidin 7si bolup, yilliq içlepçiqirish miqdari 3 milyon 420 ming tonna, Qumul oçuq kanining yilliq mehsulati 1 milyon 800 ming tonna. Boya oçuq kanining yilliq mehsulatining 300 ming tonna bolup kömür zapisi 14 milyart 590 ming tonna. Ürümçi Tudunghaba kömürhanisining zapisi 1 milyart 544 milyon tonna. Sherqiy Türkistanning yilliq kokos ishlepçiqirish miqdari 1 milyon 785 ming tonna.

Sherqiy Türkistan kömürining süpiti bek yuquri bolup, karbon, pirim,yura dewirlirige mensup.

15 ) Polat-Tömür: Sherqiy Türkistanda 600din artuq rayonida tömür kani bar. 12 çong kanning zapisi 1 milyart tonna.1994-yilidiki melumatta: 663 ming 900tonna polat, 577ming 100 tonna polat matiryallri, 462 ming 500tonna çöyün, 588 ming 500 tonna tömür rodisi, 4200 tonna tömür qetishmisi, 33 ming 200 tonna otqa çidamliq matiryallar, 423 ming 500 tonna kokos ishlepçiqirilghanliqi melüm qilinghan.

Qarasheher, Yamansu, Ürümçi 2-, Sekrep Ilgirilesh, Pukang, Qumul, Ili polat zawutliri, Ürümçi otqa çidamliq matiryallar zawutlar. Ürümçidiki 1-awghust polatzawutining 350 kupmitirliq domnapiçi bar. 50 ming we 20 ming kupmitirliq ikki kömür gazi ambiri bar.undin bashqa, Mongghulküre, Qarasheher qatarliq 6 jandin mangan çiqidu. Hromit bilen oltiraning zapas miqdari 735 ming tonna, terkiwi 36% bolghan wanadi, titan kanliri bar.

16 ) Renglik Mital: Altun- Sherqiy Türkistanning 56 nahiyisining 270 jaydin altun çiqidu. Altun kanliri Hitay memurliri we eskerliri teripidin igelliwilinghan bolup, peqet Altay, Qaba, Köktoqay, Tarbaghatay, Qumul, Turpan, Ili, Sanji qatarliq jaylardiki altun kanlirining 1992-yili wezipisini 138.8% ashurup orullighanliqidin bashqa melümatlar izçil halda mehpi tutulmaqta. Bir hewerde Sarbulaqtiki bir altun kanidin yiligha 10 ming ser altun qazghanliqi hatirlengen. Qaba, Köktoqay nahiyiliri yiligha 10 ming ser altun qazidighan nahilerdur. Beijingdiki altun bash idarisi teripidin biwaste bashqurilidighan bu altun kanlirining mehsulati-Sherqiy Türkistanning altunliri hisapsiz mehpi halda udul Beijinggha toshilidu. Yéqinqi yillarda altun qezishni tezlitish mehsitide élip bérilghan seperwerlikler netijiside, içki Hitaydin yüzminglighan altun qaraqçiliri eqip çiqip, altun kann rayonlirigha tertipsizorunliship, qalaymiqan qezip, özara taliship, yerlik helqning mal-mülkini bulap-talap qanliq weqelerni sadir qilmaqta. Atalmish sherketler Sherqiy Türkistanning kann bayliqlirini qanunsiz igellep almaqta we çetelliklerge satmaqta.

Mis-mikil, Sherqiy Türkistanning 26 jayidin çiqidu. 1992-yili qezilghan mis 74 ming tonna, nikil 6600 tonna dep élan qilinghan.

Qoghushun, Sherqiy Türkistanning 140 neççe jayidin qoghushun, sinik çiqidu. Undin bashqa nekil, molbidin, wolfiram, kubalit kanliri bar. 130 neççe jayidin berli leiti, tantal, inobiy, seziy qatarliq az uçraydighan mitallar çiridu. Sherqiy Türkistanda 30 tonna eghirliqtiki biril kristali, 12 tonna eghirliqtiki pollost kristali tepilghan. Hazirghiçe 600din artuq jaydin az uçraydighan mital zapisi barliqi eniqlanghan.

Oran- Ili rayonining Taldi tagh jilghisidiki we Yerkendiki oran kanliridin oran rodisini qezip toshup kitidu. Ürümçidiki115-zawut, mehsus oran pishshiqlash yötkesh zawutidur.

Letiliq tuz, Sherqiy Türkistanning 40tin artuq rayonida tuz kani bar, peqet Kuçardiki tuz zapisila dunyaning ming yil ishlitishige yitidu.

17 ) Mashinisazliq-Éliktiron Sanaet: Sherqiy Türkistanning mashinisazliq-éliktiron sanaiti eçish bashquçida bolup, Hitaylar uzun yillardin buyan, ham eshya élish, sanaet buyumlirini setish usuli bilen tereqqi qildzrmighan idi. Kiyinki yillarda traktor, kombayin, ot orush mashinisi, yung qirqish mashinisi qatarliq yéza igilik mashiniliri tereqqi qilip, mashina, saqiliq qazan, herhil sitanok, payatlash mashinisi, quyash enirgiyisi çiriqi qatarliq 210 hildin köp mehsulatlar Hitaygha we çetellerge sétildi. 120 çong tiptiki mashinisazliq-éliktiron sanaiti zawutlirining 1992-yilliq omumiy kirimi 250 milyon dollargha yetken. Bu zawutlar hemmisi deletning bolup, payda merkezning çöntikige kiridu.

18 ) Binakarliq Sanaet: Sherqiy Türkistanda 1994-yili ishlepçiqirilghan simont 4 milyon 483 ming tonna bolup, 1992-yili 121 kilomitir simont bisim turibisi, 88 ming tal simont stolba, 344 ming 300kupmitir simont yasalma, 806 ming 500 sanduq tahta eynek, 160 ming taziliq far-furi, 202 ming 800 kuwadrat mitir hish, 66 ming 100 tonna tashpahta, 1 milyon 226 ming 900 yögem may qeghez, 66 ming kupmitir köpüklük biton yasalghan. Bular peqet ihtiyaj nuqtisidin yasaghan bolup, ham eshya zapisigha nisbeten eytqanda, hisapsiz bayliq kireksiz maldek döwilinip yatidu.

Sherqiy Türkistanda 10 milyondin artuq ahale we 2 milyondin artuq esker, ish eskerliri jemi 17 sheher we 146 bazargha olturaqlashqan. Binakarliq qurukushliri köçmenler ihtiyajigha we tijeret meqsidige uyghun haldas qalaymiqan sélinidu. Kengeytish ornigha meqsetlik halda "kaliforiye taktikisi"qollinip, yerlik ahalilarning eneniwi güzel bagh, qoru-jayliri buzup çiqilip, ahale tarqaqlashturush, ornigha igiz bina sélip, köçmenlerni köçürüsh siyasiti ijra qélinidu. Öy hökümetning igidarçiliqida bolup, yerliklerning öy-mülükliri tartiwilinghan.Éliktir, su yoli, issiqliq eslihéliri bolghan Sherqiy Türkistan öylirining 97%de Hitaylarolturaqlashqan.

19 ) Himiye Sanaet: Sherqiy Türkistanda 153 himiye sanaet sawuti bar. 1992-yili amyak,oriye, günggürt kislatasi, tuz kislatasi, oyghuçi natri,naylon yasalma, naylon yopuq qatarliqlardin 250 milyon dollar kirim qilindi. 346 ming tonna himiyiwi oghut ishlepçiqarghan. Seriq yar yilim, ilastikiliqni ashurush horuji, karboksil silloloza, rezinke, parqazan, balon, etilin, sap shulta qatarliq mehsulatlar ishlepçirilidu we içki Hitaygha toshulidu.

Üçturpan, Aqsu, Lopnurlardiki tebibi fosfur kani, Kumidiki tebii günggürt kani, Niye, Ulughçat,Manaslardiki pirit kani, Turpan, Ulughçatlardiki 200din artuq tuzkani, Ürümçidiki mayliq sélantik kani, Bay, Ghuljilardiki barit kani, Tengri taghining kümüsh we eghizliridiki serpintin tashpahta kanliri, simont hang teshi, simont sélantis kanliri, 133 yerdiki silyodakanliri, Piçan,Guçung, bügür qatarliq 160 neççe yerdiki kiristal kanliri, Hoten,Çerçen, Manaslardiki qashteshi kanliri... himiye sanaitining tügimes ham eshya kanliridur.

20 ) Qatnash-Transiport: Sherqiy Türkistanning hisapsiz ham eshya bayliqlirini toshush ehtiyajigha asasen Hitay hökümiti Ürümçi-Lenju leniyiside 1 ming 200 kilomitir musapiliq"polat ejderha"markiliq tömür yolini 1963-yili iushqa saldi. Bu liniye 1984-yili Ürümçidin Korligha, 1992-yili Ürümçidin Alataw arqiliq Kazaqistanning Almata shehrige uzartildi. 1992-yili bir yil içide Sherqiy Türkistangha Hitaydin toshughan köçmen Hitay sani 1 milyon 246 ming adem, yük 18 milyon 897 ming tonna, poyizda toshulghan kömür 4 milyon 358 ming tonna.Néfit 5 milyon 546 ming tonna bolup, shu yili qosh rélis yatquzulup, bu sanlar bir hesse ashti. Yilliq transiport kirimi 125 milyon dollar bolghan.

Sherqiy Türkistan tömür yol idarisining 50 ming ishçi-hizmetçisi bolup, peqet 2600 nepiri yerlik musulman helq. Bu 7.7%ni teshkil qilidu.

Sherqiy Türkistanning aptomobil qatnash leniyisi musapisi 22ming 500kilomitir bolup, buning yerimi asfalt yol. Yolda mingdin artuq köwrük bar. Qatnash aptomobili yüzmingdin artuq. Yoloçi toshush aptomobili mingdin artuq.