Yéqinda,"Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi","Hotan sheherlik partikom ishhanisi "teripidin ichki qisimda bésip tarqitilghan bir parche mehpi höjjetni qolgha chüshürdi Bash qismigha,"1999.43-nomurluq höjjet" dep yézilghan we peqetla 120 nusha bésilip, Hoten sheherlik partikom, sheherlik hökümet, sheherlik helq qurultiyi daimi komiteti, sheherlik siyasi kéngesh we sheherlik intizam tekshürüsh komiteti qatarliq 5 orungha yollanghan mezkur höjjet, bu yil 9-ayning 3-küni tarqitilghan.

Yuqarqi qizil bashliq mehpi höjjette, "Aptonom Rayonluq Partikom"ning daimi heyet ezasi we "Aptonum rayonluq partikomning Hotenge yollighan hizmet guruppisi"ning bashliqi Ismayil Tiliwaldining bu yil 8 - ayning 27 - küni Hotendiki yuquri derijilik rehbiri kadirlar yighinida qilghan sözining toluq tekisti yer alghan. Mezkuz höjjetke asaslanghanda, Ismayil Tiliwaldi sözining béshida, "Aptonom Rayonluq Partikom"ning nime üchün Hotenge alahide hizmet guruppisi iwetishni qarar qilghanliqi heqqide izahat bérip mundaq digen: "Aptonum rayonluq partikomning bizni Hotenge ewetishni qarar qilishtiki asasliq meqsidi- wilayetlik partikom we memuri mehkime bilen masliship, Hoten wilayitining muqimliq hizmitini ortaq halda yahshilashtin ibaret".
Ismayil Tiwaldi öz sözide, aptonom rayonluq partikomning Hotenge ewetken hizmet guruppisining Hotenge kelgendin kéyin, élip barghan deslepki paaliyetliri heqqide tohtulup mundaq digen: "Aldinqi birqanche mezgildin buyan biz wilayetlik partikomning kengeytilgen yighinini, her qaysi nahiyilik partikom sekritarliri, hakimliri, sheherlik partikom sekritari we sheher bashliqi yighinini we kadirlar yighinini échip, aptonom rayonluq partikomning muhim yolyuriqining rohini yetküzdi.... Bu bir qanche kündin buyan biz ilgiri - kéyin bolup Chiriye, Lop we Qaraqash nahilirige barduq, u yerlerge bérishtiki meqsitimiz, mesililerni süylesh, tekshürüsh we emilileshtürüshtin ibaret".
Hitay kommunistik partiyisining sadiq hizmetchisi Ismayil Tiliwaldi, özining Hotenge kelgendin buyan erishken deslepki "köresh miwiliri" heqqide tohtulup, körengligen halda mundaq digen:" aptonom rayonluq partikomning muhim yolyoriqining rohi yetküzülgendin kéyin, her derijilik rehbiri kadirlar idiyisi birlikke kélip, tonushi ösüp, rehberlik kücheytildi we Hoten sheherlik partikomning shujisi Lüjen we sheher bashliqi Ötkür Alim qatarliq 8 kishidin terkip tapqan muqimliq hizmitige rehberlik qilish guruppisi quruldi; diniy ishlarni bashqurush hizmiti kücheytilip, Hoten sheher ichidiki 272 mesjid, 318 neper diniy zat we 8 nuhtuluq mesjitke qarita köngülde san bolush, milliy rehbiri kadirlar bilen mesjitler ottursidiki mes’uliyet tüzümi asasi jehettin emilileshtürülüp, qattiq zerbe bérish kücheytildi. 8 - ayning 25 - küni tutush buyruqi chüshürülgen qachqun jinayetchi Jüme Imin qolgha élindi, 8 - ayning 26 - küni Laskuy baziridiki bir chambashchiliqni ögünüsh nuqtisi bit - chit qilinip, 12 kishi qolgha élindi".
Gerche Ismayil Tiliwaldi bu qétimqi sözining beshida qolgha keltürgen "netijiliri" heqqide tohtulup, qattiq alaqzade ichide turiwatqan Hotendiki yerlik hökümet emeldarlirigha yel bérishhke tirishqan bolsimu, emma sözining otturisida Hotendiki siyasi weziyetning jiddilikini étirap qilishqa mejbur bolghan. Ismayil Tiliwaldi bu heqte tohtilip eynen mundaq digen:
"Emma, biz shuni segeklik bilen körüp yetishimiz kerekki, nöwette Hoten shehride düshmenning ehwali intayin éghir bolmaqta, biz kelgen birqanche kündin buyan köpligen ishlar yüz berdi, men 8 - ayning 19 - küni kelgen idim, 20 - küni Sidetüwi mesjidining hatipi Kuranni tebliq qilip, diniy esebilikni küchep terghip qildi; 24 - küni kechte motosiklit miniwalghan bir gurup kishining Henzularni ur - ur qilish weqesi yüz berdi, bu intayin éghir weqe; bügün bolsa Nurbagh peychisosining sojangi qattiq tayaq yep, qanlar ichide duhturhanigha yatquzuldi... hazir Hotende düshmenler ashkara halda qoralliq qarshiliq körsütüp, jamaet hewipsizlik hadimlirigha hujum qilidighan we öltüridighan ehwallar hémishe yüz bérip turmaqta... yéqinqi mezgillerdin buyan Hotende "17 - iyul" weqesi,"23 – iyul "weqesi, Lopta bolsa " 9 -agghust" weqesi yüz berdi. Buweqelerning eng zor alahidiliklirining biri – qoral küchi arqiliq helq demokratik dektaturliqini aghdurup tashlashtin ibaret. Buning yiltizi Köresh we uning guruhi, Köresh Hotenlik bolup, Hoten shehri Laskuy baziridin, uning üstige tutush buyruqi chüshürlgen 150 din artuq qanunsiz unsurning mutleq köp qismi Hoten shehirilik, Hotende tarqilip yürgen qanunsiz ünalghu-sinalghu buyumliri we kitap-jornallarmu intayin köp bolmaqta".

Ismayil Tiliwaldi öz sözide yene, Aptonom royunluq partikomning Hoten toghruluq chiqarghan muhim "yolyoriqi" heqqide izahat bérip mundaq digen:" bu yil 8 - ayning 16 - küni aptonom royunluq partikomning 37 - qétimliq daimi heyet ezalar yighinida Hotenning muqimliq hizmitini teqqiq qilghanda, Hotende düshmenning weziyitining intayin murekkep ikenliki, nöwette we buningdin kéyinki bir mezgil ichide keng kölemlik ammiwi haraktirlik weqening yüz bérish éhtimali nahayiti yuruqi, dep qaralghan idi, shunga biz Hotende birer weqe chiqishning, belki chong weqe chiqishning idiyiwi teyyarliqini qilishimiz lazim".

Hörmetlik wetendashlar, 1993 - yili atalmish "Aptonom Rayonluq Helq Hökütimiti"ning bash katibi, 1997 - yili Sherqiy Türkistandiki jallat qoshun – "Bingtuen"ning muawin siyasi komissari bolghan we bu yil "Aptonom Rayonluq Partikom"ning daimi heyet ezaliqigha östürülgen sadiq kompartiye ezasi Ismayil Tiliwaldi, bu qétim qilghan sözide, nöwette Hoten rayonida Hitay hakimiyitige qarshi élip bériwatqan türlük heriketlerning harektiri we dairisi heqqide tohtulup eynen mundaq dep bayan qilidu: "nöwette Hoten wilayitide, bolupmu Hoten shehride zorawan teroristik heriketler, düshmen küchlirining qoral - yaraq we oq dora jehetlerdiki hazirqi hemde diniy esebi küchlerning herikiti intayin ewij alghan, düshmen allaburun heriketke ötti, milliy bölgünchiler özlirining bölgünchilik heriketlirini neziriyewilikke kötürüp, milliy bölgünchilik heriketlirini "helqaralashturush, toqunushlarning dairisini kengeytish, milliy terkipni yekkileshtürüsh, qoralliq köreshke yüzlünüsh" shuarini otturigha qoyup,milliy bölgünchilik qedimini tizletmekte. Shunga, muqimliqni qoghdash, bolupmu Hoten shehrining muqimliqini qoghdash nahayiti muhim, eger Hoten, Qaraqash we Lop nahiliridiki düshmen heriketke ötse, uning ipadiliri Hoten shehiride körülüshke bashlaydu... Hoten shehride muqimliq bolmisa, u chaghda Hoten wilayitidimu muqimliq bolmaydu, men wilayetlik partikomning kengeytilgen yighinidimu eytqan idim, eger Hoten wilayitide muqimliq bolmisa, u chaghda pütün Shinjiangdimu muqimliq bolmaydu!".

Hörmetlik wetendeshlar, yéqinqi mezgillerdin buyan Hoten rayonida Köresh we Shir Eli bashchiliqidiki bir türküm Uygur yashlirining yoshurunup yürüp Hitay saqchi dairliri bilen qoralliq köresh qiliwatqanliqi heqqide hewer bergen bolsaqmu, emma bularning teshkili qurulmisi, dairisi, sani we qorallinish ehwali qatarliqlar bizge tehiche namelum idi."Aptonom Rayonluq Partikom"ning daimi heyet ezasi Ismayil Tiliwaldining bu qétim qilgan sözide bu heqte bezi tepsilatlar bayan qilinghan we eynen mundaq diyilgen: "Köresh guruhining Ürümchi, Turpan, Ghulja, Aqsu, Qeshqer we Hotenlarde mehsus shöbiliri bar, Hotendiki shöbisining mesuli Shir Eli, hazirgha qeder... Bizning her tereplime igelligen ehwallirimizgha qarighanda, bu guruhning Hotende 200din artuq adimi bar, bularning ichide partilitish tehnikisini ügengenlar 180din ashidu... Bu guruh chish - tirniqighiche qorallanghan bolup, ularda miltiq we özliri yasiwalghan giranatlar bar, bizning igellishimizche, ularda özliri yasiwalghan giranattin 2700 tane bar bolup, biz hazirghiche 1000ni qolgha chüshürduq".

Ismayil Tiliwaldi sözining ahirida, Hoten wilayitidiki her derijilik hökümet emeldarlirigha we kompartiye ezalirigha, "muqimliqni qoghdash" heqqide töwendikidek 5 türlük telepni otturigha qoyghan:

"Birinchidin, idiyiwi tonushni birlikke keltürüsh; Ikkinchidin, "Qattiq zerbe bérish" Siyasitide ching turush; Üchünchidin, mudapiyélinish hizmitini kücheytish; Tötinchidin, teshwiqat küchini zoraytish; Beshinchidin, diniy ishlarni bashqurushni chücheytish; Altinchidin, wilayet, nahiye, yéza, kent derijilik rehberlik benzisi qurulushini kücheytishtin ibaret".

Hörmetlik wetendashlar, Ismayil Tiliwaldining Hoten sheherlik partikomning 43 - nomurluq höjjitide yer alghan yuqarqi sözi Hitay yéziqida jemi 14 bettin terkip tapqan bolup, biz peqet buningdiki muhim dep qaralghan bézi abzaslarnila diqqitinglargha sunduq. Biz, Ismayil Tiliwaldining Htende qilghan yuqarqi sözliridin töwendikidek birqanche nuqtini roshen halda hes qilalaymiz:

Birinchidin, nöwette Hoten rayonida siyasi weziyetning keskinliship ketishige tamamen atalmish "Aptonum Rayonluq Partikom"ning Hoten rayonidiki diniy sahege qaratqan chékidin ashqan qattiq cheklesh tedbirliri sewepchi bolghan. Chünki biz Ismayil Tiliwaldining yuqarqi sözidin melum bolushiche, atalmish "Aptonom Rayonluq Partikom" bu yil 8 - ayning 16 - küni Hoten rayonida "muqimliqni qoghdash" heqqide mehsus yighin chaqirip, Hoten rayonida diniy sahelerge qaratqan cheklesh tedbirlirini yenimu kücheytishni qarar qilghan we bu qararlarni ijra qilish üchün, 8 - ayning 19 - küni Ismayil Tiliwaldi bashchiliqidiki hizmet guruppisini alahide Hotenge ewetken, Ismayil Tiliwaldi Hotenge kélipla Hoten shehridiki pütün mesjitlerni we diniy zatlarni qattiq nazaret astigha élip, bu mesjitlerni we diniy zatlarni Hotendiki her derijilik hökümet emeldarlirining bashqurishigha teqsim qilip bergen, buning bilen, Hoten rayonida mesjitlerni Imam - mezinler emes, belki hökümet emeldarliri bashquridighan külkilik weziyet shekillengen, bu hal elbettiki yerlik helqning Hitay hökümitige bolghan ghezep - nepritini ashuriwetken. Bu yerde kishining diqqet - itibarini qozghaydighan nuqta shuki, biz Hotenning yéqinqi mezgillerdin buyanqi omumi weziyitini küzetkinimizde, Hitay hökümitining qandaqtur zor bir siyasi meqsetke y°tish üchün Hoten rayonida gherezlik halda bir hil qutratquluq siyasiti yürgüzüp, sünniy halda siyasi jiddiylik peyda qilip, "topilangdin toghach oghrilash"ning peyigha chüshkenlikini séziwalalaymiz, buning pakitliri shuki, Aptonom Rayonluq Partikom 8 –ayning 19 - küni Hotenge hizmet guruppisi ewetken idi, Hitayche "Hoten geziti"ning 8 - ayning 24 - künidiki sanida, Hitay qoralliq saqchi qisimlirining moturlashqan 8660 - qisimning Ismayil Tiliwaldi bilen bir künde, yeni 8 -ayning 19 - küni Hotenge kirip, Lop we Chira nahiyilirige resmi orunlashqanliqi heqqide hewer bérildi. "Hoten Geziti"ning Uygurche nushisining bu yil 9 - ayning 5 - künidiki sanida, Hoten shehride Hitay hökümiti teripidin tutush buyruqi chüshürülgen Köresh bilen Hitay saqchiliri ottursida qoralliq jeng yüz bergenliki, jengde Köreshning we bir saqchining oq tégip ölgenliki hewer qilindi. Yene "Hoten Geziti"ning Hitayche nushisining 10 - ayning 28 - künidiki sanida, Qaraqashtiki Oybagh mesjidining imani Memet Elining, mesjidde hökümetning siyasitini teshwiq qilishni ret qilghanliqi üchün imamliqtin élip tashlanghanliqi heqqide hewer bérildi.Undin bashqa yene mezkur gezitning Hitayche nushisining bu yil 11- ayning 2 - künidiki sanida Chira nahiyiside bir Uygur ayal kadirning namaz oqughini üchün, Guma nahiyiside bir Uygur dohturningmu mesjidke bérip namaz oqighini üchün hizmitidin heydelgenliki heqqide hewer bérildi. Yene "Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi"ning wetendin alghan hewirige asaslanghanda, 11-ayning 16 - küni Hotende 6 mesjitning imami we asasliq jamaiti qolgha élindi. Dimek, Hitay hökümiti "qanunsiz diniy heriketlerge qarshi turush" digen niqap astida, Hitayning asasi qanunida yol qoyghan daire ichide normal diniy paaliyet qiliwatqan helqni biwaste zerbe bérish nishani qiliwaldi. Uning üstige,"Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi"ning Hitayning ichki höjjetlirige asaslinip turup bergen hewirige qarighanda, Hotenning siyasi weziyiti taza keskinleshken bir peytte, yeni bu yil 11- ay kirgendin buyan Hitay dairliri "Bingtüen"ning bir dewiziye ahalisini Hoten rayonigha yötkeshni qarar qilip, yerlik helqni janggallarda mejburi halda boz yer achquzushqa salghan.

Dimek, biz yuqarqi bir qatar weqelerni bir - birige baghlighinimizda, Hitay dairlirining Hoten raynigha keng kölemde Hitay köchmini yötkesh pilanini emelge ashurushta put dessep turalighudek bir bahanige erishish üchün, pilanliq we qedem basquchluq halda bir siyasi neyrengning peyige chüshkenliki we bir qatar chekidin ashqan bésim suyasiti arqiliq Hoten rayonigda sünniy parakendichilik peyde qilip,"topilangdin toghach oghrilash"qa hazirliniwatqanliqini körüwalalaymiz. Chünki, 1997 - yili Ghuljida yüz bergen "5 - fewral" weqesidin kéyin, Hitay hökümiti "siyasi apetke uchrighan Ili rayonigha yardem bérish" digen bahane astida köpligen Hitay köchmenlirini Ili rayonigha yötkep kélip orunlashturghan idi.

( Izahat:mezkur maqale, gezitimizning bash tehriri Perhat Muhemmet teripidin qelemge élindi ).