Milliy Qurultayning Merkizi – Germaniyening München Shehri Qilip Qararlushturdi.

Milliy Qurultay – Weten içi we sirtidiki barliq Sherqiy Türkistan (Uyguristan) helqining helqaradiki birdin – bir toluq hoquqluq ali orgini bolup, u Weten sirtidiki barliq Sherqiy Türkistan (Uyguristan) teshkilatlirigha siyasiy jehettin rehberlik we yetekçilik qilidu.

Öz muhbirimiz hewiri: bu yil 10 – ayning 12 – küni Germaniyening München shehride resmi eçilishqa bashlanghan 2 – nöwetlik Sherqiy Türkistan (Uyguristan) Milliy Qurultiyi özining kün tertibide békitilgen barliq purogrammilirini toluq orunlap, 10 – ayning 16 – küni muwapiqiyetlik halda ahirlashti. Top – toghra 5 kün dawam qilghan bu qétimqi tarihiy qurultay, bashtin – ahir dostluq, ittipaqliq, birlik we inaqliq içide ötti.

Qurultay resmi bashlinishtin bir kün burun, "Sherqiy Türkistan Milliy Merkizi" ijraiye komitetining ezalliri teyerlik yighini çaqirdi, bu yighinda, "Sherqiy Türkistan Milliy Merkizi"ni emeldin qaldurup, uni, "Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyi" dep atash we 1992 – yili Türkiyede çaqirilghan 1 – nöwetlik "Helqara Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyi"ning rohini yashnitish we uninggha warisliq qilish üçün, bu qétim çaqurilghan Milliy Qurultayni 2 – nöwetlik Milliy Qurultay qilip çaqirish heqqide ortaq qarar aldi we shu küni "Sherqiy Türkistan Milliy Merkizi"ning pütün rehberlik heyiti ortaq halda istipa qildi.

Bu qétimqi Milliy Qurultay jeryanida dunyaning her qaysi jayliridin kelgen Qurultay wekilliri Weten – milletke bolghan yüksek mesuliyetçanliq tuyghusi bilen, özining tashqi dunyada élip bériliwatqan Weten dawasigha ait türlük qarashlirini, pilan – purogramlirini demokratik we erkin – azade halda etirapliq otturigha qoyup, milliy dawayimizning kelgüsi sitirategiyesini kolliktip halda estayidilliq bilen muzakire qilishti.

Bu qétimqi Qurultaygha, Amerika, Australiye, Türkiye, Saudi Erabistan, Germaniye, Shiwitsiye, Shiwitsariye, Qazaqistan, Qirghizistan, Özbekistan qatarliq 10 dölettin 15 teshkilatqa wakaliten 28 neper resmi wekil we 50ke yeqin méhman kélip qatnashti.

Milliy Qurultiyining içilish murasimi 10 – ayning 12 – küni etigen saet 9da Germaniyening München shehirdiki Astron méhmanhanisining yighin zalida bashlandi. Shu küni München shehrining merkizidiki Astron méhmanhanisining aldi Sherqiy Türkistanning ay – yultuzluq kök bayriqi bilen bezeldi we méhmanhanining ishigining üstige germançe "Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyi" digen het çüshürülgen körkemlik çong lozunka esildi.

Bu qétimqi qurultayning eçilish murasimigha, "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki"ning reisi Esqerjan bilen "Dunya Uygur Yashliri Qurultiyi" ijraiye komutitining reisi Dolqun Isa birlikte riyesetçilik qildi.

Yighinning kün tertibige asasen, yighinda aldi bilen, Kommunist Hitay hakimiyiti Sherqiy Türkistanni ishghal qilghan 50 yildin buyan, Wetinimizning azatliqini, helqimizning hörlükini qolgha kelturush we muqeddes Islam dinimizning shan – sheripini qoghdash üçün baturlarçe küresh qilip qimmetlik hayatini teqdim qilghan we Kommunist Hitayning dehshetlik zulumi tüpeylidin hayatidin ayrilghan Wetendiki milliyonlighan shehitlirimizning rohigha atap mehsus Qur‘ani kerim oqudi, arqidin barliq wekiller shehitlirimizgha hörmet bildurush yüzisidin bir minot sükütte turdi. Qur‘ani kerim oqush we sükütte tutush jeriyanida köpligen wekillirimizning közliri issiq yashqa toldi.

Sükütte turush ahirlashqandin keyin, yighin riyesetçisi Dolqun Isa, bu qétimqi qurultaygha qatnishish üçün dunyaning her qaysi jayliridin kelgen Sherqiy Türkistan teshkilatlirining wekillirini, meshhur jamaet erbaplirimizni we çet ellik méhmanlarni bir – birlep tepsili tonushturup ötti.

Yighinning eçlish murasimigha küzetküçi süpitide qatnashqan bir qisim méhmanlar töwendikilerdin ibaret:

"Helqara Keçürüm Teshkilati" Germaniye bölümining bashliqi Dirk Pileiter, "Dunya Heter Astidiki Milletlerni Qoghdash Teshkilati"ning muawin reisi doktur Andreas Selmeci, "Dunya Heter Astidiki Milletlerni Qoghdash Teshkilati" Asiya bölümining bashliqi Ulriç Délius, Dalay Lamaning Yawrupada turushluq sabiq wekili Gyaltsen Gyaltag "Içki Mongghulistan Héliq Partiyisi"ning reisi Temsiltu, "Hitay Demokratik Milliy Birlik Sepi Germaniye shöbisi"ning mesuli Shüheytav, "Yawropa – Türk Islam Birliki"ning reisi Mosa Serder Çelebi, Türkiyélik meshhur alim pirapissor Abduqadir Donok, meshhur özbek muteppekkuri we paylasopi Baymirza ependi, Türk muteppekuri, siyasion we qanunshunas Muzepper Özdagh ependi, "Amerika Erkin Asiya Radiyosi" Uygur bölümisining mesuli Dolqunjan Qembéri, meshhur otyürk shair Lutpulla Mutellipning bir tuqqan inisi Keshpulla ependi, Amerikidiki "Beyjing Bahari" jornilining mesuli Shuwey ependi, Germaniyélik qanunçi we adwukat Albert Görüng; bulardin bashqa yene "Dunya Uygur Yashliri Qurultiyi Ijraiye Komiteti"ning reisi Dolqun Isa, "Yashlar Qurultiyi" fondining reisi Ablikim Hotenlermu bu qétimqi Qurultaygha alahide közetküçi süpitide qatnashti.

Yighingha resmi wekil süpitide qatnashqanlar töwendikilerdin ibaret:

Sabiq "Sherqiy Türkistan Milliy Merkizi"ning we Türkiyediki "Sherqiy Türkistan Wehpi"ning reisi geniral Muhammed Riza Bekin, nöwette Türkiyede istiqamet qiliwatqan mashhur Uygur jamaet erbabimiz we tarihçimiz Haji Yaqup Anat, "Amerika Uygurliri Birliki"ning reisi Ghulamiddin Ehmet Pahta, "Australiye Sherqiy Türkistan Jamiyeti"ning reisi Ehmet Igemberdi, Saudi Erebistandiki meshhur jamaet erbabi Huseyin Qari Islami Türkistani, Türkiyediki dotsent, doktur Sultan Mahmut Qeshqiri, "Qazaqistan Nazugum Fonda Jamiyiti"ning reisi Dilbirim Samsaqowa, Qazaqistandiki Uygur qanunshunas we adwukat Gulnur Jalanowa, "Qazaqistan Uygur Ittipaqi"ning reisi Qehriman Ghujemberdi, Qazaqistandiki "Uyguristan Azatliq Teshkilati"ning reisi Sabit Abdurahman, "Bishkek Sheherlik Insan Heqliri Komuteti"ning reisi Tursun Islam, "Sherqiy Türkistan Informatsion Merkizi"ning reisi Abdujélil Qaraqash, "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki"ning reisi Esqerjan, mezkur teshkilatining qurghuçi ezasi Enwerjan, Bash Katiwi Perhet Muhemmedi, Türkiyediki "Sherqiy Türkistan Hemqarliq Jamiyiti"ning muawin reisi dotsent Ablikim Baqi Iltebir, "Shiwitsiye Sherqiy Türkistan Jamiyiti"ning reisi Faruq Sadiq, Türkiyediki "Oqughuçi Yashlar Birliki"ning reisi Erkin Ekram... qatarliqlar. Ulardin bashqa yene Türkiyedin Hamuthan Köktürk, Murat Ahunbay, Erkin Emet, Qadir Ahan, Abdureshidlar, Shiwitsariyedin Enwer Rahman, Kerem Sherip, Shiwitsiyedin Rehimjan, Özbekistandin Seyitjan Seteshow, Germaniyedin Merhaba Ismailova qatarliqlarmu yighingha resmi wekil süpitide qatnashti.

Eçilish murasimida, Qurultaygha kelgen méhmanlarni teghdim qilish ayaqlashqandin keyin, sabiq "Sherqiy Türkistan Milliy Merkizi"ning we "Sherqiy Türkistan Wehpi"ning reisi geniral Muhammed Riza Bekin ependi tunji bolup munberge çiqip, 2 – Nöwetlik Sherqiy Türkistan (Uyguristan) Milliy Qurultiyining eçilish nutiqini qildi. U aldi bilen bu qétimqi Milliy Qurultayning teyarliq ishlirini we sahiphanliqini öz üstige alghan "Yawropa Sherqiy Türkistan Birliki", "Sherqiy Türkistan Informatsion Merkizi" we "Dunya Uygur Yashliri Qurultiyi" qatarliq 3 teshkilatqa, shundaqla bu qétimqi yighinning ongushluq çaqirilishi üçün yeqindin yerdem bergen "Dunya Heter Astidiki Milletlerni qoghdash" teshkilatigha alahide rehmet eytidighanliqini bayan qilip ötkendin keyin, bu qétimqi Qurultayning eçilish sewebi, meqsidi we gheysi heqqide tepsili çüshençe berdi (Muhammet Rizabekinning eçilish nutqining toluq teksti ayrim diqitinglargha sunuldi).

Geniral Muhammed Riza Bekin ependidin keyin, "Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyi Teyarliq Komuteti"ning reisi we "Yawropa Sherqiy Türkistan Birliki"ning reisi Esqerjanmu mehsus eçilish nutqi qilip, bu qétimqi Milliy Qurultayning teyarliq hizmetliri, asasi meqsidi, gheyisi we wezipiliri heqqide umumi yüzlük izahat berdi (Esqarjanning eçilish nutiqining toluq tekstini ayrin diqqitinglargha sunduq).

Esqarjanning eçilish nutiqidin keyin, barliq wekiller, yeqinda Türkiyediki yer tewresh apitida hayatidin ayrilghan Türk qerindashlirimiz üçün bir minot sükütte turdi. Arqidinla Weten içi we sirtidiki teshkilatlirimizning, shehsilirimizning we bezi çet’ellik dostlarning Milliy Qurultiyimizni mubareklep yazghan 20 parçidin artuq tebrik heti oqup ötüldi. Bu tebrik hetlirining hemmiside digudek, bu qétim çaqirilghan "2 – Nöwetlik Sherqiy Türkistan (Uyguristan) Milliy Qurultiyi"ning muwapiqiyetlik ötüshige tilekdashliq bildürülüsh bilen birge, milliy dawayimizning nöwettiki weziyiti we kelgüsi istiqbali heqqide intayin qimmetlik we stiratigiyélik pikirler otturigha qoyulghan.

Tebrik hetliri oqup ötülgendin keyin, yighingha qatnashqan çet’ellik dostlar we dunyaning her qaysi jayliridin kelgen Sherqiy Türkistanliq wekiller arqa – arqidin sehnige çiqip mehsus söz qildi. Yighinning top – toghra bir kün dawam qilghan eçilish murasimi jeriyanida, çet’ellik dostlar we Sherqiy Türkistanliq wekillerdin bolup jemi 25 neper kishi munberge çiqip tebrik söz qildi. Ularning hemmisila öz nutuqlirida bu qétimqi yighinning muwapiqiyetlik we netijilik eçilishqa tilekdashliq bildürüsh bilen birge, Hitayning we Sherqiy Türkistanning nöwettiki siyasiy weziyiti, Sherqiy Türkistandiki milliy küreshlerning tereqqiyet ehwali, nöwette tashqi dunyada élip bériliwatqan milliy dawayimizda saqliniwatqan mesililer we uning hel qilishning jare-tedbirliri... Qatarliq köpligen emili mesiler heqqide intayin qimmetlik teklip – pikir we qarashlirini oçuq – yoruqluq bilen otturigha qoyushti.

Yighin ariliqida, "Dunya Heter Astidiki Milletlerni qoghdash Teshkilati" Asiya bolümining bashliqi Ulrih Délius, "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki"ning wekili Enwerjan we 31 yilliq hayatini Hitayning qarangghu zindanlirida ötküzgen meshhur jamaet erbabimiz hem tarihçimiz Haji Yaqup qatarkiqlar Qurultaygha wakaliten mehsus çet’el muhbirilirini kütiwélish yighinni çaqirdi. Muhbirlerni kütiwélish yighingha, "Germaniye agentliqi"ning muhbirliri, Germaniyening eng nopozluq siyasiy gezitlirining biri bolghan "Jenobi Germaniye Geziti"ning muhbirliri, Germaniyening bir qisim radio we telewiziye istansilirining muhbirliri, Firansiye we Türkiye gezitlirining muhbirliri qatnashti. Muhbirlarni kütiwélish yighinida Qurultay wekili Enwerjan we "Dunya Heter Astidiki Milletlerni Qoghdash Teshkilati" Asiya bolümining bashliqi Ulrih ependiler söz qilip, Kommunist Hitay hakimiyiti Sherqiy Türkistanni ishghal qilghan 50 yildin buyan, Sherqiy Türkistan helqining tarihta héçbir millet körüp baqmighan derijide qattiq horluq we pütmes – tügimes balayi – apetlerge duçar bolghanliqini, Sherqiy Türkistan helqining insan heq – hoquqlardin tamamen mehrum qalghanliqini, gerçe nöwette Sherqiy Türkistanda bigunah minglarçe insan kolliktip halda qiriliwatqan, türmilerge tashlinip, insan qélipidin çiqqan qiyin – qistaqlargha duçar boluwatqan bolsimu, emma dunya jamaetçilikining bu pajielerdin tamamen hewersiz qéliwatqanliqini, shunga, fashist Kommunist Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan helqighe séliwatqan bu hil zulum we külpetlirini dunya jamaetçilikige téhimu layiqida anglitish we ularning Sherqiy Türkistangha bolghan diqqet – étibarini qozghash meqsidide, bügün dunyaning her qaysi jaylirida Hitaygha qarshi paaliyet élip bériwatqan Sherqiy Türkistan teshkilatliri wekillirining bir arigha kélip bu qétimqi Qurultayi çaqirghanliqini bayan qilishti. Undin bashqa ular yene Germaniyening nöwettiki bash ministiri Gerhard Sçroeder we tashqi ishlar ministiri Fisherlerge hitaben söz qilip, ulardin, buningdin keyin Hitay hökümiti bilen bolghan uçrushushlarda, Sherqiy Türkistan helqining insan heqlirining eghir halda depsede qiliwatqanliqini tilgha élishini nezerdin saqit qiliwetmeslikini, noqul halda Hitay bilen bolghan soda menpe’etinila közde tutmay, insan heqliri mesilisigimu alahide ehmiyet bérishni telep qildi. Muhbirlarni kütiwélish yighinida yene, 31 yilliq hayati Hitayning qarangghu zindanlirida ötken meshhur jamaet erbabimiz we tarihçimiz Haji Yaqupmu söz qilip, çet’el muhbirlirigha özining 31 yilliq türme hayatini janliq we tesirlik halda tonushturup ötüsh bilen birge, Kommunist Hitay hakimiyitining 50 yildin buyan Sherqiy Türkistan helqighe séliwatqan türlük zulumlirini janliq shahid süpitide emili misallar arqiliq qattiq pash qildi. Haji Yaqupning bayanliri barliq çet’el muhbirlirining alahide qiziqishini qozghidi. Undin bashqa wekillirimiz yene çet’el muhbirlirining Uygurlar we Sherqiy Türkistan heqqide sorighan türlük soallirigha délil – ispatliq we pakitliq halda jawap berdi.

Yighinning eçilish murasimi bashtin – ahir janliq we dostane keypiyette ötti. Qurultayning resmi wekilliri Münchendiki Astron méhmanhanisigha orunlashturuldi.

Milliy Qurultayning 2 – küni, yeni 10 – ayning 13 – küni Germaniye waqti ettigen saet 8.30din étibaren Qurultayning resmi wekilliri (jemi 28 neper wekili) "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki"ning ishhanisigha jem bolup, Qurultayning resmi kün tertibi boyiçe Qurultayning Nizamname Layihesini muzakire qilishqa bashlidi. Bu qétimqi Qurultaygha sunulghan Nizamname Layihesi "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki", "Sherqiy Türkistan Informatsion Merkizi" we "Dunya Uygur Yashliri Qurultiyi" qatarliq 3 teshkilat teripidin hazirlap çiqilghan ortaq lahiye bolup, yuqarqi 3 teshkilat mezkur layihini teyarlashta, "Sherqiy Türkistan Milliy Merkizi", "Dunya Uygur Yashliri Qurultiyi", tunji nöwetlik "Helqara Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyi"... qatarliq köpligen teshkilat we organlardin nizamnamisidin we Erkin Éliptekin qatarliq meshhur shehsilirimiz teripidin tüzüp çiqilghan bezi layhelerdin muwapiq shekilde paydilanghan idi. Shunga bu Nizamname Layihesi Qurultay wekillirining alqishigha sazawer boldi we bu qétimqi Milliy Qurultiyining birdin – bir nizamname layihisi süpitide muzakirige qoyuldi. Bu Nizamname jemi 23 çong maddidin we 100din artuq piragiriptin terkip tapqan.

Yepiq ötken bu qétimqi muzakire jeriyanida, aldi bilen Nizamname Layihesining 1 – maddidisi, yeni bu qétim qurulidighan organning nami talash – tartish qilindi. Nizamname Layihiside organning nami – "Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyi" dep otturigha qoyulghan idi, emma Qurultay wekilliri yene ohshimighan tekliplerni otturigha qoyushti. Asasen töwendikidek 3 hil teklip otturigha qoyuldi:

1. "Dunya Uygurlirining Weten Qutquzush Komuteti"; bu teklip, Qazaqistandiki "Uyguristan azatliq teshkilati"ning reisi Sabit Abdurahman teripidin otturigha qoyuldi.
2. "Sherqiy Türkistan (Uyguristan) Milliy Qurultiyi"; bu teklip "Awustraliye Sherqiy Türkistan jamiyiti"ning reisi Ehmet Igemberdi we meshhur jamaet erbabimiz Haji Yaqup Anat teripidin otturigha qoyuldi, yeni ular "Sherqiy Türkistan" digen naminining arqigha tirnaq içide (Uyguristan) digen sözni ilawe qilip qoyush pikirni otturigha qoydi.
3. "Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyi"; bu teklip "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki", "Dunya Uygur Yashliri Qurultiyi" we "Sherqiy Türkistan Informatsion Merkizi" qatarliq 3 teshkilat teripidin hazirlanghan ortaq layihide otturigha qoyulghan nam idi.

Muzakiride wekillerning tekliwige asasen, qol kötürüp oçuq awaz bérish osuli arqiliq qarar élish yolgha qoyuldi, netijide umumi wekillerning yerimidin köpirekning qoshulushi bilen, yuqurqi 2 – lahiye yeni "Sherqiy Türkistan (Uyguristan) Milliy Qurultiyi" dep atash resmi qararlashturuldi.

Nizamname Layihesining 1 – maddisi maqqulunup bolghabdin keyin, 2 – madda muzakirige eçildi. Layihening 2 – maddisida "Milliy Qurultayning Merkizi – Germaniyening München shehride" dep körsütülgen idi. Mezkür teklip pütün wekillerning birdek awaz qoshushi bilen toluq maqqulandi. Bu yerde shuni alahide eskertip ötüsh zörürki, Milliy Qurultiyimizning Merkizining Germaniyede qilip qararlashturulghanliqi, Weten sirtida élip bériliwatqan 50 yilliq milliy mujedile tarihimizdiki zor bir siyasiy weqedin ibaret bolup, bu, milliy dawayimizni helqaralashturush qedimini tizlitishte pewquladde tarihiy ehmiyetke ige. Çunki milliy dawaimizni Hitaygha siyasiy, iqtisadi jehettin beqinmaydighan, Hitaygha héçbir jehettin muhtajiliqi bolmighan we Hitayning tehdididin qorqmaydighan gherip bashçiliqidiki küçlük döletlerde élip bérish – Weten içi we sirtidiki helqimizning ortaq téliwi we arzusi bolupla qalmastin, belki yillardin buyan bizning dawayimizgha yerdem bériwatqan, qollawatqan we hisdashliq qiliwatqan çet’ellik dostlirimizningmu ortaq qarishi idi. Buning janliq misalirining biri shuki, Dalay Lama bashçiliqidiki Tibet helqi 50 – yillarda çet’elge qeçip çiqqandin keyin, izçil türde Hindistanni merkez qilip, özlirining dawasini dunay jamaetçilikige anglitishqa tiriship kelgen bolsimu, emma digendek muwapiqietke erishelmigen idi, shuning bilen ular 80 – yillardin étibaren sitratigiyasini özgertip, mujedile merkizini Hindistandin Shiwitsariyege yötkep keldi we Dalay Lama özi shehsen gherip döletlirige yerliship, neççe minglighan tibetlikni Hindistandin Shiwitsariyege yötkep kélip orunlashturup, milliy mujadisini nohtuluq halda gherip alliride qanat yaydurdi, netijide Tibet dawasi gherip dunyasida tizla ronaq tepip, qisqighine 10 neççe yil içide Tibet we tibetlikler dunya jamaetçlikining eng muhim diqqet nuqtisigha aylandi, Dalay Lamaning Nobil Tençiliq mukapatigha erishishi bilen Tibet dawasi eng yuquri pellige kötürüldi. Hazir pütün gherip elliride tibetliklerni bilmeydighanlar yoq, Tibet dawasimu asasen çet’ellikler teripidin élip bérilmaqta. Insha Alla bizning milliy dawayimizmu yeqin kelgüside gherip dunyasida huddi Tibet dawasidek tegishlik yerini alar!

Top – toghra bir kün dawam qilghan yepiq muzakire arqiliq, Milliy Qurultiyining Nizamname Layihesi Qurultay wekilliri teripidin toluq testiqlandi we bu Nizamname 10 – ayning 14 – kündin étibaren resmi küçke ige qilindi.

Qurultiyining Nizamnamisigha asasen, bu qétimqi Milliy Qurultay qarmiqida töwendikidek organlar tesis qilindi:

1. Qurultay reisliki (bir neper reis we 2 neper muawin reis)
2. Qurultay daimi komuteti (15 neper ezadin terkip tapidu)
3. Meslihetçiler kengishi (bir neper reis we bir qançilighan meslihetçilerdin terkip tapidu)
4. Teptish heyiti (bir neper bash teptish we 2 neper teptishtin terkip tapidu)
5. Bash katipliq (bir neper bash katip, bir nepar muawin bash katip we 7 neper hizmet bashqarmisidin terkip tapidu)
6. Weten fondi (bir neper reis we 4 neper muawin reistin terkip tapidu).

Milliy Qurultayning Meqsidi

Bu qétimqi qurulghan "Sherqiy Türkistan (Uyguristan) Milliy Qurultiyi "ning meqsidi heqqide Qurultay Nizamnamisida mundaq dep körsütülgen:

""Sherqiy Türkistan (Uyguristan) Milliy Qurultiyi" – Sherqiy Türkistan helqining insani heq – hoquqlirini qoghdash, öz teqdirini özi belgilesh hoquqini qolgha keltürüsh we Sherqiy Türkistanning toluq musteqilliqi we erkinliki üçün küresh qilidu."

Milliy Qurultayning Salahiti

Qurultayning Nizamnamisida Qurultayning Salahiti heqqide tohtulup, mundaq dep körsütülgen:

"Milliy Qurultay Weten içi we sirtidiki barliq Sherqiy Türkistan helqining helqaradiki birdin – bir toluq hoquqluq ali orgini bolup, u – Weten sirtidiki barliq Sherqiy Türkistan teshkilatlirigha siyasiy jehettin rehberlik we yetekçiliq qilidu."

Milliy Qurultayning Pirinsipliri

Qurultayning pirinsipliri heqqide Nizamnamide mundaq dep körsütülgen:

"Milliy Qurultay – Sherqiy Türkistanning milliy dawasini yürgüzüshte, Birleshken Döletler Teshkilati insan heqliri umumi bayannamisi we barliq helqaraliq teshkilatlarning siyasiy, iqtisadi, ijtimayi, dini we mediniy heqlirini öz içige alghan pütün shertnamilirining rohigha hörmet qilish asasida, Sherqiy Türkistan helqining behit – saaditi we musteqilliqi üçün küresh qilidu".

Qurultayning Nizamnamisining rohigha asasen, Milliy Qurultay her ikki yilda bir qétim toplinidu we Qurultayning organlirigha saylanghanlarning wezipe ötesh mudditi ikki yil bolidu.

2 – Nöwetlik "Sherqiy Türkistan (Uyguristan) Milliy Qurultiyi"da Organlargha Saylap Çiqilghanlarning Isimliki We Bu Organlarning Hoquq Dairisi:

Yighinning 3 – küni, yeni 10 – ayning 14 – küni Qurultay wekilliri Nizamname asasida, bu qétimqi Milliy Qurultayning rehberlik heyitini saylap çiqti. Saylamda, het arqiliq yoshurun awaz bérish we qol kötürüp oçuq awaz bérip saylash usolliri yolgha qoyuldi, peqetla Qurultay reisini saylash jeriyanida het arqiliq yoshurun awaz bérish usoli qollunuldi, bashqa saylamlarning hemmisila qol kötürüp oçuq awaz bérish shekili bilen élip bérildi. Qurultay organliri we uninggha saylap çiqilghanlar tüwendikilerdin ibaret:

Enwerjan ("Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki"ning qurghuçi ezasi)

Abduljélil Qaraqash ("Sherqiy Türkistan Informatsion Merkizi"ning reisi)

Qehriman Ghujemberdi ("Qazaqistan Uygur Ittipaqi"ning reisi)

1. Milliy Qurultayning umumi hizmetlirige rehberlik we nazaretçlik qilidu.
2. Qurultay qararlirining we hizmet purogrammilirining ijra qilinip – qilinmighanliqini tekshürüp bir terep qilidu.
3. Milliy Qurultayning waqtini ilgiri sürüsh yaki keçiktürüsh, Qurultay eçilidighan orunni belgilesh we kün tertipini békitish, Qurultay rehberlirining wezipe ötesh waqtini uzartish yaki emeldin qaldurush heqqide teklip bérish salayhitige ige. Uning teklipi daimi komutetining qarari yaki wekillerning yerimidin köpiregining maqulliqi bilenla küçke ige bolalaydu.
4. Milliy Qurultay namidin her qaysi dölet rehberliri bilen, helqara teshkilatlar bilen alaqe baghlaydu, peqet hitay dairliri bilenla bolghan uçrushushni daimi komutetining qarari we daimi komutet teripidin teyinlengen heyetlerning hemkarliqida élip baridu, ular bilen Weten dawasigha munasiwetlik mesililer boyiçe shertname, kélishimname we bashqa höjjetlerni imzalaydu.
5. Muawin reisler, reistin keyinki ali lewazimliq hadimlar hisaplinidu. Qurultayning muawin reisliri reisning hizmitige yerdemçi bolidu we masliship béridu. Reis bolmighan pewquladde ehwal astida (aghrip qalghan, istipa qilghan, wapat bolghan ehwal astida) reis wekili reiske wakaletlik qilidu.

Tursun Islam ("Bishkek Sheherlik Insan Heqliri Komuteti"ning reisi)

Tursun Iyigün ("Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki"ning ezasi)

Hamuthan Köktürk ("Sherqiy Türkistan Vehpi"ning katiwi)

Qurultay Teptish Heyitining Nizamnamida Körsütülgen Hoquq Dairisi Töwendikilerdin Ibaret:

1. Teptish heyiti – Milliy Qurultayning eng yüksek nazaret orgini bolup, Qurultaygha wakaliten pütün organlarning paaliyetlirige nazaret qilidu.
2. Teptish heyiti, bir neper bash teptish we 2 neper teptishtin teshkil tapidu. Bular Qurultay wekilliri teripidin saylinidu, ularning wezipe ötüsh mudditi 3 yil bolidu.
3. Qurultay organlirining paaliyetlirining nizamnamige muwapiq bolup – bolmighanliqini tekshürilidu.
4. Qurultay wekillirining we organlirining heq – hoquqini qoghdaydu.
5. Qurultay wekilliri we organliri heqqidiki shikayetnamilarni tekshürüp daimi komutetqa bildüridu.
6. Weten fondining kirim – çiqimlirigha nazaret qilidu we fond hisawini tekshürüp, Qurultaygha doklat béridu.
7. Daimi komutetining qararlirining nizamnamige hilap bolup – bolmighanliqini tekshürüp çiqidu we nizamnamige hilap kelse, qararlargha etiraz bilduridu.
8. Milliy Qurultayning paaliyetliride demokratik pirinsiplarning qandaq ijra qiliniwatqanliqini tekshüridu.
9. Qurultay wekillirining salahiyitini tekshüridu.

Qurultay Meslihetçiler Kengishining Reisi:

Haji Yaqup Anat (31 yilliq hayati Hitayning qarangghu zindanlirida ötken meshhur jamaet erbabimiz we tarihçimiz)

Ghulamiddin Ehmed Pahta ("Amerika Uygurlar Birliki"ning reisi)

Seyitjan Qeyser (Özbekistan wekili)

Ferhat Hasanow ("Qazaqistan Jumhuriyetlik Uygur Mediniyet Merkizi"ning reisi)

(Izahat: meslihetçiler kengishining bashqa ezaliri Qurultay daimi komuteti teripidin belgilinidu)

Qurultay Meslihetçiler Kengishining Nizamnamida Körsütülgen Hoquq Dairisi:

1. Meslihetçiler kengishi – Milliy azatliq herikitimizge alahide töhpe qoshqan, mol tejribisi bolghan we helqimiz içide melum ijabi tesiri we inawiti bolghan Sherqiy Türkistanliqlar we Sherqiy Türkistan dawasigha yeqindin hesdashliq qiliwatqan çet’ellik muteheslerdin teshkil tapidu.
2. Meslihetçiler kengishi ezallirining bir – ikki nepiri daimi komutetning ezasi bolidu
3. Meslihetçiler kengishi – Milliy Qurultay we Qurultayning daimi apparatlirigha her jehettin meslihet béridu.

Qurultayning Bash Katiwi:

Esqerjan ("Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki"ning reisi)

Muawin Bash Katip:

Kerem Sherip (Shiwitsariyediki Uygurlarning wekili)

1. Bash katipliq – Milliy Qurultayning toluq hoquqluq daimi ish bejirish apparatidur.
2. Bash katipliq – Milliy Qurultay we daimi komutetining qararlirini ijra qilidu we ular aldida jawapkar bolidu.
3. Bash katipliq – Qurultay wekilliri teripidin saylap çiqilghan bir neper bash katip, 1 neper muawin bash katip we töwendiki 7 bashqarmidin terkip tapidu:

1. Informatsion, teshwiqat, tetqiqat bashqarmisi
2. Tashqi alaqilar bashqarmisi
3. Ayallar bashqarmisi
4. Maarip we medeniyet bashqarmisi
5. Yashlar bashqarmisi
6. Qanun bashqarmisi
7. Içki ishlar bashqarmisi

Bash Katipliqning Wezipisi We Hoquqi

Bash katip töwendiki hoquq we imtiyazlargha sahip:

1. Milliy Qurultay daimi komutetining hizmet purogrammilirini ijra qilidu.
2. Milliy Qurultaygha wakaliten kündilik hizmetni bijiridu.
3. Bash katipliq – Milliy Qurultayning pütün paaliyet hemçotini tüzüp çiqip, daimi komutetqa sunidu hemde paaliyet çiqimliri üçün toluq salahiyet alidu.
4. Bash katipliq – paaliyet rahsotlirigha ait hisawat deptirini her yerim yilda bir qétim daimi komutetqa tekshürüsh üçün sunidu.
5. Bash katipliq – Milliy Qurultaygha wakaliten pütün helqara teshkilatlar, dölet we rayonlar bilen biwaste alaqe baghlaydu we hemkarliq munasiwiti quralaydu.
6. Helqaradiki her qandaq sorunda, Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyi nizamnamisi we qararliri asasida Sherqiy Türkistan we Milliy Qurultiyigha wakaliten söz qilish, bayanat elan qilish hoquqi we salayihitige ige.
7. Milliy Qurultay terkiwidiki her qaysi teshkilatlarning paaliyetlirige yetekçilik qilish, paaliyet purogrammisigha qarita teklip – pikir bérish we bir tutash paaliyet élip bérishqa seperwerlik qilish salayihitige ige.
8. Weten içi we sirtidikiler bilen bolghan barliq mehpi alaqe, het – çek, doklat, arhip - buyumlarni biwaste bashqurush hoquqigha ige bolup, uning jawapkarliqini üstige alidu.
9. Bash katipliq – pütün hizmetliride Milliy Qurultay aldida toluq jawapkar bolidu we élip barghan paaliyetliridin Qurultay reisi we daimi komutetni waqti – waqtida hewerlendürüp turidu, shundaqla ularning teklip – pikirlirini janliq ijra qilidu.
10. Bash katipliq – Milliy Qurultayning pütün paaliyet pilanlirini tüzüp çiqip, Qurultay daimi komutetigha sunidu we testiqlitidu.
11. Bash katipliq – hizmet jeriyanida her yerim yilliq hizmet pilanini daimi komutetqa sunup testiqlitidu.
12. Bash katipliq terkiwidikilerning wezipe ötüsh mudditi 2 yil. Ular bash katip we daimi komutet teripidin wezipige teyinlinidu yaki élip tashlinidu.

Qurultay "Weten Fondi"ning Reisi:

Seyit Tarançi (Türkiyediki "Sherqiy Türkistan Hemkarliq Jamiyiti"ning reisi)

"Weten Fondi"ning Muawin Reisliri

Dilbirim Samsaqowa (Qazaqistandiki "Nazugum Fonda Jamiyiti"ning reisi)

Nighmet Bozakow ("Qirghizistan Uygurlar Ittipaqi"ning reisi)

"Weten Fondi"ning Nizamnamida Körsütülgen Hoquq Dairisi:

1. Weten Fondi – Milliy Qurultayning iqtisadi orgini bolup, Qurultayning pütün paaliyetlirini iqtisad bilen teminleydu.
2. Weten Fondining bir neper reisi, tört neper muawin reisi Qurultay wekilliri teripidin saylap çiqilidu.
3. Weten Fondigha toplanghan iqtisad, bash katipning hamçot layihesi asasida Milliy Qurulta we yaki daimi komutetining testiqi bilen çiqim qilinidu.
4. Milliy Qurultayning hawalisi yaki Weten Fondining orunlashturushi bolmighan ehwal astida, Qurultay terkiwidiki her qandaq bir teshkilat yaki shehsilerning Qurultay namida iqtisad toplishigha we çiqim qilishigha yol qoyulmaydu.
5. Qurultayning namidin toplighan her qandaq iqtisad, eng keçikkende 2 ay içide Weten Fondi hisawigha yatküzülüp bolushi kerek.
6. Weten Fondi – pütün iqtisadi paaliyetliridin Milliy Qurultay we daimi komutet aldida toluq jawapkar bolidu.
7. Weten Fondi – hizmet pilanini tüzüp çiqip, Milliy Qurultaygha we daimi komutetqa testiqlitidu.
8. Milliy Qurultayning pütün paaliyet rahsotlirini Qurultay reisi we Fond reisi imzalaydu.
9. Weten Fondi iqtisad yighishta töwendiki usollarni qollunidu:

1. Milliy Qurultaygha eza teshkilatlardin bedel puli yighidu;
2. Her hil tijari paaliyetlirini orunlashturidu;
3. Weten içi we sirtidiki Sherqiy Türkistanliqlardin iane toplaydu;
4. Sherqiy Türkistan dawasigha hesdashliq qilghan dölet, rayon, helqaraliq teshkilat we shehsilerning shertsiz halda qilghan ianisini qobul qilidu.

Qurultay Daimi Komutetining Ezalliri Töwendikilerdin Ibaret:

1. Enwerjan (Germaniye)
2. Abduljélil Qaraqash (Germaniye)
3. Esqerjan (Germaniye)
4. Ablikim Baqi (Türkiye)
5. Seyit Tarançi (Türkiye)
6. Haji Yaqup Anat (Türkiye)
7. Erkin Ekram (Türkiye)
8. Enwer Rehman (Shiwitsariye)
9. Faruq Sadiq (Shiwitsiye)
10. Ghulamiddin Ehmet Pahta (Amerika)
11. Ehmet Igemberdi (Australiye)
12. Sawut Abdurahman (Qazaqistan)
13. Qehriman Ghujemberdi (Qazaqistan)
14. Dilbirim Samsaqowa (Qazaqistan)
15. Gulnur Jalanowa (Qazaqistan)

1. Qurultay nizamnamisi asasida qararlirini qobul qilidu.
2. Bash katipning yerim yilliq hizmet purogirammisini qarap çiqip testiqlaydu. Bash katipning hizmetlirige nazaretçilik qilidu.
3. Milliy Qurultay qararlirining ijrahatini tekshürüp tetqiq qilidu we uninggha nazaretçilik qilidu.
4. Milliy Qurultayni keng ammiwiliqqa ige qilish üçün jamaet pikiri toplaydu, helqimizni we teshkilatlirimizni idiye jehette we heriket jehette Milliy Qurultayning qararlirini merkez we yetekçi idiye qilishqa seperwerlik qilidu.
5. Weten Fondining yerim yilliq kirim – çiqim hesawatini közdin keçüridu we uninggha nazaretçilik qilidu.
6. Daimi komutetning keyinki qétimliq yighinlirining waqtini we ornini belgileydu.
7. Dunyadiki we Hitaydiki jiddi özgürüshlerni küzitip, milliy azatliq heriketimizge boludighan tesirlirini analiz qilip siyaset belgilep çiqidu.
8. Hitay resmi dairliri bilen bolidighan munasiwetler heqqide qarar alidu.
9. Daimi komutet yighinlirini eçishtin eng kam bolghanda 15 kün burun yighinning kün tertibi Qurultay reisining imzasi bilen Merkizi Komutet ezalargha ohturilidu.
10. Daimi komutet yighinlirigha Qurultay reisi bilen Merkizi Komutet reisi birlikte riyesetçilik qilidu.

Merkizi Germaniyediki "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki"ning qurghuçi ezallirining biri bolghan Enwerjan 1949 – yili Ghulja shehride tughulghan, 1956 – yildin 1960 – yilghiçe Ghuljida bashlanghuç mektepte oqughan, 1960 – yildin 1961 – yilghiçe Ghulja Tibbi mektepning teyyarliq sinipida bilim ashurghan, 1962 – yildin 1967 – yilghiçe Afghanistanda toluq ottura mektepte oqughan, 1970 – yildin 1972 – yilghiçe Türkiye armiyisida esker bolghan, 1972 – yildin 1974 – yilghiçe Türkiyede tijaret bilen shughullanghan, Enwerjan 1975 – yili Türkiyedin Germaniyege kélip orunlashqan we 1975 – yildin 1995 – yilghiçe Amerika teripidin Germaniyening München sherhride tesis qilinghan "Azatliq Radiyosi"da hizmet qilghan we keyinki 5 yilda mezkur radiyoning özbekçe bölümining muawin mudiri bolup ishligen, bu jeryanda u, Amerikining Indiana uniwersitetide siyasi penler boyiçe mehsus bilim ashurghan, Enwerjan hazirgha qeder "1 – Nöwetlik Helqara Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyi" ijraiye kommutetining ezasi, "Sherqiy Türkistan, Tibet we Içki Mongghulistan Helqliri Birliki" ijraiye komutetining ezasi, "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki" ning gheznidari, muawin reisi we reisi qatarliq wezipilerni ötigen. Enwerjan radiyoda hizmet qilish jeryanida ishtin sirtqi waqtidin paydilinip engiliz tarihçisi Andirew Forbis ependining "Sherqiy Türkistandiki istilaçilar" digen meshhur tarihi esirini engilizçidin Türükçige terjime qilip neshir qildurup tarqatqan. Enwerjan engilizçe, germançe we türükçe tillarni yuquri sewiyede bilidu.

Abdujélil Qaraqash 1959 – yili Hotenning Qaraqash nahiyiside tughulghan, u, 1966 – yildin 1972 – yilghiçe Qarasheher – Hajingda bashlanghuç we toluqsiz ottura mekteplerni oqughan, 1973 – yili yene Qaraqashqa qaytip, 1973 – yildin 1975 – yilghiçe toluq ottura mektepni oqup tamamlighandin keyin, yer asti medirisilerde 5 yil Uda dini télim alghan , 1979 – yili Abdujélil Qaraqash Hotendin Iligha kélip yerleshken we Ili rayonida taki 1983 – yiligha qeder bir tereptin dini tetqiqat we dini hizmetler bilen shughullansa, yene bir tereptin yoshurun Qur’an kuruslirida balilargha dini deris bergen, Ilida dini paaliyet bilen shughullunush jeryanida dini eserlerning intayin kamçilliqini çongqur hes qilghan Abdujélil ependi, yoshurun metbe qurup dini we tarihi eserlerni neshir qildurup tarqitish ghayisi bilen, 1983 – yili Basma zawutliri bilen alaqilishish üçün Shangheyge bardi we taki 1986 – yiligha qeder Shanghey shehride qélip, bir tereptin Shangheyde tijaret bilen turiwatqan Uygurlargha dini télim – teribiye bérip ulargha imamliq qilsa, yene bir tereptin bezi metbeler bilen munasiwet ornutup, 30 ming parçidin artuq dini kitapni basturup, bu kitaplarni Weten içige keng dairige tarqatti.

1986 – yili Abdujélil ependi yer asti metbeni küçeytish we çet’ellerde oqughuçi terbiyilesh mesilisi heqqide tashqi dunyadiki Uygurlar bilen alaqilishish meqsidide çet’elge çiqqan idi, emma sharaitning çeklimisi tüpeylidin u çet’elge qep qélishqa mejbur boldi we 1987 – yili 2 – ayda Germaniyening München shehrige kélip orunlashti. Emma Abdujélil ependi özining esli gheyisidin esla waz keçmidi, u, 1987 – yildin 1990 – yilghiçe

Münchendiki Türk jamaetliride we jamiliride imam – mayzinliq qilip, Türk qerindashlirigha dini jehettin télim berdi, 1990 – yildin étibaren u kompiyutur tehnikisini ögünüshke kiriship, 91 – yilghiçe keçe – kündüz tirishish arqiliq ahiri kompiyuturda Uygurçe heripni yasap çiqip, uni mehsus purogramlashturdi, bu tashqi dunyada yasap çiqilghan tunji Uygurçe élikitronluq het nushisi idi. Abduljélil ependi 1992 – yildin étibaren özi tüzgen Uygurçe purogramma arqiliq deslepki qedemde bezi dini eserlerni besip neshir qilishqa bashlidi we bu jeriyanida, "Loqman hekimning 100 nesihiti", "Jewamiul kélim" ... qatarliq kitaplarni özi besip neshir qildurup tarqatti, 1994 – yildin étibaren u, pesillik dini, siyasiy we ilmi jornal – "Tamçe"ni neshir qilishqa bashlidi we hazirgha qeder bu jornal jemi 10 san neshir qilinip, Weten içi we sirtidiki helqimizning yuquri bahasigha erishti. 1996 – yili Abduljélil ependining shehsen riyesetçilikide "Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi". 1998 – yili 8 – ayda "German – Uygur Dostluq Jamiyiti" quruldi, 1999 – yili 3 – ayning 15 – künidin étibaren uning biwaste bashqurushida "Uçqun" hepitlik geziti neshir qilinishqa bashlidi. Abduljélil ependi 1996 – yili Germaniyede çaqirilghan tunji nöwetlik "Dunya Uygur Yashliri Qurultiyi"da Qurultayning muawin reisi bolup saylanghan idi, 1998 – yili Istanbulda qurulghan "Helqara Sherqiy Türkistan Milliy Merkizi" ijrayie komutetining ezasi bolup saylanghan, Hazir u, "Sherqiy Türkistan Informatsion Merkizi"ning reisi, "German – Uygur Dostluq Jamiyiti"ning muawin reisi, "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki"ning muawin reisi, "Uçqun" heptilik geziti bilen "Tamçe" jornilining sahibi qatarliq wezipilerni öz üstige élip kelmekte, u, bu qétim Germaniyede çaqirilghan 2 – nöwetlik "Sherqiy Türkistan (Uyguristan) Milliy Qurultiyi"ning muawin reisi bolup saylandi. Hazir u ayali we 3 perzenti bilen birge yashimaqta.

Qurultayning Muawin Reisi Qehriman Ghujamberdi – 1946 – yili Qazaqistanning Almuta wilayetida tughulghan, u, özi tughulghan rayondiki Qazaq ottura mektiwide toluqsiz we toluq otturini tamamlighandin keyin, Moskiwadiki ali herbi oqutush yurtida ofitserlik we herbi komandirliq kespi boyiçe mehsus télim körgen. U, 1964 – yildin 1990 – yilghiçe sabiq Sowet Ittipaqi armiyiside wizwod, rota, batalyon komandiri, polik shtab bashliqi, déwiziye operatiw bölümining bashliqi... qatarliq intayin muhim weziplerde bolghan, 1990 – yili u herbi wezipisidin istipa bergen, uning herbi unwani – podpolkownik.

Qehriman Ghojmaberdi 1991 – yili Qazaqistan akademiyesining Uygurshunasliq institotigha ilmi hadim süpitide ishqa kirgen we 1993 – yiligha qeder moshu hizmette bolghan. 1992 – yili Qehriman Ghojmaberdi "Uygurlarning Jumhuriyetler Ara Ittipaqi"gha pirezident bolup saylanghan, 1994 – yili u yene 2 qétim bu teshkilatqa pirezident bolup saylandi. 1995 – yili u Qazaqistandiki "Uygurlar Ittipaqi"ning reisi bolup saylandi we hazirgha qeder shu wezipisini ötüp kelmekte. Qehriman Ghojamberdi 1998 – yili Istanbulda qurulghan "Helqara Sherqiy Türkistan Milliy Merkizi"ning muawin reisi bolup saylanghan. Hazirgha qeder uning 50 parçidin artuq siyasiy – ilmiy maqalisi türlük metbuatlarda elan qilinghan. U hazir ayali we ikki balisi bilen birge yashimaqta.

Qurultay Bash Katibi

          Esqerjan

Qurultayning bash katibi Esqerjan 1958 – yili Sherqiy Türkistanning Ghulja shehride tughulghan, 1961 – yili ailisi bilen birge Afghanistangha kélip orunlashqan, 1967 – yili yene ailisi bilen birge Türkiyening Qeysiri shehirige kélip yerleshken, u bashlanghuç mektepning 1- yilliqini Afghaanistanda, dawamini we toluqsiz ottura mektepning 3 – yilliqigha qeder Qeysiri shehride oqughan, 1975 – yili Shimali Qibris Türk jumhuriyitige oqughuçi bolup bérip, toluqsiz ottura mektepning dawamini we toluq otturini Qibrisning peytehti Lepkosha shehride oqup püttürgendin keyin, 1978 – yili uniwersitetta oqush üçün Germaniyege kélip orunlashqan. Esqerjan Germaniyede iqtisad fakultitini tamamlighandin keyin, 1989 – yili München sheherlik hökümetke memuri hadim bolup ishqa kirdi, u yene 1993 – yildin 1995 – yilghiçe ali derijilik memuri hadim yetishtürüsh akademiyeside oqudi, shundin keyin Eaqerjan München sheherlik hökümet qarmiqida yuquri derijilik hadim we bir bölümning mudiri bolup hizmet qilip kelmekte.

Esqerjan hazirgha qeder "Yawrupa Sherqiy Türkistan Birliki"ning qurghuçi ezasi we gheznidari, bash katibi we reisi, 1998 – yili Türkiyede qurulghan "Helqara Sherqiy Türkistan Milliy Merkizi"ning muawin reisi, "Sherqiy Türkistan Milliy Qurultiyining Teyarliq komuteti"ning reisi, "Sherqiy Türkistan, Tibet we Içki Mongghulistan helqliri Ittipaqi" ijraiye komutetining ezasi... qatarliq wezipilerni ötigen.

    Qurultayning Bash Teptishi

                 Tursun Islam

Qurultayning bash teptishi Tursun Islam 1936 – yili 5 – ayning 9 – küni Sherqiy Türkistanning Ghulja shehride ishçisining ailiside dunyagha kelgen, 1943 – yildin 1952 – yilghiçe bashlanghuç, toluqsiz we toluq ottura mekteplerni Ghulja shehride tamamlighan, 1952 – yildin 1954 – yilghiçe Ürümçidiki "Ölkilik soda – iqtisad tehnikom"da oqughan, 1954 – yildin 55 – yili 6 – ayghiçe Ghulja sheherlik yip mallar soda shirkitide magazin mudiri bolup ishligen, u 1955 – yili 7 – ayda Qirghizistangha kélip orunlashqan, 1966 – yildin 1972 – yilghiçe Qirghizistan döletlik uniwersitetining qanunshunasliq fakultitida oqughan we uniwersitetni pütürgendin keyin, 1992 – yildin 1996 – yilghiçe Qirghizistandiki sotçi, adwukat, Qirghizistan Qara - Balta sheherlik hökümet qarmiqidiki qanun bashqurush bölümining bashliqi ... qatarliq wezipilerni ötigen we 1996 – yili pensiyege çiqqan, u Sherqiy Türkistan helqining insan heq – hoquqlirini qoghdash meqsidide, 1997 – yili Qirghizistanda "Bishkek sheherlik insan hoquqini qoghdash (demokratiye)" teshkilatini qurup çiqti we uning reisi bolup saylandi.

"Haji Yaqup" digen bu isim pütün Sherqiy Türkistan helqighe intayin tunush bir isim, meshhur jamaet erbabimiz we tarihçimiz Haji Yaqup aka bu yil 79 yashta bolup, uning hayatining 31 yili türmilerde, jaza legerliride ötken, Haji Yaqup aka Sherqiy Türkistan tarihida Abdul Eziz Mehsumdin qalsa Uygurlarning içide eng uzun türmide yatqan Sherqiy Türkistanliq bolup hesaplinidu. Haji Yaqup akining deslepki türmide hayati 1939 – yili bashlighan bolup, eyni çaghda u Hoten gezithanisining mudiri we bash muherriri idi, Shingshisey uni "Yaponning jasosi" digen töhmet bilen qolgha élip türmige tashlidi we 45 – yili türmidin çiqti, aridin 4 yil ötüp, yeni 1949 – yili 12 ayda yene "Pantürkisizimçi, panislamizimçi" digen qalpaq bilen qolgha élinip türmige tashlandi we shu yatqançe qalpaq – üstige qalpaq keygüzülüp, taki 70 – yillarning ahirigha qeder izçil halda türmilerde we jaza legerliride qamaldi. U türmidin çiqqandin keyin, "Shinjang uniwersiteti"ning til fakultitigha oqutquçiliqqa orunlashturuldi, Haji Yaqup aka dawamliq türde Hitay dairlirining nazaritige, siyasiy we rohi jehettiki besimigha uçirap kelgenliki üçün, 1996 – yili yushurun halda Wetendin ayrilip, Türkiyege kélip orunlashti we hazir Türkiye tarih tetqiqet ornida tetqiqetçi bolup ishlimekte. Milliy ustaz Haji Yaqup aka, Sherqiy Türkistanda uzun yillardin buyan dawam qilip kéliwatqan pantürkisizimçiliq (milletçilik) eqiminiliq asasliq wekillirining biri bolup, pantürkisizimliq idiyisi – Hitay mustemlikçiliri üçün bashtin – ahiri eng zor tehditlerning biri bolup kelmekte.