Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi

Öz muhbirimiz hewiri kommunisit Hitay hakimiyetinig Wetinimiz Sherqiy Türkistanni eshghal qilghanliqinig 50-yilliqi munasiwiti bilen bu yil 10-ayning11-küni Germaniyening München shehiridiki "Astiron" mehmanhanisining yighin zalida"Sherqiy Türkistanda insan heqlirinig depsende qilinishi"digen temide mehsüs heliqaraliq ilmi muhakime yighini chaqirildi

Dunya heter astidiki milletlerni qoghdash teskilati bilen Yawrupa Sherqiy Türkistan Birlikining ortaq teshkillisi bilen chaqirilghan bu qetimqi heliqaraliq ilmi muhkime yighinigha Germaniye hökümiti we parlamentinig wekilliri,"heliqara kechürüm teshkilati" we "Dunya heter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati"ning asaslik rehberliri, Firansiye, Ispaniy qatarlik Yawrupa elliridin kelgen wekiller, Germaniyediki Hitay dimokratik teshkilatlirining asasliq mesulliri, Tibet we Ichki Mongghulistan teshkilatlirining wekilliri, Qazaqistan, Qirghizistan, Turkiye, Amerika, Awustraliye, Shiwitsiye, Germaniye, Seudi Erebistan, Shiwitsariye qatarliq doletlerdiki Sherqiy Türkistan teshkilatlirining asasliq rehberliri we Germaniyening München shehride yashawatqan Sherqiy Türkistanliqlardin bolup 200 din artuq kishi qatnashti. Undin bashqa yene Amerikidiki "Erkin Asiya radyo instansisi" Uyghurche bolumining mesuli Dolqunjan Qembiri, Amerikidiki "Beyjing bahari" jornlining wekili Shuwey, Firansiyediki meshhur "Fikaro magazin" jornolining muhbir Birisard qatarliq bu qetimqi ilmi muhakime yighingha alahide mehman supitide teklip qilindi.

Bir kun dawam qilghan bu qetimqi yighingha, dunya heter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati Asiya bolumining bashliqi Ulrih Delyus bilen "Yawrupa Sherqiy Türkistan birlikining reisi Esqerjan birlikte riyasetchilik qildi. Yighin jeryanida, helqara kechurum teshkilati Germaniye bolumining bayanatchisi Dirik Pilayter, Dunya heter astidiki milletlerni qoghdash teshkilatining wekili doktur Anderiyas Selmenchi, tibetliklerning dini we siyasi dahiyisi Dalay Lamaning Yawrupada turushluq sabiq wekili Giyalsen Giyaltag, dunya heter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati Asiya bolumining bashliqi Ulrih Delyus, Germaniye Duisburg uniwersititining pirappisori Tomas Heberer, Germaniyelik qanunchi we adwukat Albert Goring, Turkiyelik pirappisor. Doktur Abduqadir Donuk, turuk muteppekurri, siyasiyoni we qanunshunas Muzeppet Ozdagh, pirappisor Memet Saray, meshhur uyghur erbabi we taruhchisi haji Yaqup Anat, "Yawrupe Sherqiy Türkistan Birliki" ning reisi Esqerjan, "Qazaqistan uyghurlar ittipaqi"ning reisi Qehriman Ghujamberdi ….qatarliq 10 doklatlirida, kommunist Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistandiki 50 – yilliq mustemlikichilik siyasitige umumi yuzluk halda baha berildi hemde Hitay dairlirining Sherqiy Türkistandiki her qaisi sahe helqlirige seliwatqan zulum we besim siyasiti keng dairide delil – ispatliq halda pash qilindi. Bolupmu neshhur uyghur erbabi tarihshunas haji Yaqup Anat ependining Sherqiy Türkistanliqlargha wakaliten bergen "Sherqiy Türkistanda insan heqliri depsendi qilinmaqta" digen temidiki umumi doklati yighin ehlining alahide diqqet – etiwarini qozghidi. "Qazaqistan uyghurlar ittipaqi" ning reisi Qehriman Ghujamberdi bu qetimqi yighinda bergen doklati arqiliq, Hitayning zulmi tupeylidin yiqinqi mezgillerdin buyan Sherqiy Türkistandin qechip chiqip Ottura Asiyada siyasi panahlik tilep turiwatqan uyghurlarning nowettiki weziyiti we Qazaqistan hokumitining Qasim Mehpir qatarliq uyghur yashliri Hitay dairlirigha qayturup bergenlikining emili ehwali qatarliq jiddi siyasi mesililerni Helqara kechurum teshkilati we dunya heter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati qatarliq helqaraliq teshkilatlarning asasliq rehberlirige yuzturane halda anglitish imkaniyitige ige boldi.

Bu qetimqi yighingha qatnashqan bezi helqara teshkilatlarining wekilliri yighinda bergen pakitliq, delil – ispatliq we etirapliq we etirapliq doklatliri arqiliq, ozlirining Sherqiy Türkistanning weziyige yiqindin diqqet qilip keliwatqanliqini we Sherqiy Türkistandiki her qaysi saheler boyiche sestimiliq tetqiqat elip beriwatqanliqini toluq namayen qilip, barliq Sherqiy Türkistanliq wekillerning qizghin alqishigha muyesser boldi. Bolupmu Sherqiy Türkistanliqlarni alahide memnun qilighini, helqara kechurum teshkilatining wekili doktur Andiriyas Selemchi ependining Sherqiy Türkistanning weziyiti heqqide bergen umumi doklati boldi. Anderiyas ependining mezkur doklatida, Sherqiy Türkistanning nowettiki siyasi, iqtisadi, dini weziyiti we Sherqiy Türkistandiki jallat qoshun- "Bintuen"ning yerlik helqlerge kelturgen balayi – apetliri pakitlliq halda etirapiliq bayan qilinghan bolup, doklatta qisqiche mundaq diyiligen: "Yiqinqi yillardin buyan Sherqiy Türkistanda yerlik helqlerning Hitay hakimiyitige qarshi heriketliri uzluksiz halda kuchuyup barmaqta, keyinki mezgillerdin buyan Hitaygha qarshi umumi yuzluk halda bash koturup chiqip weqeliri kopeydi, bolupmu Barin weqesi buning bashlanghuchi boldi. Bizning igellishimizche yiqinqi mezgillerdin buyan Hitay dairliri Sherqiy Türkistanda 1500 din artuq mesjidni mejburi halda taqiwetken, kopligen dini alimlar qolgha elinghan, 105 mediris pechetlengen, Peqet ili wilayitidila 113 mesjid hökümet terepidin taqiwetilgen. Hitay hökümiting 90 – yili mehsus qarar chiqirip,dini hadimlarning paaliyetlirige qattiq cheklime qoyghan, dini hadimlarni wez – neshetliride jamaetke kompartiyaning teshwiqatini qilishqa, milliy bölgünchileklerge qarshi turushini teshwiq qilishqa qistigan. Hitay hökümitining bu hil besimi tüpeylidin köpligen dini ulimlar hizmitini tashlap chiqip ketishke mejbur bolgan. Sherqiy Türkistanliqlarnning chet’el metbuatliridin paydilinishi qattiq cheklengen bolup, umumen uyghurlarning tashqi duniya bilen bolghan alaqisi tamamen üzüp tashlangan, mahiyette bolsa bu, insanlarning heq – hoquqlirining biri".

Anderiyas Apandi doklatida Sherqiy Türkistanning iqtisadi heqqide tohtulup mundaq dep bayan qildi:" Hitay dairiliri Sherqiy Türkistanning iqtisqdini qattiq talan – taraj qilmaqta. Hitayning nefit sanaiti Kirimining 99 pirsenti Sherqiy Türkistanda bolup, yiligha ottura hisap bilen 100 milyon nefit Sherqiy Türkistandin Hitayning ichki ölkilirige toshup ketilmekte. Hitayning kömür we tömür sanaitining 85 pirsenti Sherqiy Türkistanda. Hitay dairiliri Sherqiy Türkistanda köpligen zawut – karhanilarni qurup, Hitayning ichki ölkiliridin Hitay köchmenlirini yötkep kilip ishletmekte. Hitayning meqsidi, Sherqiy Türkistanni özining menggülük mustemlikige aylanduruwelishtin ibaret".

Andriyas Apandi doklatida Sherqiy Türkistandiki jallat qoshun – "Bingtüen" heqqide tohtulup mundaq dep bayan qilidu: " 2 milyon 400 noposqa ige "Bingtüen" – mahiyette bolsa Sherqiy Türkistan helqini talan – taraj qiliwatqan bir herbi qoshun, uning noposining 97 pirsenti hitaylardin ibaret bolup, ular Sherqiy Türkistan yerliklerning eng yahshi yerlirini zorluq bilen igelliwalgan. Bizning igellishimizche Bingtüen qarmigidiki zawut – karihanilarning hemmisi ziyanga ishlewatidu, Hitay hökümitining meqsidi – bu arqiliq Sherqiy Türkistandiki Hitay köchmenlirini tutup turushtin ibaret. 1949-yilidin burun Sherqiy Türkistanda aran 200 ming etirapida hitay köchmini bar idi, Hitay dairilirining sitatistikisiga asaslanganda hazirga qeder 7 milyon hitay köchmini Sherqiy Türkistanga kelip yerleshken, bular Sherqiy Türkistandiki umumi noposining 41 pirsentini teshkil qildi".

Ilmi Muhakime Yiginiga Qatnashqan Bir Qisim Asasliq Sherqiy Türkistanliq Wekillerning Tizimliki

Bu qetimqi heliq’araliq ilmi muhakime yiginiga, duniyadiki 9 dölettin 2-nöwetlik Sherqiy Türkistan Milliy Qurultayiga qatnishish üchün kelgen resmi wekillirimizning we sherep mehmanlirimizning mutleq köp qismi ishtirak qildi. Ularning asasliq bir qismi töwendikilerdin ibaret:

Amerikidin – Ghulamedin Ehmet Pahta;

Awusitraliyadin – Ehmet Igemberdi;

Shiwitsiyadin – Faruq Sadiq, Rehim;

Türkiyadin – geniral Muhemmet Rizabikin, Haji Yaqup Anat, dussen doktur Sultan Mahmut Qashqarali, Ablikim Baqi, Ablimit Tursun, Jamal Taranchi, Seypulla Pamir,Hamuthan Köktürk, Qadir Ahan, Erkin Ekram, Abdurishit Abdul Himit, Hashimjan, Feridun, Murat Ahunbay, Ismayil Chingiz, Erkin Emet;

Seudi Arabistandin – Husayin Qari Islami;

Qazaqistandin – Dilbirim Samsaqowa, Qehriman Gujamberdi, Sabit Abdurahman, Gulnur Jalanowa;

Qirgizistandin – Tursun Islam;

Germaniyadin – Asqarjan, Abdujelil Qaraqash, Aniwerjan, Dolqun Aysa, Parhat Muhemmedi, Ablikim Hoten, Merhaba Ismailowa, Ömerjan Bomba... qatarliqlar.

Muhakime Yiginidiki Bes – Munaziriler

Bu qetimqi ilmi muhakime yighiniga her bir dokilat arliqida "Helqara kechürüm teshkilati" we "Duniya heter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati"ning rehberliri duniyaning her qaysi jayliridin kelgen Sherqiy Türkistan wekillirining türlük mezmunlarda sorigan soalliriga bir – birlep estayidil jawap berip ötti.

Aldi bilen "Awustraliya Sherqiy Türkistan jamiyiti" ning reisi Ahmet Igemberdi ependi yighin riyasetchiliridin soal sorash heqqi elip, bu qetimqi yighingha qatnashqan "Helíqara kechürüm teshkilati" ning rehbirige Hitaben mundaq didi: "Mening bu yerdiki "Helqara kechürüm teshkilati" ning mes’uliridin bir nersini uqqum kelidu, nöwette kommunist Hitay hakimiyitining bizge qaratqan eng eghir siyasetlirining biri – yuqutush siyasiti boliwatidu. Hazir bizning igellishimizche Sherqiy Türkistanda künige mingdin oshuq öltiriwatidu. Yeni 80-yillarning beshidin bashlanghan tughutni qattiq cheklesh siyasiti tüpeylidin, miliyonligan balilirimiz we ayallirimiz öltürüldi, meningche nöwettiki eng jiddi mesile moshu, "Helqara kechürüm teshkilati" ning moshu mesile heqqide etirapliq bir melumatlar barmikin? Yene bir mesile, men yiraq Awustraliyadin keldim, "Helqara kechürüm teshkilati" Sherqiy Türkistan heqqide 92 betlik nahayiti yahshi bir doklatini duniyaga elan qildi, men moshu munasiwet bilen "Helqara kechürüm teshkilati" ning bu yerde olturgan wekillirige nahayiti zor teshekkürümni izhar qilimen we ulardin bu heqte yene dawamliq tirishchanliq körsütüshni ümit qilimen". Helqara kechurum teshkilatining wekili Ehmet Igemberdining bu soaligha jawaben mundaq didi: "Biz Sherqiy Türkistandiki pilanliq tughut mesiliside etirapliq tekshurush elip beriwatimiz, Sherqiy Türkistanda Uyghur anilarning qursighidiki balilarning wehshilerche opiratsiye qilinip eliwelitiwatghanliqidin, dora bilen chushuruluwatqanliqidin tepsili hewirimiz bar we bu heqte yenimu delil – ishpatliq matiriyal toplashqa hekkurum

Amerikidiki "Amerika uyghurliri birliki" ning reisi Ghulamidin Ehmet Pahta ependimu helqara kechurum teshkilatining mesullirigha hitaben soal qoyup mundaq didi: "Aldi bilen men helqara kechurum teshkilatining uyghurlar heqqide chiqarghan 92 betlik doklatigha qin qelbimdin teshekkurumni bildurumen. Men shu mesilisini otturigha qoymekchimenki, 1949 – yili kommunist Hitay hakimiti Sherqiy Türkistanni ishghal qilishtin burun Sherqiy Türkistandiki Hitaylarning umumi sani bizning statistikilirimizgha asaslanghanda650 mingdin ashmaytti, yeni umumi noposning 3.7 pirsentini igeleytti, hazir hitaylarning sani umumi noposning 52 pirsentini igellimekte. Bizning igellishimizche Hitay hokumiti her kuni 22 mingdin 28 minggha qeder hitay hokumitini poyizbilen Sherqiy Türkistangha yotkep kelip yerleshturiwatidu. Birleshken doletler teshkilatining qanunigha asaslanghanda, her qandaq bir milletning ozige tegishlik bolmighan yerdiki helqlerni az sanliq halda chushurush meqsidide kochmen yotkep kelish eng eghir jinayet, dep belgilengen. Mana shuninggha kore hitaylar bizning yurtimizdiki uyghurlarning sanini tughut cheklesh, hanimlirimizni mejburi halda tughut cheklesh operatsiyesi qildurush, atom partilitish arqiliq helqimizni radiatip nurning tesiri bilen zeherlep olturush qatarliq wastilar arqiliq bizning sanimizni azaytilapla qalmay, belkim helqimizni dunyadiki eng omri qisqa milletler qatarigha chushurup qoydi. Hitayning yurtimizgha koplep Hitay kochmenlirini kelturushi, yalghuzla bizning meslimizni qurutup tashlimastin, oz yurtimizda ozimizni asanliq halgha churup qoydi bumu biz uchun eng eghir hewiplerning biri boluwatidu, men bu mesilini helqara teshkilatining meullirining diqqitigha sunmaqchimen we sizlerning bu heqtiki qarishingizlarni anglimaqchimen!".

Yighinidiki helqara kechurum teshkilatining mesuli Ghulamidin Ehmet Pahtining bu soalgha jawap berip, helqara kechurum teshkilatining bu mesilige yiqindin diqqet qilip keliwatqanliqini we dunyagha elip qilghan 92 betlik doklattimu bu mesillini alahide tekitlep otkenlikini bayan qildi.

Qirghizistandiki "Bishkek sheherlik insan heqliri komuteti" ning meuli Tursun Islammu yighin riesetchisidin qisqiche soz heqqi elip mundaq didi: "Helqara kechurum teshkilatining Sherqiy Türkistan heqqide elan qilghan 92 betlik doklati biz uchun intayin zor bir Muwapiqiet bolup, uyghur helqi sizlerge alahide teshekkur eytidu. Men Ottura Asiyadiki uyghurlargha wakaliten helqara kechurum teshkilatigha we dunya heter astidiki milletlerni qoghdash teshkilatigha alahide rehmet eytimen. Mening mundaq bir tekliwim bar, Hitay hokumiti uyghurlarning ozlirining insani heq – hoquqlirini qolgha kelturush uchun elip beriwatqan heriketlirini helqarada "Terrorizm" dep qarilap keliwatidu, emiliyette bolsa Hitay hokumitining ozi uyghur helqighe qarita dolet terrorizim siyasitini yurguzup keliwatidu. Mening deydighinim, helqara kechurum teshkilatining hizmet purugrammisigha bu mesule kirguzulgendimu?? Meningche helqara kechurum teshkilati buningdin keyin dunya jamaetchiliki aldida Hitayning moshu dolet terrorizim siyasitini pash qilishqa yenimu ehmiyet bergen bolsa, bolupmu Yawrupa parlamentigha bu mesilini kopirek izahlisiken digen pikirdimen".

Turkiyelik pirippisor memet Saraymu yighin riyasetchisidin soal heqqi elip mundaq didi: "Men aldi bilen bu yighindiki helqaraliq teshkilatlargha we Girman dostlargha bu ehmiyetlik yighinni teshkilligini uchun minnetdarlirimni izhal qilimiz! Men Sherqiy Türkistan tarihini yazghan bir oqutquchi bolup suputum bilen helqara kechurum teshkilati musullirigha shu soalni qoymaqchimenki, baya helqara kechurum teshkilatining wekili Andiriyas Selmenchi ependi oz doklatida, Hitaylarning Sherqiy Türkistanda minglighan faprikilarni qurup, bu faprikilarda ishlitish uchun ichkiridin Hitay kochmenlirini yotkep ekelgenlikini bayan qilip otti, Hitaylarning izahlishiche bular terbile korgen hadimlarmish, undaqla ular Sherqiy Türkistandiki uyghurlarni nime uchun terbiyilimidi? Yenebiri, mening hes qilishiche bezi helqaraliq teshkilatlar siyasetning tesir korsitishige uchirap keliwatidu, qizziq yeri shuki, Sherqiy Türkistanning mol tebii bayliqliri dunyagha tuyulushqa bashlighandinkeyin, gherip doletliridimu Sherqiy Türkistangha nisbeten qiziqish peyda bolushqa bashlidi. Dunya mediniyitige shunche kop tohpilerni qoshqan uyghur helqining dunyagha ozining parlaq mediniyiti, shanliq tarihi bilen tonulmay, eksiche tebii bayliqi bilen tonulushi bir az ghelitilik we adaletsizlik emesmu? Bu heqte sizlerning qarishingizlarni almaqchimen".

Yuqurqidin bashqa yene kopligen wekiller yighindiki Helqara Kechurum Teshkilatining mesullirigha hitaben intayin qimmetlik soal we teklip – pikirlerni otturigha qoydi. Helqara Kechurum Teshkilatining wekillirimu ularning bu soal we teklip – pikirlirige estayidil we qayil qilardiq halda jawap berdi we bu teklip – pikirlerge estayidilliq bilen muamile qilidighanliqini bayan qilishti.

Tashqi Duniyada Mujediler Tarihimizdiki Tunji Yengiliq

Bu qetim chaqirilgan heliq’araliq ilmi muhakime yiginida, Weten sirtidiki 50 yilliq milliy mujadiler tarihimizda hechqachan körülüp baqmigan bir müjire barliqqa keldi. Bu qetimqi yiginida tunji qetim yiginidiki barliq doklat we nutuqlarning girmanche, uygirche we türkche 3 hil tilidiki terjimisi eliktronluq zamaniwiy qulaq tingshiguch arqiliq barliq wekillerge janliq halda yetküzüldi. Bu qetimqi yiginning barliq terjime ishlirini "Yawropa Sharqiy Türkistan Birliki" ning qurguchulirining biri bolgan Eniwerjan bilen Qazaqistandin kelip Girmaniyada oquwatqan uygur qiz Hörnisalar toluq öz üstige aldi we yiginninh terjime ishlirini muwapiqiyetlik halda tamamlap, barliq yigin qatnashquchilarining yahsi bahasiga erishti. Yiginning emili ehwalning eliktironluq qulaq tingshiguch arqiliq terjime qilinip yetküzülüshi bilen, yiginning umumi keypiyati janliq shekilide ötüpla qalmay, belki intayin köp qimmetlik waqit tijep qelindi.

Dimokratik Hitay Wekillirining Bu Qetimqi Yiginiga Bolgan Qiziqishi

Bu qetimqi ilmi muhakime yiginiga Girmaniyada paaliyet qiliwatqan Hitay dimokratik teshkilatliri alahide ehmiyet berdi. Yiginiga "Hitay dimokratik milliy birlik sepi Girmaniya shubusi" ning mes’uli shu heytaw bashchiliqidiki 10 din artuq xitay dimokratliri ishtirak qildi we yiginni bashtin – ahiri pütün diqqet bilen tingshidi. Yigin ariliqidiki dem elish waqtida xitay dimokratliri Sherqiy Türkistan wekilliri ichidiki hitayche bilidigan bezi wekillirimiz wekillirimiz bilen Hitay we Sherqiy Türkistanning nöwettiki weziyiti heqqide söhbetliship öz’ara pikir almashturdi. Emma pütün yigin jeriyanida birmu hitay dimokrati otturiga chiqip pozitsiya bildurmidi.

Ilmi Muhakime Yiginida Resim Körgezmisi Ötküzüldi