DOSTLUQ RISHTI ÜZÜLMEYDU

Ikki yüz yildin artuq waqit içide sherqte Hitay, gherbte Rus imperiyelistlirining til biriktürüshi arqisida mustemlikiçilik asaritige çüshüp qalghan Uygur helqi 1991-yili Rus imperiyelisi parçilinip, ottura asiya milletliri musteqilliq elan qilghandin keyin biz Uygur helqining hoshallighi shunçilik idiki: "Bizni besip turghan çong bir imperiyelist yoqaldi. endi Qazaq, Qirghiz, Özbek milletlirige ohshash qan-qerindashlirimizning ülgisi we ularning yardimi bilen bizmu öz musteqillighimizni qolgha alimiz" degen arzu ümidler bizni oriwalghan idi. Biraq bizning bu hoshallighimiz uzaqqa barmidi. Gerçe demokratik qanunlarni qobul qilghan yengi jumhuriyetler meydangha kelsimu, ular bizni qollimasliq jehettin yenila Rus imperiyalisige mirashor bolup qaldi. Aldamçiliqta sheytanni heyran qalduridighan Hitay diplomatiyesi öz meqsetlirige taza yetti. Uzaq yilliq mustemlike bashqurush tejribisidiki "öz yeghini öz göshide qorush" siyasitini ishqa selip, Uyguristan ( Sherqiy Türkistan) ning içki qismida Qazaq bilen Qirghiz millet ademlirini öz qaniti astigha alghan bolup Uyguristangha qarshi qoysa, sirtqi jehettin Qazaq, Qirghiz jumhuriyetlirining qoli bilen Uygurlarning azatliq heriketlirini qisip meqsetlirige yetmekte. 1996-yili 27-Apreldiki Shanghey kelishimi buning oçuq delilidur. Hitay Shanghey kelishimini özlirige yan tayaq qilip kelishimdin keyin ammiwiy türde Uygurlarni teqiplesh, qamaqqa elish we etish kampaniyesini bashliwetti. Az waqit içide neççe adem qamaldi, neçççe yüz adem etip öltürüldi.

Hitay, Rus, Qazaq, Qirghiz, Tajik hökümet bashliqliri bu yil 24-25-Aprel künliri Moskuwada yene qoshumçe kelishimge qol qoyup dostlishiwatqan waqitta
Uyguristanning Ghulja shehiride 7 neper Uygur yashliri etip ölltürülüp, hesapsiz adem qamaldi we nurghun yashlar mehpiy öltürüldi. Shu sewepten hazir
Ghulja shehiride qözisidin ayrilghan qoylardek yighlap yürgen ata-anilardin minglap uçiraydu. Insan qelblik bir adem buninggha çidimaydu.

Dunyada Uyguristandin kop yiraqta bolghan bir qance memliketlerning ahbarat orunliri Hitay dairlirining insan hoquqlirini depsende qilip, Uygurlarni qanliq qirghingha uçritiwatqanlighini eyiplise, yan hoshna Qazaq, Qirghiz, Özbek jumhuriyetliri heç neme bilmigendek jim yetiwaldi.

Hitay hökümiti Uyguristanni, ottura asiya we yawrupagha Hitaylarni kirgüzüp, neslini köpeytish arqiliq siyasiy, ihtisadiy hoquqlarni igelleydighan bazisigha aylandurmaqta. Maoizm telimati boyiçe birawning yerige qoral kötürüp, hujum qilip kirmestin, adem sani boyice köplikni igellesh we siyasiy ihtisadiy jehettin munqeriz qiliwelish strategiyesini ishqa ashurmaqta. Bizning Uyguristanda tehi 1950-yilliridila 5%qa yetmigen Hitaylar, yerim esri içide ahalining yerimidin köpini teshkil qiliwalghanlighi hemmige melum.
Toghra, yengi jumhuriyetler eghir ihtisadiy kiriz dewrini yashawatidu. Memliketni qurush ongay emes, amma ihtisadiy yardem arqisida siyasiy mejburiyette qalsa, adette teng hoquqluq degen bilen emeliyette uninggha biqinip qalghanliqning alamitidin. Yalghuz öz millitingla ghemini qilip bashqa bir milletning qirilip ketishige we uning azap oqubetlerge mubtila bolushigha köz yumush insanliq süpitige toghra kelmise kerek. Shundaqla öz millitining kelgüsi üçünmu yahshi aqiwetlerni elip kelmise kerek. Bundaq deginimiz, Uygur helqi keyinki 200 yil içide Hitayning kengiyishini tosup 400 qetim çong - kiçik inqilaplarni qilip, öz kökrigi bilen Hitay hewpini tosup kelgen idi. U waqitta Hitay hewpi bizdin 2000 kilometirlap yiraqta turatti. Hazir bolsa bosoghimizda turuptu. Qazaq helqining oghili caghda Babalikow: "Orus tasma nohta, Hitay tömür nohta" dep bekar eytmighan idi. Uyguristanning azatliqqa erishishi ottura asya jumhuriyetlirining musteqillighining kapaliti bolalaydu. Tarih uzun. Uygur, Qazaq, Qirghiz helqliri haman özlirining uruq-tuqqan, qerindash ikenligidin keçmeydu.

Ibrahim Basit
"Wijdan awazi" geziti 1997-yili, 12-san