Hitayning Şerqiy Türkistanğa Qaratqan Omomiy Stiratigiyisi We Uning Inkasliri

Perhat Muhemmidi

     Amerikida yüz bergen < 11 – sintebir > téror weqesidin buyan, kommunist Hitay hökümiti déplomatiye jehette aktip heriketke ötüp, Uygurlarning Hitayğa qarşi élip bériwatqan milliy musteqilliq heriketlirini dunya jamaetçiliki aldida < téroristik heriket > dep qarilaşqa tirişip kelmekte we bu jeryanda Hitay merkizi hökümiti Uygurlarning térorisliqini ispatlaydiğan atalmiş < délil – ispat > larni öz içige alğan köpligen ahbarat we bayanatlarni élan qildi, eger biz Hitay hökümitining ahbarat we bayanatlirida Şerqiy Türkistandiki Hitayğa qarşi élip bérilğan milliy heriketler heqqide neqil keltürülgen misallarğa qaraydiğan bolsaq, bu hadisilerning mutleq köp qismining 96 – yilidin keyin yüz bergenlikini periq eteleymiz. Hitayning bu heqte elan qilğan ahbarat – bayanatliri içide birqeder asasliqiraqi Hitay ministirlar kabinti ahbarat işhanisining buyil 1 – ayning 21 – küni élan qilğan < Şerqiy Türkistan térorist küçliri qanuniy jawapkarliqtin qéçip qurtulalmaydu > digen serlewhediki ahbarati bolup, bu ahbaratta, Şerqiy Türkistandiki milliy qarşiliq körsütüş küçlirining Hitayğa qarşi élip barğan heriketliridin 40 qa yéqinraqi délil – ispat süpitide misal qilip körsütülgen, emma ejeplinerlik yéri şuki, bu hadisilerning 90 pirsentidin köpireki 96 – yilidin keyin yüz bergen, dimek bu, Şerqiy Türkistanda Hitayğa qarşi türlük şekildiki milliy heriketlerning 96 – yilining otturliridin başlap şiddet bilen küçeygenlikini roşen halda körsütüp turmaqta. Gerçe Hitay hökümiti buni dunya jamaetçilikige, < kéyinki 6 – 7 yil içide héliqaradiki islamiy terorning küçüyişige mas halda, Şerqiy Türkistan terorçiliriningmu téroristik heriketliri küçeymekte > dep izahlaşqa tirişip kelgen bolsimu, emma, Uygur rayonida kéyinki 6 – 7 yil içide zor derijide ewij élişqa başliğan milliy heriketlerning, kommunist Hitay hakimiyitining 96 – yilidin buyan Şerqiy Türkistanda yolğa qoyup kéliwatqan yéngi basturuş stiratigiyisining zenjirsiman inkasi ikenlik munazire telep qilmaydiğan bir emiliyet. Yeni, 1996 – yili 3 – ayning 19 – küni Hitay kommunistik partiyisi merkizi komititi siyasi birosi, jiang zeminning biwaste riyasetçilikide Şerqiy Türkistan mesilisi heqqide mehsus yiğin çaqirip, Şerqiy Türkistandiki milliy heriketlerni omomiy yüzlük basturuş we Uygurlarğa qaratqan siyasi nazaretçilikni tehimu küçéytiş heqqide yéngi stiratigiye tüzüp çiqip, buni, atalmiş < 7 – nomurluq mehpi höjjet > digen namda jiddi türde ijra qilişqa başliğan idi, aridin 7 yil ötüp, Şerqiy Türkistanda yéngi – yéngi siyasi heriketler dawam qilip kelgen bolsimu, emma hazirmu hem Hitayning barliq höjjet we matiriyallirida yenila <merkezning 7 – nomurluq höjjitining rohini emilileştürüş > digen Şoar nuhtuluq halda tekitlinip kélinmekte, Uygur helqimu 7 yildin buyan bu şoar astida yetip – qopuşqa mejbur bolmaqta, dimek, bu ,şu nuhtini eniq çüşendüriduki, < 7 – nomurluq höjjet > digen namda élip bériliwatqan basturuş siyasiti, Hitay merkizi hökümitining Şerqiy Türkistanğa qaratqan nuhtuluq asasiy stiratigiyisi bolup, şundin buyan Şerqiy Türkistanda élip bériliwatqan birqatar basturuş heriketliri, manaşu asasiy stigiratiyening deqembasquçluq halda ijra qilişidin başqa nerse emes. Hitay merkizi hökümitining 10 maddidin terkip tapqan bu stiratigiyilik siyasiti, deplomatiye jehette aktip heriketke ötüp, çetellerdiki Uygur teşkilatlirining pa’aliyetlirini çekleş, din, ma’arip we mediniyet sahesige qaratqan nazaretçilikni küçéytip, diniy we milliy tuyğuning küçiyişining aldini éliş, qanun organlirining asasiy fonkisiyonini milliy heriketlerni basturuşqa qaritiş, bingtüennni küçéytip, uning milliy heriketlerni basturuştiki rolini toluq jari qilduruş, Şerqiy Türkistanda herzaman yüz bériş ehtimali bolğan milliy weqelerni öz waqtida basturuş üçün héliq azatliq armiyisi bilen jandarma qisimlirini idiye we heriket jehettin hazir halğa ekiliş, Hitayning içki ölkiliridiki Hitay puhralirini Şerqiy Türkistanğa kélip hizmet qilişqa riğbetlendürüş, yeni Hitay köçmini yötkeş ... qatarliq nahayiti keng mezmonni öz içige alğan we bu heqte konkiritni tedbirler otturiğa qoyulğan idi. Undin burun Hitay hökümiti, < xinjiangğa asasiy hewip milliy bölgünçilerdin kélidu > digen telebbuzni qollunup kelgen bolsa, < 7 – nomurluq > höjjitide tunji qétim, < Xinjiangğa asasiy hewip milliy bölgünçilerdin we qanunsiz diniy heriketlerdin kélidu > digen şoar otturiğa qoyuldi, bu, melum menidin élip éytqanda, Hitay hökümitining Şerqiy Türkistandiki diniy sahege qarita keng – kölemde çekleş we basturuş herikiti élip baridiğanliqining bişariti idi. Biz, şundin buyanqi omomiy weziyetni inçikilik bilen tehlil qilğinimizda, Hitay merkizi hökümitining bu stiratigiyisining içki we taşqi jehette pilanliq we sestimiliq halda élip bériliwatqanliqini körüwalalaymiz. buning konkiritni alametlirini töwendikidek ipadileş mumkin:
     Déplomatiye jehettin élip éytsaq, 96 – yili bu stigiratiyilik pilan yolğa qoyulup birqançe ay ötmeyla Hitayning teşebbusi bilen, < Shanhai anglaşmisiğa eza beş dölet ittipaqi > qurulup, Uygurlarning milliy herikitining arqasep bazisi hisaplanğan ottura asiya Türk jumhuriyetliri Hitayning siyasi tesiri astiğa kirdi, Hitayning siyasi jehettiki besimi bilen, bu jumhuriyetler öz dölitidiki Uygur teşkilatliri we Uygur siyasi qaçqunlarğa qaratqan nazaretçilikini küçéytti, yene bir jehettin, Jiang Zemin, Lipeng, Zhurongji qatarliq Hitayning asasliq rehberliri Türkiye, Pakistan, Germaniye qatarliq ellerni arqa – arqidin ziyaret qilip, bu ellerde aktip pa’aliyet élip bériwatqan Uygur teşkilatlirining we Uygur siyasi qaçqunlarning peyiğa çüşti, şundaqla bu döletlerning hökümetliri arqiliq Uygurlarning Hitaytğa qarşi siyasi heriketlirini çekleşke tirişti, Hitay merkizi hökümiti bu jiddi déplomatik herikiti arqiliq közligen meqsidige toluq yetelmigen bolsimu, emma bu döletlerdiki Uygur teşkilatliri we panalinip yürgen siyasi qaçqunlar ohşimiğan derijide besim astida qaldi yaki ziyanğa uçridi, mesilen, bir – ikki yil burun Türkiye hökümitining Uygurlarning siyasi pa’aliyetlirige çeklime qoyuş heqqide qarar çiqarğanliqi, Pakistan, Qazaqistan, Qirğizistan, hetta rosiye qatarliq ellerde qéçip yürgen Uygur siyasi qaçqunlarning Hitayğa qayturulup bérilişi ... qatarliqlarni buningğa örnek qilip körsütüş mumkin.
     Içki jehettin élip éytsaq, Hitay hökümiti deslepki basquçta < qanunsiz diniy heriketkerge zerbe bériş > niqap astida Şerqiy Türkistandiki diniy sahede keng kölemde tazilaş élip bérip, Uygurlarning en – eniwiy diniy télim – terbiye sestimisini asasiy jehettin yoqatti, bu tazilaş herikiti jeryanida mingliğan Uygur diniy zat quruq töhmetler bilen qolğa élinip, türlük eğir jazalarğa mehkum qilindi;
     Ikkinçi basquçta, yeni, 2000 – yili 12 – aydin etibaren Hitay merkizi hökümiti memliket boyiçe élip bériliwatqan <jinayi işlar jinayetçilirige qattiq zerbe bériş > herikitide, Şerqiy Türkistanda asasiy zerbe bériş nişanini < milliy bölgünçiler > ge qaritiş heqqide qarar çiqirip, diniy sahede élip bériwatqan basturuş herikitining dairirsini peydin - pey herqaysi milliy sahelerge kengéytti, mesilen, Hitay hökümitining Şerqiy Türkistanda arqa – arqidin élip bériwatqan milliy ma’aripni Hitaylaşturuş, < idilogiye saheside bölgünçilikke qarşi turuş >, sahta tarih oydurup çiqiş seperwerliki, kitap köydürüş ... qatarliq birqatar çong – kiçik siyasi heriketliri, Hitay merkizi hökümitining Şerqiy Türkistanğa qaratqan yuqarqi yéngi stiratigiyilik pilanini ijra qilişni peydin – pey çognqurlaşturuwatqanliqini körsütüp turmaqta. Hitay merkizi hökümitining 96 – yili bu stiratigiyeni yolğa qoyuştiki asasiy meqsidi, undin birqançe yil keyin başlimaqçi bolğan we Şerqiy Türkistanning tebiyi bayliqini talan – taraj qilişni hem Hitaylaşturuşni tezlitişni meqset qilğan < çong ğerbiy şimalni éçiş > stiratigiyisini onguşluq yolğa qoyuş üçün biheter mohit yaritiştin ibaret idi, çünki bu mohitni yaritişning aldinqi şerti, Uygurlarni milliy we diniy tuyğudin uzaqlaşturup,isyankarliq rohidin mehrum qaldurup, hemmige süküt qilip jim turidiğan weziyetke keltürüş idi, emma öydiki hisap bazarğa toğra kelmiginidek, Hitayning bu basturuş siyasiti Şerqiy Türkistanda milliy heriketlerning şiddet bilen küçüyüp ketişige sewepçi boldi, muqimliqning saqlinişi uyaqta tursun, hetta muqimsizliq amilliri Şerqiy Türkistandin halqip hoşna ellerge yamrap çiqti, çünki Hitayning yuqarqi basturuş heriketliri ohşaş waqit içide neççe yüzligen Uygur siyasi qaçqunlarning jenini qutquzup qéliş üçün, Qazaqistan, Qirğizistan, Pakistan, Afğanistan qatarliq hoşna ellerge qéçip çiqişiğa we qismenlirining qarşiliq körsütüş heriketlirini şu ellerde turup dawamlaşturuşiğa sewepçi bolğan idi, Hitayning statiskilirida körsütülişiçe, 90 – yilidin buyan Şerqiy Türkistanda Hitayğa qarşi 200 qétimdin artuq zerbe bériş herikiti yüz bergen bolup, bu heriketlerning 80 pirsentige yeqinraqi 96 – yilidin keyin yüz bergen.
     Yuqarqi hadisiler, Şerqiy Türkistan we uninğga hoşna bezi ellerdiki muqimsizliqning asasiy sewepçisining qandaqtur < Şerqiy Türkistan térorçiliri > emes, belki Hitay hakimiyitining del özi ikenlikini ispatlap turmaqta, buni dunya jamaetçiliki yahşi bilgini üçün, Hitay hökümitining héliqara siyasi sehnilerde Uygurlarning milliy heriketlirini < téroristik heriket, héliqara terorizim bilen alaqisi bar > dep élip bériwatqan qarilaş kampaniyesi arqa – arqidin meğlubiyetke uçrap kelmekte.