Hitay Démokratlirining Şerqiy Türkistan Mesilisi Heqqidiki Tüp Siyasiti

Perhat Muhemmidi

     Çetellerde pa’aliyet élip bériwatqan Hitay démokratik küçlirining yeqinqi mezgillerdin buyanqi söz – heriketliri we metbuatlirining mezmoniğa qaraydiğan bolsaq, Şerqiy Türkistan mesilisining nuhtuluq halda talaş – tartiş qiliniwatqan qiziq temilarning birige aylanğanliqini körüwalalaymiz. Bolupmu < 11 – sintebir weqesi > din keyin, Uygurlar mesilisining héliqaradiki tesirining küçüyişige paralil halda, Hitay hemokratik küçlirimu asasiy diqqet – etibarini Tibet mesilisidin, Şerqiy Türkistan mesilisige yötkidi we içki qismida Şerqiy Türkistanning teqdiri mesilisi heqqide jiddi türde talaş – tartiş élip bérişqa we bu heqtiki konkiritni siyasitini belgilep çiqişqa tirişti. keyinki mezgillerdin buyan, Hitay démokratik küçlirining, kommunist Hitay hakimiyitining Şerqiy Türkistan helqiğe qarita yürgüziwatqan türlük zulum we besim siyasitige bolğan çüşençe mesiliside, Uygur musteqilliq teşkilatliri bilen ohşaş qaraşqa kelgenliki we démokratik Hitay metbuatlirida kommunistik hakimiyetning Şerqiy Türkistandiki herqaysi milliy sahelerge qarita yürgüziwatqan yoqutuş siyasiti qattiq eyiplengen hewer – maqalilarning körünerlik derijide köpüyişke başliğanliqi, dunya siyasi sehniliride Uygurlarning kommnunist Hitay hakimiyitige qarşi élip bériwatqan türlük şekildiki naraziliq heriketlirining heqqaniliqini ispatlaşta ijabiy rol oynapla qalmastin, belki, çong quruqluq we Şerqiy Türkistandiki Hitay puhralirining Uygurlarğa bolğan noqul haldiki öçmenlik tuyğulirining ajizlişişiğimu belgilik derijide tesir körsetmekte.
     Hitay démokratik küçliridiki buhil tereqqiyat we özgürüş, elwettiki Uygurlarni memnun qilmaqta, çünki yillardin buyan çetellerde pa’aliyet élip bériwatqan Uygur teşkilatliri, Hitay démokratik teşkilatlirining Şerqiy Türkistan mesilisi heqqide heçbir ijabiy qedem taşlimiğanliqidin we kommunist hakimiyetning Uygur helqiğe qarita yürgüziwatqan zulum siyasitige közyümüp süküt qilip turiwatqanliqidin ağrinip kelgen idi. Uygur teşkilatlirimu her qétim Hitay démokratliri bilen uçraşqanda, ulardin, Şerqiy Türkistandiki Hitay puhraliriğa qarita Uygurlarning tartiwatqan horluqliriğa hesdaşliq qiliş heqqide sestilimiq teşwiqat élip bérişni, şundaqla özliri başquriwatqan metbuatlarda kommunist hakimiyetning Şerqiy Türkistan helqiğe yürgüziwatqan zulum siyasitini dadilliq bilen tenqitleşni telep qilip kelgen idi, nöwette Hitay démokratlirida yüz bériwatqan özgürüşler, Uygur teşkilatlirining yuqarqi arzu – teleplirining qismen bolsimu emelge eşiwatqanliqini körkütüp turmaqta.
     Emma, Şerqiy Türkistanning teqdiri mesiliside, Uygur teşkilatliri bilen Hitay démokratik küşliri otturisida yenila zor ihtilap mewjut bolup turmaqta, Hitay démokratliri, Uygurlarning tel – töküs milliy musteqilliq téliwige jawaben, fediral tüsni alğan bir siyasi we memuri sestimini qurup çiqiş lahiyisini otturiğa qoymaqta. Çetellerdiki Hitay démokratik küçliri, Şerqiy Türkistannimu öz içige alğan fediratik jumhuriyet quruş pikrini tunji qétim 99 – yili 6 – ayda aominda çaqirilğan, < bir dölette ikki hil tüzüm > digen temidiki muhakime yiğinida otturiğa qoyğan bolup, < junğua döletliri kengişi > dep atalğan bu dölet qurulmisida, < junğua döletliri kengişi >, Hitay çong quruqliqi, teywen, singapor, taşqi mongğuliye qatarliq 4 dölettin terkip tapqan, bu dölet kengişi qarmiğida yene, 4 fediral jumhuriyet bolup, ular Shanggang, Aomin, Tibet we Şerqiy Türkistan jumhuriyetliridin ibaret, içki Mongğul, Ningxia, Guangxi aptonom rayonliri yene hazirqidek aptonom rayonluq tusini saqlap qalğan bolup, Hitayning başqa ölkiliri, yerlik aptonom organlar qatariğa kirgüzülgen. Bu qétim çaqirilğan yiğinğa Uygur teşkilatlirimu mehsus wekil iwetken bolup, heç şübhisizki, bu teklip Uygurlarning ret qilişiğa uçriğan idi.
     Arqidinla 2000 – yili 11 – ayda, amerikidiki < 21 – Esir Hitay Fonda Jemiyiti > teripidin, < junğua fediratik jumhuriyitining asasi qanun lahiyesi > elan qildi. Bu lahiyide, sabiq sowet ittipaqining respoblikiliq tüzümi teqlit qilinğan bolup, içki Mongğul, Taiwen, Tibet, Şerqiy Türkistan, Ningxia, Guangxi qatarliq 6 orunğa respoblikiliq salahiyiti bérilgen, Hitayning barliq ölkiliri aptonom ölkilerge aylandurulğan, Bei Jing, Tianjin we Shaghai aptonom şeherler, Shanggang bilen Aumin alahide rayon qilinğan.
Bu asasiy qanun lahiyesi jemi 8 bap 75 piragiraptin terkip tapqan bolup, u, hazirğa qeder Hitay démokratik küçliri teripidin otturiğa qoyulğan birqeder systimiliq lahiyidin ibaret. Gerçe bu lahiyege Tibet we içki Mongğulistanliqlar ijabiy qariğan bolsimu, emma Taiwen we Şerqiy Türkistanliqlar bu teklip lahiyesini qet’i türde ret qilmaqta we musteqilliqtin esla waz keçmeydiğanliqini tekitlep kelmekte. Emma, Hitay démokratlirining nöwettiki heriket yölünişige qaraydiğan bolsaq, ularning asasliq qismining kelgüside Hitayda < Junghua Fediral Jumhuriyiti > quruşning, Tibet we Uygur qatarliq azsanliq milletlerning mesilisini hel qilişning birdin – bir yoli dep qarawatqanliqi we bu pikirni Şerqiy Türkistanliqlarğa qobul qilduruşqa tirişiwatqanliqi körülmekte, hetta yeqinda wanglixing, Xüwey qatarliq bezi Hitay démokratik zatliri elan qilğan maqa we bayanatlirida, herbiy we déplomatiye hoqoqidin başqa hoqoqlarning hemmisini Şerqiy Türkistanliqlarğa ötküzüp bériş, Şerqiy Türkistanning tebiy bayliqlirini muwapiq heq bérip, Uygurlardin setiwéliş heqqide kommunist Hitay hakimiyitige teklip we tewsiye bérip kelmekte. Hitay démokratlirini endişige séliwatqan we asasiy diqqitini Şerqiy Türkistan mesilisige qaritişiğa sewepçi boluwatqan tüp sewep, nöwette Şerqiy Türkistan rayonida milliy toqunuşlarning şiddet bilen küçüyüp bériwatqanliqi we kelgüside Hitay çong quruqliqi démokratiyege köçkende, Şerqiy Türkistan mesilisining yenila harizqidek Hitayning biheterlikige tehdit salidiğan asasliq mesile süpitide otturiğa çiqiş ehtimalidin ibaret. Gerçe Hitay démokratliri hazirçe Şerqiy Türkistanning milliy musteqilliqi mesiliside ijabiy pozitsiye bildürüştin özini qaçurup kelgen bolsimu, emma ulardiki özgürüşler Uygurlarni qismen bolsimu ümitlendürmekte we Uygur teşkilatlirimu ularning asta – asta eywaşqa kélidiğanliqiğa işenmekte.