Uygurlar Nime Üçün Musteqilliqtin Waz Keçmeydu?

Perhat Muhemmidi

     Yillardin buyan çetellerde pa’aliyet élip bériwatqan Uygur, Tibet we içki Mongğulistan teşkilatliri < 3 terep birleşme ittipaqi > digen namda hemkarliq teşkilati qurup, dunya miqyasida kommunist Hitay hakimiyitige qarşi pa’aliyet qilip kelmekte. Çünki ular ortaq ğayige ige bolup, hemmisining nişani - milliy musteqilliqini qolğa keltürüş idi, gerçe keyinki yillardin buyan Dalay Lama rehberlikidiki Tibet teşkilatliri, tuyuqsiz siyasi telebbuzini özgertip, musteqilliq pikridin waz keçkenlikini we Hitay hakimiyitidin yüksek aptonomiye telep qilidiğanliqini resmiy jakaliğan bolsimu, emma çetellerdiki Uygur teşkilatlirining hemmisila < Şerqiy Türkistanning tel – töküs musteqilliqidin başqa heçbir teklip yaki lahiyeni qobul qilmaydiğanliqini tekrar – tekrar izahlap kelmekte we yüksek aptonomiyeni telep qilişning Tibet helqining içki mesilisi ikenlikini, ularning buhil arzusiğa hörmet qilidiğanliqlirini, emma Uygurlarning musteqilliq pikride çing turuşining, Tibet teşkilatliri bilen uzun yillardin buyan dawamlişip kéliwatqan hemkarliqiğa we dostluqiğa çong bir tesir körsetmeydiğanliqini bayan qilip kelmekte. Emma şu bir emiliyetki, Tibetliklerning meyli qaysi meqsette bolsa – bolsun, musteqilliq pikridin waz keçip, yüksek aptonomiyeni telep qilidiğanliqini jakaliğanliqi, Uygur teşkilatlirini bezi dölet we héliqaraliq teşkilatlarning, < Uygurlar Tibetliklerning yolini tutmay, nimişqa musteqilliq pikride çing turiwalidu? > digen soaliğa qarita sestimiliq we tepsili halda jawap bériş zürüriyitini hes qildurmaqta we ular yeqinqi mezgillerdin buyan dunya jamaetçilikige Uygur helqining musteqilliq pikride çing turuwélişining obiktip we subiktip sewepliri heqqide izahat we çüşençe bérişke tirişip kelmekte.
     Undaqta Tibetliklerning musteqilliq pikridin waz kéçişining we Uygurlarning pu pikirde çing turuşining tüp sewebi nime? Bu nazuk mesilini, kommunist Hitay hökümitining Tibetke qaratqan siyasiti bilen Şerqiy Türkistanğa qaratqan siyasiti nuhtisidin, Tibetke bergen wedisi bilen Şerqiy Türkistanğa bergen wedisining emilişişiş derijisidin, yene şundaqla Tibetlikler tartiwatqan zulum bilen Uygurlar tartiwatqan zulumning perqi nuhtisidin izahlaş mumkin.
     Huddi dunya jamaetçilikige bilinip kelginidek, kommunist Hitay hökümitining Tibet helqining insaniy heq – hoqoqlirini depsende qiliwatqanliqi emiliyet, emma, nöwette Hitaydiki atalmiş < aptonom rayonlar > içide Hitayning milliy, diniy we milliy téritoriyilik aptonomiye siyasiti az – köp bolsimu birdin – bir emililişiwatqan rayon – Tibettin ibaret, kéyinki 10 yil mabeynide Tibette siyasi seweptin ölüm jazasiğa höküm qilinip étip öltürülgen birmu Tibetlik yoq, emma Şerqiy Türkistanda yiliğa yüzlerçe Uygur siyasi seweptin ölüm jazasiğa höküm qilinip etip öltürülmekte;
     Şerqiy Türkistanda Uygurlar teripidin sélinğan mesjitler hökümet teripidin çéqip tüzliniwatqan bir mezgilde, merkizi Hitay hökümitining milyonlap mebleğ sélip Tibettiki buddalar sariyini rimont qilip bergenliki hemmimizge ayan;
Şerqiy Türkistanda Uygurçe kitaplar milyonlap köydüriliwatidu, emma Tibettin bundaq bir hewerni tuymiduq;
Hitay boyiçe élip bériliwatqan < qattiq zerbe bériş herikiti > jeryanida Hitay hökümiti Şerqiy Türkistanğa qarita milliy heriketlerni basturuşni asasiy nişan qilğan ayrim siyasetni yürgüzüp kéliwatidu, emma bu heriket Tibette Hitay içidikige ohşaş jinayi işlar jinayetçilirige zerbe bériş dairisi içide élip bériliwatidu;
Sanap kelsek, buhil sélişturmilar nahayiti köp, tebiyi bayliqlarning talan – taraj qilinişi, Hitay köçmini yötkeş, diniy, mediniy – ma’arip sahéliridiki besim ... qatarliq héli köpligen jehetlerde Şerqiy Türkistanning weziyitining Tibetke qariğanda birqançe hesse éğir ikenliki bir emiliyet.
     Her ikkila rayon helqi eng heterlik dep qariğan Hitay köçmini yötkeş mesilisini élip éytsaq, Hitay hökümiti 50 neççe yildin buyan Tibetke yerlişidiğan Hitaylarning sanini we süpitini melum derijide konturol qilip kelgen bolsa, Şerqiy Türkistanğa yerlişidiğan Hitaylarğa heçbir çeklime qoymay, eksiçe türlük étibar bériş siyasetlirini yolğa qoyuş arqiliq Hitay köçmenlirining Şerqiy Türkistanğa keng – kölemde éqip kirişini riğbetlendürüp kelmekte.
     Mesilen, Hitay hökümiti teripidin içki qisimda neşir qilinğan, < milliy siyasetler heqqidé qollanma > namliq kitapta bayan qilinişiçe, Hitayning sabiq baş ministiri Zhu Enley 57 – yili 8 – ayda çingdaoda çaqirilğan milletler hizmiti yiğinida qilğan sözide, Tibetke Hitay köçmini yötkeş mesiliside éhtiyatçan boluşni tekitligen bolsa, Şerqiy Türkistan mesilisige kelgende, < peqetla xinjiangdiki 5 milyon noposqa tayinipla tereqqi qilimen digili bolmaydu, pütün memliketning küçige tayiniş kerek, içkiri ölkilerdin birtürküm emgek küçini seperwer qilip ekilip, Xinjiangning emgek küçini zor derijide aşuruş lazim > dep körsetken.
     Gerçe Hitay hökümiti 10 yilliq mediniyet zor inqilabi > mezgilide Tibetke eqip kirgen Hitaylarğa qaratqan konturolliqini qismen yoqatqan bolsimu, emma 80 – yili 4 – ayda Hitay merkizi hökümiti Tibetke qarita ayrim siyaset tüzüp çiqip, Hitay köçmenlirining Tibetke haliğançe eqip kirişining aldini élişqa başlidi. Şu yili 4 – ayning 7 – küni élinğan 8 maddiliq qararda, < içkiri ölkilerdin Xizanğga yötkep kélinidiğan kadirlar mesiliside, çoqum emiliy ehwalğa qarap az we saz boluş pirinsipini qollunuş lazim, asasliq ottura – ali derijilik tehnikomlarni tamamliğan boluşi, mesilen, dohtur, oqutquçi, pen – tehnika hadimi qatarliqlardin terkip tapqan boluşi kerek, her hil insanlarning xizanğga eqip kirişini qattiq çekleş lazim > diyilgen. Mezkur qararda yene, < merker we merkezge qaraşliq organlar teripidin çüşürülgen fangjen, siyaset, tüzüm, höjjet, yolyoruq, belgilime ... qatarliqlarda, omomen xizangning emiliy ehwaliğa mas kelmigenlirini merkezni hewerlendürüp qoyup ijra qilmisa bolidu > diyilgen, uningda yene, Tibetliklerge siyasi, iqtisadiy, mediniy – ma’arip ... qatarliq jehetlerde etibar bérişning konkiritni çariliri bekitilgen. Bu tüzüm Tibette hazirmu hem öz küçini saqlap kelmekte, eksiçe Şerqiy Türkistanda bolsa Hitayning sabiq ministiri Zhuenleyning bundin 45 yil burun teşebbus qilğan keng kölemde köçmen yötkeş siyasiti hazirmu hem heç özgermestin dawam qilip kelmekte.
     Hitay hakimiyitining Tibetliklerge Şerqiy Türkistanliqlarğa qariğanda héli keng etibar bériş siyasetlirini yolğa qoyup kéliwatqanliqi, elwettiki dalay lama başçiliqidiki Tibet teşkilatlirining öz dawasini dunya jamaetçilikige yahşi anglatqanliqidin we dunya jamaetçiliki arqiliq Hitay hakimiyitige küçlük besim işlitip kéliwatqanliqidin ayrip qaraşqa bolmaydu.
Bezi küzetküçiler, Tibetliklerning musteqilliqtin waz keçkenlikini, Uygurlarning musteqilliqte çing turiwatqanli izahliğanda, Tibetliklerning isyankarliq rohining Uygurlarğa qariğanda nahayiti ajiz ikenlikini, Şerqiy Türkistanda Hitayğa qarşi heriketler taza ewjige çiqqan bügünki künde, Tibette bolsa jim – jitliq höküm süriwatqanliqini bayan qilişmaqta, elwettiki, bumu mesilining bir teripi, emma eng asasliqi, isyankarliq hergizmu özlükidin peyda bolup qalmaydu, Uygurlarni isyankarliqqa ündewatqan asasliq amil – Hitay hakimiyitining çekidin aşqan zulmidin ibaret, Uygurlar < aptonomiye > digen bu uqum bilen bundin 47 yil burun tonuşqan idi, emma Uygurlar uningdin zerre qeder nep alaliğini yoq, Uygur helqi < aptonomiye > emes, hetta Hitayning adettiki bir ölkiside bar bolğan heq – hoqoqlardinmu behriman bolalmay kéliwatidu, eksiçe < aptonom rayon > digen bu söz Uygur helqining beşiğa bala bolmaqta, elwettiki bu hal Uygur helqide Hitay hakimiyitining heçbir tüzülmisige işenmeslik pihsikisini şekillendürgen, manabu, Uygur helqining musteqilliqte çing turiwélişining tüp sewebi.