Şerqiyy Türkistandiki Köçmen Hitaylar
Uygur Musteqilçilardinla Emes Tebietning Jazasidinmu Endişe Qilmaqta
Hitay hökümitining ekologiyilik
tengpungluq bilen qilçe hisablaşmay Şerqiyy Türkistanning yerbayliğini
qalaymiqan talan taraj qilişi, yerlik Türki helqlirining gezipini qozgapla
qalmay tebietningmu geziwini qozğap muhit égir derijide bulğinip ketkeçke,
Şerqiy Türkistanda alahide menpeetlerni közde tutup turiwatqan Hitay
köçmenlirini çökitişke başligan.
Ürümçide 1997 -yili 11 - aydin başlap çiqirilişqa başlihgan "hawa süpiti
heptilik géziti"ning yéqinqi yillardiki statstikilağa asaslanğanda hawa
issiq bolğan 21 hepte içide Ürümçi şehiridiki hawening bulginişi 101
qétimdin köp bolup buning içide 5-derijilik bulğiniş 12 hepte, totinçi
derijilik bulginiş 6 hepte 3- derijilik bulğininiş 3 hepte dawam qilgan
şeherdiki hawa terkiwi birqisim oksidlanğan solfat we nitron din başqa asasi
jehettin etraptiki ormanlarning éğir derijide weyran qilinişi tüpeylidin
kélip çiqqan qum barhanlirining köçişi sewebidin peyda bolğan leylime topa
çangdin bulğanğan bolup, bu rayonning kömür gazi bilen topa tozangdin
bulüininiş alahidiligini ekis ettürgen, Ürümçining qiş künliridiki hawa
bulğinişi tilğa algusiz bolup çetellikler teripidin isliq şeher dozaqning
derwazisi dep nam alğan, uning üstige Şerqiy Türkistandiki muhit bulğinişi
ahalilarnng ziçliq olturaqlişiş nisbiti we rayonlarga qarap ohşimaydigan
bolup Hitay ziç olturaqlaşqan rayonlarda körünerlik éğir iken, Şerqiy
Türkistanga yerleşken Hitay köçmenliri, huddi sésiq paqa hemme kölni sésitip
barar jay tapalmay qalganda andin özlirining tolimu kéçikkenligini his
qilgandek Hitay köp olturaqlaşqan rayonlarda muhid asraş tedbirlirini
küçeytmekte. Mesilen Chitey de yéqinda bir su tazilaş ponkiti qurulğan
uningdin başqa kömür gazini bir terep qiliş tedbirlirinimu qollanmaqta, emma
mesilining tüp négizi yeni Hitay hökimitining açközligi tüpeyli bayliqlarni
ogurlap ekologiyilik tengpungluqni buzuş üzlüksiz we şundaqla téhimu
ilgirligen halda dawam qilip kéliwatqaçqa, bu tedbirler beribir ahirqi
unumni körsitelmeydu we şundaqla nöwettimu hiçqançe unum körsitelmeywatidu,
açköz Hitay hökimiti haman bir küni öz millitini tilsim teklimakandiki
gezeplengen tebiet şahzadisining qiliçi astiga tutup béridu.
Tulpar 2002 01- 25
