Hitay Hökümiti Uygurlarğa Qaratqan Diniy
Bésimini
Pewquladde Küçeytti
Adil Muhammet Kali
Buyilqi ramazan éyi we roza heyt mezgilide, Hitay hökümitining Şerqiy
Türkistandiki musulmamlarğa qaratqan bésimi, pewquladde küçeygen. Bu qétimmu
ilgirkige ohşaşla, partiye ezaliri, hökümet işçi-hizmetçiliri we
oquğuçilarning ruza tutuşini qettiy çekleş bilen bir waqitta, yene yéngidin
yéngi, hetta intayin bimene, çekidin aşqan çekleş tedbirlirini yolğa qoyup
musulmanlarning normal diniy paliyetler bilen şuğunlinişiğa her jehettin
tosqunluq qilğan.
Mesilen imformatsiyun merkizimizning wetindin igelligen melumatlirida
körsitilişiçe, bu yilqi ramizan eyi mezgilide Hoten we Qeşqer rayunidiki her
bir mesjidke üç neperdin hökümet hadimi mehsus nazaretçilikke qoyulğan.
Bularning içide saqçi, sot hadimliri we adettiki kadirlar bolup, hetta bezi
çong mesjid derwazisiğa Hitay saqçilirimu orunlaşturulğan. Undin başqa
birqisim jaylarda kéçilik çarlaş tüzimini yolğa qoyup, keç saet 10 din kéyin
qaysi öyde çiraq oçmigen bolsa şu oyge ussup kirip, tekşürüş élip barğan.
Undin başqa yene, heyit namizi harpisida herqaysi jaylardiki yerlik
hökümetler mehsus yiğin éçip, heyit namizini qaysi küni oquş we qandaq oquş
heqqide alahide belgülimilerni çiqarğan. Islam döletliri islam kalendari
boyiçe, heyit namizini pütün dunyada asasi jehettin ohşaş bir künde oqup
kelmekte. Lékin Hitay hökümiti muşu işqimu siyasi tüs bérip, pütün
musulmanlar emel qilidiğan islamiy waqit tertiwini zoriğa buzup, Şerqiy
Türkistan musulmanlirini her qétimqi heyit namizini başqa musulmanlardin bir
kün kéçikip oquşqa mejbur qilip keldi. Bu qétimmu esli 16-dékabir küni
oqulidiğan roza heyit namizini Şerqiy Türkistanda 17-dékabir küni oquşni
belguligen, eger qaysi mesçitte hökümet belguligen kündin bir kün burun,
yeni 16-dékabir küni heyit namizi oqulsa, şu mesçittning imami we şu
mesjidke mesul hökümet hadimining jazalinidiğanliği uqturulğan. Undin başaqa,
heyit namizini çoqum, etigen saet 8 din burun oqup boluşni buyriğan.
Téhimu eğir boğini şuki, heyit namizi küni her bir mesçittiki şu mesjidke
qoyulğan hökümet nazaretçisi, namaz başliniştin aldin otturğa çiqip,18 yaşqa
toşmiğan balilarning, partiye ezaliri we hökümet işçi-hizmetçilirining namaz
oquşqa bolmaydiğanliği heqqidiki hökümet permanini élan qilip, bundaqlarning
derhal mesjiddin kétişini telep qilğan. Bu hil heddidin aşqan çekleş qilmişi
bolupmu Hoten rayunidiki herqaysi mesjiderde omumiyüzlük sadir bolğan.
Mesilen imformatsiyun merkizimizning wetendiki muhpiri yolliğan ahparatta
körsitilişiçe, Hoten şehrige qaraşliq melum bir yéza xxx merkizidiki
mesjidde, mesjid nazaretçisi, yeni şu yézining qanun sékirtari, namazdin
aldin söz qilip, 18 ge tolmiğanlarning, hökümet hadimliri we partiye
ezalirining derlal mesjiddin çiqip kétişini buyriğan. Netijide namazğa
kelgen yéşi 18 ge toşmiğan 100 din oşuq bala amalsiz mesjiddin çiqip kétip,
soğuq hawada, namazni talada oquşqa mejbur bolğan. Yene Hoten şehrige
qaraşliq yene bir yézinig çong jamisige barğan şu yézining muawin shüjisi
Tursun, namazdin burun hökümetning diniy siyasitini teşwiq qilip bolup,
namazğa yiğilğan 18 yaştin töwen balilarni mesjiddin qoğliğan, çiqip kétişni
ret qilğan balilarni sörep, tartquşlap, hetta kötürüp açiqip mesjidd sirtiğa
taşliğan. Qorçaq emeldar Tusunning mesjid içide bu
hil çékidin aşqan zorawanliq qilmişi jamaetning qattiq narazliğini qozğiğan,
kişler derdini içige yutup, namazni köngilsiz keypiyatta oqup, nahuş bir
halette mesjiddin tarqaşqan. Gerçe Hitay hökümiti yéqinqi yillardin béri
Uygurlarning diniy erkinligini her jehettin qattiq çeklep kelgen bolsimu, bu
qétimqidek, heyit namizi küni balilarni mesjiddin qoğlaydiğan iş ilgiri
körülüp baqmiğan idi. Buningdin şu körünüp turuptiki, Hitay hökümiti
Uygurlarğa yürgiziwatqan dinsizlaşturuş siyasitining tiğ uçini biwaste gödek
balilarğa qaritip, kéyinki ewlatlirimizni ejdatliri 1000 yildin béri étiqat
qilip kelgen muqqeddes islam dinidin wazkeçişke mejburlimaqta!
Nöwette Şerqiy Türkistan teweside, barliq diniy oqutuş işlirining qattiq
meniy qilinişi, yuşurun diniy telim bergen we telim éliwaqanlarning turluk
jazağa duçar boliwatqanliğining özimu, Hitay hökümitining Uygurlarğa qarita
mejburi dinsizlaşturuş siyasiti yürgüzüwatqanliğini delillep turuptu.
Mesilen, imformatsiyun merkizimizning yéqinda Hotendin igiligen melumatiğa
asaslanğanda, 12 - ayning 8 - künidin 13 - künigiçe bolğan arliqta, Hoten
şehridiki meşhur diniy alim merhum Abdulehet mehsum hajimning oğli, Hotende
közge körüngen yaş diniy zat Abdureup Hajimni we ukişi oqutuwatqan 8 neper
qiz oquğuçini Hoten şeherlik J.H idarisi tutup ketken. 10-dekabir küni Hoten
şehride yuşurun bala oqutiwatqan, yene bir yaş ayal diniy zat
Muhebbethannimu u oqutiwatqan birqançe qiz oquğuçiliri bilen qoşup saqçilar
tutup ketken. Tutulğanlarning içide 13 yaşliq qizlarmu bar iken.
Gerçe hökümet, 20-dekabir küni, Abdureup Hajim we uning qiz oquğuçilirini,
ulardin birer éyip tapalmiğini üçün qoyup bergen bolsimu, lékin ularni, eğir
jerimane qoyuş yoli bilen jazaliğan. Melumatta éytilişiçe, Abdureup Hajimğa
7000 yuen, qalğan qizlarğa 300 yuendin jerimane qoyğan. Ularning içidiki bir
qizdin, tutulğan peytide saqçilarning yolsizliğiğa naraziliq bildürgenlgi
üçün, "saqçilar bilen qarşilaşqan" dep 3000 yuen jerimane alğan.
Kişi béşiğa toğrakélidiğan yilliq kirimi 80 dollarğimu yetmeydiğan Hotendek
namrat rayunda, bunçe köp jérimane pulining, ular üçün qançilik éğir
ihtisadiy yük bolidiğanliğini éytip olturuş hajettsiz. Melumatlardin melum
boluşiçe, nöwette Şerqiy Türkistanda, erzimes bahane sewepler bilen, hetta
köpünçe guman bilenla haliğançe adem tutidiğan, aylap gep sorimastin solap
qoyidiğan, ahirda hiç eyip qoyalmisa "ölmekning üstige tepmek" digendek,
naheq tutulğan kişidin jérimane élip qoyiwetidiğan işlar omumlişip
ketken. Bu, bir tereptin ,,zulumning üstige zulum qiliş, helqimizni
ihtisadiy jehettin horutuş we helqimizni ğurur, etiqadidin waz keçturup,
hazirqi qulluq hayatqa boy sunup yaşaşqa mejburlaş üçün qiliniwatqan mudihiş
çarilerning yéngi bir waryanti bolsa, yene bir tereptin, Şerqiy
Türkistandiki saqçi dairlirining, Hitay hökümiti Şerqiy Türkistanda yaratqan
siyasiy jiddiyliktin, özlirige ihtisadiy kirim tapidiğan menbe süpitide
paydiliniwatqanliğini çüşendürp béridu!
2001.12.23.
