|
Turğun Almas Ve Uning Ijadi Mirasliri
Uygur helqining ataqliq tarihçi alimi, şairi, ot yürek vetenperver Turğun Almas, 2001-yili 11-sintebir küni, Ürumçide kisel sevebidin 77 yéşida alemdin ötti.
Merhumning vapati, Şerqiy Türkistanning medeniyet sahesi üçünla emes, belki pütkül Uygur helqi üçün çong yoqitiş boldi. Biz tövende, alimning hayati ve ijadi emgeklirini qisqiçe yad étiş arqiliq bu qimmetlik insanğa bolğan çeksiz hörmet ihtiramimizni ve uning vapatidin tuyulğan azapliq hisiyatimizni bildürüp ötimiz.
Turğun Almas, 1924 - yili 30 - oktebirde Qeşqer kona şeher Döletbağ yézisi, Tar buğuz kentide tuğulğan. 1934-yildin 1939-yilğiçe öz yézisi ve Qeşqer kona şeherde başlanğuç telim alğan.1939-yildin 1942-yilğiçe Urumçi sabiq darilmuellimide oquğan. 1942 - yili darilmuellimni tamamlap, Qaeaşeher nahiyiside başlanğuç mektepte mudir bolup işligen. 1943-yili Gomindangçilarğa qarşi teşviq-terğibat qilğanliği üçün qolğa élinip turmige taşlanğan.
1946-yili turmidin çiqqandin kéyin, Qeşqerge qaytip deslep Qeşqer kona şeherdiki bir başlanğuç mektepte oqutquçi, kiyin Qeşqer oqutquçi yétiştürüş kursiğa mudir bolup işligen.
1947 – yili 7 - ayda Gomindang dairliri uni yene qolğa élip, 1949-yili 4-ayda qoyup bergen. Turğun Almas şu yili Guljiğa kilip, 1950-yili “ Azzatliq” gézitide işligen.1950 - yildin 1953 - yilğiçe Qeşqer ve Urumçide jamaet hevpsizlik saheside mehsus hadim bolup işligen.
1953-yildin tartip taki 1990 - yilğiçe Uygur aptonum rayonluq edebiyat - senetçiler birleşmisining tarmiğida, tehrir, terjiman, edebiy ijadiyetçi ve ahirida tarih tetqiqatçisi bolup hizmet qilğan bolup, Hitay tili ve yéziğini mukemmel bilgendin sirt, rus tili ve türk tillirinimu yahşi biletti.
Turğun Almasning ijadi paaliyiti şiiriyettin başlanğan bolup, 1941-yili “qaytmaymiz” namliq tunji şiirini élan qilğan. Kéyinki ikki qétimliq turme hayatida “tutqun” “azatliq meş’ili” “tenlirim yapraq” ’ “satqinğa ölüm” qatarliq jenggivar inqilabi şiirlarni yazğan. Uning “tenlirim yapraq’namliq şiiriğa muzika işlinip, helq arisida keng tarqalğan. 50-yillarda, “qizil bayraq” povisti “piçaq” namliq dirammisi élan qilinğan.
Turğun Almas ijadi emgeklirining eng asasi qismini ve hayatidiki eng buyuk hizmetlirini, uning Uygur tarihi ve Uygur kilassik edebiyati tetqiqatiğa béğişlanğan mehsus eser ve maqaliliri teşkil qilidu. Turğun Almas 1980 - yilliridin başlap, tarih, tarih tetqiqati bilen şuğullunup, “Honlarning qisqiçe tarihi” “Qedimqi Uygur edebiyati” “Türkler” “Iduqut Uygur hanliği” ve “Uygurlar” qatarliq çong hejimdiki eserlerni yézip çiqti. Uning “Honlarning qisqiçe tarihi” namliq esiri Germaniye Hamburgta némisçe neşir qilindi. “qedimqi Uygur edebiyati” esiri Seudi Erebistanda erebçe neşir qilindi. Turğun Almas bundin başqa yene, tarih ve edebiyat témisida 40 parçidin artuq maqale élan qildi.
Turğun Almas bu tarihi eserliri arqiliq köpünçe Uygurlarni téhiçe özining heqiqi tarihini bilmesliktek ğayet içinarliq halettin qutqazdi.
Çünki, kommonist Hitay hakimiyiti Şeqriy Türkistandiki mustemlikiçilik hökümranliğini ornatqan kündin étibaren Uygurlarning milli ğorur ve işenç tuyğulirini yoq qiliş arqiliq ularni menggu qulluq ve mehkumluqta saqlap qéliş üçün, idologiye sahesige qarita qattiq teqipleş siyasitini yürgüzup, bir tereptin, Uygurlarning heqiqi tarihini tetqiq qiliş ve yézişini çeklise, yene bir tereptin “Xinjiangning yerlik tarihi” “Uygurlarning qisqiçe tarihi” digendek sahta , burmilanğan tarih kitaplirini yaritip, uningda “Şerqiy Türkistan ezeldin Hitayning ayrilmas bir qismi” “Uygurlar héçqaçan dölet qurup musteqil bolup yaşap baqmiğan”- digenge ohşaş şermende sepsetilerni terğip qiliş arqiliq, Uygurlarning neççe ming yilliq şanliq tarihi ve insaniyet medeniyitige qoşqan buyuk töhpilirini yoqqa çiqirişqa urunup kelgen idi.
Lékin, kün nurini itek bilen yapqili bolmiğinidek, bir milletning tarihini teqipleş bilen yoq qilivetkili, menggu yuşurup qéliş esla mumkin emes!
Uygur helqi teqipler qançe küçlük bolmisun, özining heqiqi tarihini biliş ve uni kileçek evlatqa yetkuzuş istigidin bir künmu vaz keçmidi. Bu yolda qurbanlar béiriştin baş tarmidi.1944- yili Kabulda , tarihçi alim ve meşhur jamaet erbabi merhum Muhemmet Imin Buğra teripidin yizilğan “Şerqiy Türkistan tarihi” digen meşhur tarih kitabi bar bolup, bu kitapni Şerqiy Türkistan teveside saqlaş ve oquş qattiq meni qilinğan idi. Ötken on yillar mabeynide, Şeqriy Türkistanda qançiligen kişiler bu kitapni oquğini, mehpi köçürüp tarqatqini seveplik turmilerge taşlandi, hetta hayatidin ayrildi!
Turğun Almas, Şeqriy Türkistanda qattiq idolgiye bismi höküm surivatqan muşundaq bir veziyette,milletning heqiqi bir ziyaliside boluşqa tigişlik mesuliyetçanliq tuygusi ve pidakarliq rohi bilen kokrek kirip çiqip buyuk bir hizmetni ada qildi!
Turğun Almas, Uygurlar ve ularning ejdatliri teripidin qurulğan buyuk Hon impiratorliği, Kok Türk hanliği, qedimqi Uygur hanliği, Iduqut Uygur hanliği, Qarahanilar hanliği qatarliq meşhur hanliqlar ve başqa çong-kiçik hakimiyetlerning heqiqi tarihi, ular yaratqan parlaq medeniyet ve uning dunyavi tesirlirini, mol tarihi pakitlar asasida, keng ve mupessel yézip çiqip, Uygurlarni, bolupmu, bügünki yaş evladlarni öz milli tarihini haqiqi biliş, özining şanliq tarihidin pehirliniş ve özige işiniş tuyğusiğa ige qildi. Ilgiriki, özini kemsitiş, ve umidsizlik keypiyatliridin qutqazdi.
Turğun Almasning tarihi eserliri élan qilinğan 80-yillarning ottura ve ahirliridiki aşu bir mezgil içide, Şerqiy Türkistandiki Uygurlar arisida, bolupmu yaşlar arisida, öz tarihi yiltizini izdeş ve tarih ugunuş dolquni qozğaldi. Bu hal yaşlar arisida, özining şanliq tarihidin pehirliniş bilen bir vaqitta, hazirqi mehkumluq teğdirige éçiniş ve kileçekte öz milli dölitini qayta quruş isteklirining baş köturişi ve kuçiyişige türtke boldi.
Şunga, 80 - yillarning ahiri ve 90 - yillarning başlirida Şerqiy Türkistanda meydanğa kelgen yaşlarning milli oyğunuş herketliride, Turğun Almasning tarihi eserliri idogiyelik menbe supitide muhim rol oynidi. Lékin Hitay hökümiti bundaq haletning meydanğa kilişidin ölgüdek qorqatti. Şunga 90-yili etiyazda, Turğun Almasning “Uygurlar” “Honlarning qisqiçe tarihi” ve “qedimqi Uygur edebiyati” qatarliq yuqarqi üç kitabi üstide çekleş permani çiqardi ve pütkül Uygur aptonum rayoni boyiçe “uç kitapni tenqitleş” herkiti qozğidi. Eser aptorini bolsa, ilmi tetqiqat bilen şuğullunuş ve eser élan qiliş hoquqidin pütünley mehrum qilip, siyasi nezer bentke mehküm qildi.
“Üç kitapni tenqitleş” herkiti bir yilğa sozuldi. Bu jeryanda Hitay dairliri, medeniyet sahesidiki kişilerni, jümlidin, Turğun Almasning ilmi tetqiqat sahesidiki kesipdaşliri ve dostlirini mejburi revişte “ Üç kitap”qa qarita rediye maqalilirini yazğuzdi. Metbuatlarda bu hil “buyrutma” maqaliler köplep élan qilindi ve mehsus kitapçiler çiqirildi. Lékin, Hitay dairliri kütkinining eksige irişti.
“Üç kitap”ve uning aptori üstidin çekleş, tenqit ve teqipleş jari qilinğan kündin étibaren, el arisida Turğun Almas ve uning “Üç kitabi”ğa bolğan hormet ve étibar ilgirikidin neççe hesse küçeydi.
Kişiler bu kitaplarni izdep yürüp qimmet bahada sitivilişti, qoldin qolğa ötküzüp qayt- qayta oquşti ve qimmetlik buyum supitide oyliride yuşurup saqlaşti.
Turğun Almas, ilgiri peqet tarihçila bolğan bolsa, emdilikte, milli qehriman süpitide helqning qelip toridin jay aldi, uning “Üç kitabi” hem addi kitap emes, belki menggu izi öçmeydiğan qimmetlik abidige aylandi.
2001.09.27. |
