|
Aççiq Heqiqet
Nöwette Ottura- Asiyadiki Türk Jumhuriyetleri öz musteqillighining 10 yillighini zor daghdughiliq bilen qutluqlashmaqta. 10 yil mabeynide irishilgen utuq-muwappiqiyetler namayen qilinmaqta.
“Shanhai beshligi”ge simwol qilinghan Hitay,Rosiye,Kazaqstan,Kirgizstan we Tajikistan pirizdintlirining tengla qol biriship hemkarliq qesimi biriwatqan korunush, shu muwappiqiyetlerning eng kattiliridin sanilip, tiliwizor ikrani arqiliq künde 100 qétimlarçe köz-köz qilinmaqta!…..
Bundin 10 yil burun Otturta- Asiya döletliri yéngi musteqil bolghanda, dunyadiki barçe Uygur doppimizni asmangha étip, bularning shatlighigha jor bolghan iduq. Emma bügün undaq menzirini körgili bolmaydu. Sewebi, bular érishken bu musteqilliqtin biz jiq yahshiliqlarni kütken iduq. Eksiçe yamanliqqa érishtuq. Biz “bular biz bilen qandash, dindash hem teghdirdash, çoqum ular bizning musteqil bolushimiznimu qollaydu, hetta yardem biridu…..”-dep umid kütken hem shundaq umid kütüshke heqliqmiz-dep qarighan iduq. Ming epsus, bu umidler hem kopukke aylandi! Érishkinimiz wapasizliq, namertlik boldi. Kop renjiduq, yurigimiz zide boldi.
90-yillarning deslepki yilliri Kazaqstan we Kirgizstanda Uygurlarning siyasiy teshkilatliri qurulup, siyasiy paaliyetler janlinishqa bashlighanda “bular rastinla bizge qérindashliqni yetküzidighan boldi”-dep ishengen iduq.
Epsuski,yahshi künler uzungha barmidi. Eslide bizge qilinghan u “Iltipat” bu döletler yingi musteqil bolghanda,Heliqara jemiyetning yardimige érishish we öz helqining himayisini qazinish yüzisidin qullunulghan waqitliq dimuktratiyening mehsulu iken.
1996-yili Hitayning bash bolushi bilen “Shanhai beshligi” otturigha çiqti. Bu teshkilattin yer alghan Kazakstan we Kirgizstan pirizidintliri, Hitayning,Uygurlarning musteqilliq herkitini qollimasliq heqqidiki teliwige tizla maqul boldi. Buning aqiwitide Uygurlarning Kazakistan we Kirgizstandiki siyasiy paaliyetliri éghir bésimgha uçridi. Gerçe Özbikistan u çaghda “Shanhai beshligi”ge qatnashmighan bolsimu, emma Uygurlarning Özbikistanda birer siyasiy teshkilatqa uyushishi we siyasiy paaliyet élip bérishigha hiçqaçan yol qoymighan hemde Uygurlarning musteqilliq herketlirini qollimasliq heqqide hitaygha eng burun wede birip bolghan idi.
1998-yildin bashlap, ehwal téhimu yamanlishishqa bashlidi. Hitay emdi Ottura-Asiya döletliridin bu döletlerge siyasiy panaliq tilep çiqqan Uygurlarni özige qayturup bérishni telep qildi, Hitayning bu teliwimu qanduruldi. Netijide Kazakistan we Kirgizstanning biheterlik tarmaqliri Hitaydin pul élish hisawigha Uygurlarni tutup Hitaygha tapshurup berdi, yaki öz turmilirige solap éghir jaza hokum qildi. Mesilen, Kazakistan hokumiti,1999-yili 1-ayda oz dolitige siyasiy panaliq tilep çiqqan Hemit Hemıt Memet, Ilyas Zordun we Meghpır Qasim qatarliq 3 Uygur yashni Hitaygha tapshurup bergen idi. Bu yilning bishida Hitay soti ulargha olum jazasi berdi, yene 2000-yili sintebirning ahirida Alma-Atada yüz bergen ikki Qazaq saqçining olturlush weqeside eyipdar dep qaralghan 4 Uygur Qazaq saqçiliri teripidin partlitip öltürüldi we pütkül Qazaq radio, tiliwiziye, hem gizit-jornallarda “Uygur tirorist” “Uygur ikistirmis” “Uygursisipiratis”-digendek selbi teshwiqatlar ewj élip, Uygurlarni nisbeten düshmenlik keypiyati oyghitildi.
Ottura-Asiyadiki “dimukratiye arili”-dep teriplengen Kirgizstan hem Hitaygha hizmet körsütüshte Qazaq tuqqanliridin qilishmidi. Mesilen, Kirgizstanning Osh shehiride 1998-yili yüz bergen aptubuz patlitish weqesige alaqisi bar-dep guman qilinghan Esqer Tohti, Behramjan Ehmet, Ehmet Gonen we Eli Mesum qatarliq 4 neper Uygur yash üstide Osh sheherlik sotning çiqarghan hökimi bundin bir yil burun Osh oblastliq sot teripidin asassiz –dep qarilip ret qilinghan idi. Likin bu yil 3-ayda Osh sheherlik sot tuyuqsiz qayta sot éçip, ularning üçige ölum jazasi, birsige 25 yilliq qamaq jazasi hökum qildi. Yene 1998-yili Bishkek shehride qolgha élinip 14 yilliq qamaqqa höküm qilinghan Qeyserjan Jalal ustide, bundin bir ay burun, qayta jinayi ish qozgutulup, uning zimmisige “qanunsiz siyasiy teshkilat qurghan” “jamaet erbablirining hayatigha suyiqest uyushturghan”-digendek yéngi jinayetler yüklinip, tihimu qattiq jaza bérish üçün yene sot qilinishqa bashlighan. Ademni tihimu ghezeplenduridighini shuki, Kirgiz sotining bu qétimqi yingi eyipnamiside éytilishiçe merhum Nighmet hajimning jinigha qest qilishni Qeyserjan Jalal pilanlighan we türmide olturup qomandanliq qilghanmish!
Köpçilikke ayanki, 98-yildiki Qeyserjan Jalalning sot ishida, Nighmet hajim uning aqlinishi üçün hiç bolmighnada jazani yenggillitish üçün, köp küç çiqirip, weten, millet ishigha bolghan pidakarlighini toluq körsetken idi.
Del mushundaq bolghanlighi üçün yawuz dushmen uning jinigha qest qildi. Bundin burun, Kazakistandiki “Uyguristan Azatliq Teshkilati”ning reisi Hashir Wahidi :Uçqun”gizitining Ottura-Asiyadiki wakaletçisi Abdushukur Tewpiqler hem qestke uçrap hayatidin ayrilghan idi. Mana bu yil 5-ayda zamanimizning Nazigumi, ot yuürek wetenperwer qizimiz, Dilbirim Samsakiwadinmu ayrilip qalduq! Bu yilning béshida Özbikistandiki ataqliq Uygur yazghuçuisi we jamaet erbabi Imin Osman türmide Özbek saqçiliri teripidin urup olturulgen idi!……
Qisqighine, 4 yil içide millitimiz, Ottura-Asiyadiki eng yaramliq 5 neper perzentidin waqitsiz ayrildi. Ularning olumi bek içinishliq boldi, yürekler lehte qangha toldi! Dad-peryad salduq, ghezep-nepretler oquduq, qolumizdin hiçnerse kelmidi, shéhidlirimizning qatilliri hilighiçe tipilghini yoq. Belkim, menggu tipilmaslighi hem mumkin. Sewebi, bu jinayetlerning arqisida yawuz dushminimiz Hitayning qoli bar. Bu hiçkimge sir emes.
Likin, bizni eng içinduridighini we eng éghir kelgini shuki, Ottura-Asiyada bizge uyushturulghan barçe jinayetlerge Qazaq, Qirgiz we Özbek qirindashlirimizning shirik bolghinidur! Eger bularning hemkarlighi bolmighinida Hitayning Ottura-asiyada bunçe heddidin éship kitishi, yawuz niyetlirige bunçe asanliq bilen yétishi mumkin bolmas idi! Biz Ottura-Asiyaliq qirindashlirimizdin bu qeder wapasizliqni esla kütmigen iduq, bular qirindashliqni untughan teghdirdimu, eqelli insanperwerlik pirinsiplirigha emel qilishi, yahshiliq qilish qolidin kelmise, yamanliq hem qilmaslighi, bizning milli menpeetimizni, muhajidlirimizning jinini erzimes pulgha sitip hejlimesligi kirekti!……
Qisqisi, Ottura-Asiya doletlirining ötken 10 yil dawamida bolupmu, ahirqi 4-5 yil mabeynide bizge körsetken gheyriy insaniy muamilisi, biz yoluqqan pajielik keçmishlirimiz, yürigimizni qattiq zide qilip, bizni bügünki bu musteqilliq tentenilirige jor bolushqa imkansiz qaldurdi. Biraq bizning Ottura-Asiya döletlirining 10 yilliq musteqillighi dawamida érishken eng çong paydimiz shu boldiki, biz musteqilliqning bir millet üçün nimidin direk béridighanlighini we musteqilliqning qedir-qimmitini, her qandaq waqittikidin bekerek his qilip yettuq! Musteqillighi bolmighan milletning ne qirindishi, ne dosti bolmaydighanlighini, musteqillighi yoq millet uçun, ne adalet, ne adil qanun-qaidilerning mewjut emesligidek aççiq heqiqetni yene bir qitim çongqur çushunup alduq!
Özbikistan pirizidinti Islam Kerimow, bir qétim qilghan sozide-“nowette Shinjang Uygur Aptonum wilayitide,Uygurlar bölgünçilik heriketliri bilen shughulliniwatidu, éger biz ularni qollisaq, ulugh Hitay helqighe yüz kilelmeymiz.”digen idi.
Buningdin bilduqki, musteqillighi bolmighan milletning “yüzi” mu bolmaydiken, “yüzi” bolmighan milletke halighançe “yüz” sizlik qilsa “yüz” kilelmeydighan her qaldaq ishni rawa körse boliwéridiken!….
Ottura-Asiya döletlirining ötken yillar dawamida bizge yetküzgen “tuqqançilighi”ning tigige yétish we ularning aldida “yüzimiz” ning qançilikligini bilip ilishimiz üçün,Islam Kerimowning yuqariki süzi yiterlik bolsa kirek!
Sherqiy Türkistan Informaszon Merkiyi
2001.08.31 |
