Doğu Türkistan Enformasyon Merkezi & Doğu Türkistan

Uygurlarning Sheriqiy Türkistandiki Mustemlikilik Haliti
Erkin Dölet

1. Sheriqiy Türkistan (Xinjiang) ezeldin Uygurlarning wetini bolup, qedimdin tartip hergizmu Hittayning bir qismi emes. Sheriqiy Türkistan hazir Hittayning mustemlikisi. "Xinjiang" digen bu Hittayçe söz "Yéngi Zémin" digen menide. Sheriqiy Türkistanning Hittayçe namining özila Hittayning "Sheriqiy Türkistan qedimdin tartip Hittayning bir qismi" dep jakalixining yalghan ikenligini ispatlap biridu.
2. 1884-yili, Mancu Ching Sulalisi Sheriqiy Türkistangha tajuwuz qilip kirip, uni özige qoxuwalghan, we "Xinjiang" (Yéngi Zémin) dep atighan. Mancu Ching Sulalisi teripidin boy sundurulghan Hittayning Ming Sulalisi dewiride Sheriqiy Türkistan Hittayning bir qismi emes idi.
3. Mancu Ching Sulalisi Hittayning Sulalisi emes, çünki Hittay helqi Mancu hökümiranlirini çetellik tajawuzçilar dep qaraydu. Mancu Sulalisida ezeldin birmu Hittay empiratur bolmighan. Hittayning Sheriqiy Türkistanni bésiwilishi Mancu Sulalisidin kéyinki dewirde bashlanghan.
4. 19-Esirde, Uluq Birtaniye Ruslarning Hindistanni bésiwilip, özlirining Hindistandiki hökümiranlighining mewjutlighigha tehdit sélixidin saqlinix üçün, Mancu Cing Sulalisining Sheriqiy Türkistanni bésiwilishini qollighan we ihtizadi jehettin yardem bergen. Bu Orta Asiya tarihida "Çong Oyun" dep atalghan bolup, uni Uluq Birtaniye we Roslar teripidin ispatlashqa bolidu.
5. Mancu Ching Sulalisi Mancularning sulalisi. Mancu Sulalisi Hittay Sulalisi emes. Mancu (Jurjins) Hittay heliqining shimaldiki tarihi dushmini bolup, 1624-yili (?) Mancular Mancu padixasi Nurhacning qumandanlighida ahir Hittayni boy sundurup, Mancu Cing Sulalisini qurghan. Mancular Hittayni cet dowlet qatarida bisiwalghan. "Mancuning 1884-yili Sheriqiy Türkistanni bésiwélishini hergizmu Hittayning Sheriqiy Türkistanni béséwilishi" dep qarighili bolmaydu.
6. Hittay tarihida "Mancu Ching Sulalisini Hittay helqining kelgüsige qarshi turidighan çetel hökümiranlighi dep qarap, kim Mancu Ching Sulalisini aghdurup tashlashqa urunsa wetenni söygüçi bolidu" dep oqutush élip baridu. Taiping Tianguo Qozghulingi buning misalidur.
7. Mancu Ching Sulalisining eng ahirqi empiraturi Puyi, 1936-yili Yaponiyening qollishi astida Mancu Dowlitini qurghan. Puyi özining Mancu helqini Hittaydin ayrip çiqip, özlirining ana tuprighi bolghan Mancuriyede Mancu döwlitini qurup çiqishni qarar qilghan. Bu Puyining Hittayning empiratori emes, belki Mancuning eng ahirqi empiratori ikenligini éniq ispatlap béridu.
8. 1911-yili Mancu Sulalisini aghdurup tashlap, Hittay Jumhuryiti (Zhunghua Menguo) ni qurghuçi Sun Zhongshanning "Mancu Mongulni Qoghlap Çiqirish Siyasiti", Mancu Ching Sulalisining Hittay Sulalisi emesligidin ibaret bu heqiqetni téhimu iligirligen halda ispatlap béridu.
9. 1911-yili Mancu Ching Sulalisi aghdurlup tashlanghandin kéyin, Sheriqiy Türkistan Hittay Jemhuryitining qoligha otti. Bu yiqinqi zaman tarihida Hittay hökümiranlirining tunji qétim Sheriqiy Türkistanni öz hökümiranlighigha ilishi hisaplinidu.
10. Hittay Jemhuryitining Sheriqiy Türkistandiki 38 yilliq hökumiranlighi jeryanida, Uygurlar ikki qétim musteqqil döwlet qurghan bolup, birinçi qétimliqi 1933-yili, ikkinji qétimliqi 1944-yili qurulghan.
11. 1949-yili, Sitalin baxcillighidiki Sovitler Itipaqining qollixi bilen Mao baxcillighidiki Koministik Hittay Sheriqi Turkistanni konturul qildi. Sheriqi Turkistan Jemhuryitining pirezidenti we ministirliri Kominist Hittay emeldarliri bilen Sheriqi Turkistanning kelgusi orni toghursida sozluxux ucun Beijinggha mangghan yol ustide siyasi suyqest bilen sirliq olturuldi.
12. 1949-yili 10-ayda, Hittay Generali Wang Zhen qomandanlighi astida, Hittay Helq Azatliq Armiyesi Sheriqi Turkistanni bisiwaldi. Hittay Sheriqi Turkistanni qaytidin "Xinjiang" dep atidi. 1955-yiligha barghanda "Xinjiang Uyghur Abtinum Rayuni" dep ilan qildi. Xundin itiwaren Uyghurlar ozlirining musteqqillighini we igilik hoquqini yoqutup, Hittay Heliq Jemhuryitining resmi bir qismigha aylandi.
13. Bugunki kunde, Uyghurlar Hittayni bolgini yaki Hittayning bir qismini parcilighini yoq, eksince 1949- yili Koministik Hittay teripidin rehimsizlik bilen tartiwilinghan Sheriqi Turkistanning musteqqillighini we igilik hoquqini qayturwilixni jakalimaqta..
Birlexken Dowletler Texkilati (BDT) ning nizamnamisigha asaslanghanda:
1- Uyghur helqining mehrum qilghili bolmaydighan heqiqi erkinlik hoquqi bar. Ularning Hittay tosalghuluq qilalmaydighan ighilik hoquqi we zimin putunlik hoquqi bar. 2- Hittayning Uyghur helqini boy sundurixi, hokumiranliq qilixi, Uyghur helqining kem bolsa bolmaydighan kixilik hoquqini depsende qilix we inkar qilixi Birlexken Dowletler Texkilati (BDT) ning nizamnamisigha hilap. 3- Uyghur helqining ozini ozi belgulex hoquqi bar. Uyghurlar bu hoquqigha tayinip ozining siyasi ornini ozliri ozige ozi hoja bolghan halda belgulep, ozlirining ihtizadi, ijtimayi jemiyiti we medini tereqqiyatini ozige ozi hoja bolghan halda dawamlaxturalaydu. 4- Uyghur helqining putun musteqqilliq we erkinliktin toluq behriman boluxi ucun, Hittay terepliri derhal herketke kilip, hicqandaq xeritsiz yaki muddahasiz halda putun hoquqni Sheriqi Turkistan helqige qayturup birixi kirek.
2001-yili 7-Ayning 10-Kuni